НПК "Дансаран Шагдарович Доржогутабай"

Шэнжэлэлэлгын їндэћэн.

1. Хїдэлмэриин темэ: “Тоонто нютагаа тїїрээгшэ” (Д.Ш.Доржогутабайн шїлэгїїдэйнь шэнжэлэл).

2. Темын шухала байлга: Буряадай мэдээжэ уран шїлэгшэ, журналист Дансаран Шагдарович Доржогутабайн зохеохы зам ба ажаябуулгада зорюулагдана.

3. Шэнжэлэлгын зорилгонууд: Д.Доржогутабайн зохеохы зам ба шїлэгїїдэйнь онсо шэнжэ элирїїлхэ, шїїмжэлэл хэхэ.

4. Шэнжэлэлгын хэрэгсэл: ном, сониной материалнууд.

5. Хїдэлмэриин творческо ба практическа удха шанар: Д.Доржогутабайн зохеохы зам ћайнаар, гїнзэгыгєєр мэдэжэ абаха; зохеолнуудай хэлэн баян гїнзэгы удха шанартай гэжэ тайлбарилха.

6. Хїдэлмэриин байгуулга: оролто їгэ, гол хуби, тїгэсхэл, хэрэглэгдэћэн литература.

Гаршаг.

            Оролто їгэ.

1. Гол хуби.

• Д.Ш.Доржогутабайн зохеохы зам ба ажаябуулгаћаа.
• Шїлэгїїдэй шэнжэлэл.

2. Тїгэсхэл.

      Хэрэглэгдэћэн литература.

Оролто їгэ.

Хїн тїрэлтэнэй олон мянган жэлэй тїїхын абдар соо онгилходо, уран зохеол єєрын тоодо, онсо ћуури эзэлдэг гэжэ элирнэ. Олон тоото арадуудай улас тїрэнїїдэй тїїхэдэ уран зохеол тїрїї ћууринуудай нэгэндэ тобойн байдаг. Хэды олон уран шїлэгшэд, тїрэл нютагайнгаа гоё ћайхан байгааляар, инаг дуранай хїсєєр омогорхон баярлажа, дэлхэйн уран зохеолой алтан жасада мартагдашагїй мїрнїїдые орхићон байгааб!

Уран зохеол, шїлэг бэшэгшэд юрын хїнїїд бэшэ гээд олонхи хїнїїд тоолодог. Уянгата шїлэг, зохеолнуудаараа хїнэй досоохиие хїдэлгэжэ шадаха хїн боложо мїндэлхэдєє, наћан соогоо бэлиг шадабарияа туршажа, хурсадхажа уран зохеолшо болон тодордог.

“Удхагїй хооћон абяануудые бї холбо,

Уран їгєєрєє хїнїїдэй зїрхэ доћолго!”-

гээд, Буряадаймнай бэлигтэй шїлэгшэн Н.Г.Дамдинов бэшэћэн байдаг.

Эдэнь тон ехэ удха шанартай їгэнїїд гэжэ ћананаб. Їнэхєєрєєшье, уран зохеол ганса ойлгосотой бэшэ, їргэн дэлисэтэй, гїнзэгы гїн удхатай байха ећотой.

Эгээл иимэ зохеолнуудые хїн уншахадаа, ажабайдалайнгаа шиидхэгдээгїй асуудалнуудые бэлээр шиидхэжэрхидэг, олон юумэ ойлгожо, сэдьхэлээрээ амаран жаргадаг.

Би энэ ажалаа булаг шэнги бурьялан гараћан Хєєрхэ нютагћаа гарбалтай уран шїлэгшэ, журналист Дансаран Шагдарович Доржогутабайн зохеохы зам ба ажаябуулгада зорюулха, гадна шїлэгїїдыень шэнжэлжэ їзэхэ гэжэ гол зорилго табићан байнаб.

Гол хуби.

1. Поэдэй намтар ба зохеохы замћаа.

Хэжэнгын аймагай Хєєрхэ нютагта ажаћуудаг, шїлэгїїдэй хэдэн номуудые гаргажа, холо ойгуур сууда гараћан бэлиг шадабаритай поэт Дансаран Шагдарович Доржогутабай тухай хэдэн їгэ хэлэхэм.

1933 оной майн 15-да Хэжэнгэ голой зїїн эрьедэ, Егдон уулын хойто хормойдо ећото малшанай бїлэдэ тїрэжэ, дасанай ламын айладхалаар Дансаран гэжэ нэрэтэй болоод, хїлєє шоройдожо, хїдэр шамбай хїбїїн болоћон байна.

Тиихэ їедэ Хєєрхэ нютагайнь хажууда “Малай ажал” гэжэ нэрэтэй колхозой ћї ћаалиин фермэ, їхэр малнуудые шахан таргалуулдаг гїїртэ байгаа. Энэ бууса дээрэ тэрэ эдир жааханћаа ажал хэжэ, эхэеэ дахажа, эбэртэ бодо мал харуућалжа ћураћан, ажалай оньћо олоћон, дїй дїршэлтэй болоћон байна.

1941 ондо тїлэг дайнай їедэ, тїрїїшынхиеэ Хєєрхын эхин шатын ћургуулиин богоћо алхажа ороод, эрдэм номдо ћуража эхилээ.

Хожомоо Хэжэнгэ ерэжэ ћурахадаа, 7 класс дїїргэжэ, тоо бодолгодоо, уншаха бэшэхэдээ ехэ бэрхэ, ћїбэлгэн ухаатай байћан тула тїрэл колхоздоо тоо бїридхэгшєєр хїдэлєє. Їшєє їхибїїн ябахадаа бэеэ даанги, бэедээ найданги болоо.

1952 ондо сэрэгэй албанда татагдажа, Примориин хизаарай Спасский-Дальний хотын хажууда, Ханха нуурай эрьедэ алба хэжэ хїбїїн бэень хїдэржэћэн, абари зангыншье бэхижэћэн байха. Албанай ћїїлээр тїрэћэн нютагаа бусажа, тїрэлхидтєє ерэжэ, тїрэл колхоздоо хїдэлдэг болоо.

1962 ондо Улаан-Їдэ киномеханигай ћургуулида ороод, арба ћара соо амжалтатай ћуража дїїргээд, шэнэ мэргэжэлтэй болоо. Олон жэлэй туршада оролдосотой ћайнаар хїдэлћэнэйнгєє тїлєє “СССР-эй кинематографиин отличник” гэћэн тэмдэгтэ, “Буряадай АССР-эй соелой габьяата хїдэлмэрилэгшэ” гэћэн їндэр нэрэ зэргэдэ хїртэћэн байна. Тэрэнэй хажуугаар Хїндэлэлэй грамотануудаар, їнэтэ бэлэгїїдээр оло дахин шагнагдаћан байна.

Їшєє Хэжэнгын дунда ћургуулида ћуража байхадаа Д.Доржогутабай хараћан мэдэрћэнээ саарћан дээрэ буулгажа, Хєєрхэ, Хэжэнгэ нютагайнгаа їргэн тала, хада уула тїїрээжэ, шїлэгїїдые бэшэжэ туршадаг болоћон байна. Хожомоо сэрэгэй албанда байхадаа гуурћан саарћан хоероо баряад, хараћан їзэћэнєє бэшэдэг байћан.

Мїнєє Дансаран Шагдаровичай 5 ном – “Бугын дуунай їе” /1982/, “Бодолнууд – ажабайдалай ћудалнууд” /1986/, “Рыхи” /1991/, “Шантуурга” /1999/, “ХХI зуун жэл” /2001/ ондо гарганхай.

Д.Доржогутабайн поэзи тематикынгаа ба жанрайнгаа талаар єєрын тусхай онсо шэнжэтэй. Шїлэгїїд соогоо орон нютагаа, ажалша хїнэй абьяас, орон нютагайнгаа гоё ћайхан байгаалияа магтан дуулаћан байдаг.

Поэдэй урма баяр тїрїїлмэ уянгатайгаар бэшэћэн шїлэгїїдынь “Буряад Їнэн”, “Хэжэнгэ” сониной гї, али “Морин хуур”, “Байгал” сэтгїїлэй нюурнуудта оло дахин толилогдодог.

2. Шїлэгїїдэй шїїмжэлэл.

Тїрэл нютаг... Жэгтэй зохидоор тааран холболдоћон їгэнїїд гээшэб! Сэдьхэл зїрхэндэ инаг урин зєєлэхэнєєр соностонол.

Эдэ бїгэдые поэт тойроод гараагїй, шїлэг соогоо магтан мїнхэлєє.

...Олон голоор дамжажа,

Толон ућаа хамжажа,

Голоо тойроо дэлхэйдэ

Олоол замаа Хэжэнгэ, -

гээд мухардажа гантахагїй элбэг ућатай, дэмжэлтэ ехэтэй Хэжэнгэеэ поэт дээрэ їргэн тїїрээнэ. Тиихэтэй хамта, тэрэ тїрэћэн тоонто нютагаа мартаха аал? Їгы даа!

Дансаран Шагдарович шэнги дэлгэр сэдьхэлтэй хїн лэ нютаг тухайгаа урин дулаанаар бэшэжэ шадаха байнал. Жэшээнь,

Хїжын амяар хїхэрћэн

Тужын хоймор – Хєєрхэ.

Эжым мэтэ энхэрћэн

Эльгэтэйлши, хєєрхэй! –

гэжэ бэшэћыень уншахада урматайл.

Нютагтаа зорюулћан їшєє нэгэ шїлэгыеь уншаад їзэе:

Сэдьхэл зосоом

Ћэшхэл носоон

Улаан хадам

Дулаан ходол.

Хужар нуурайм

Шэжэр аршаан

Сээжэ нюурайм

Сайтар аршаал.

Сагай хамаг

Угай эдеэ –

Їрмэн табаг

Їргэн эдеэб.

Ууган бэеым

Урса олгоот.

Хїїгэн нюдым

Хурса болгоот!

Мїнєє зїрхэм

Єєрєє тариг

Ћонин сагаан

Хонин тараг!

Тандаа єєрєє

Хандаа, уряаб.

Хїндын хєєрєє –

Мэндээ баряаб.

Энэ хїнгэхэн, соморхоноор бэшэгдэћэн шїлэг соогоо тоб байса їгэ бїхэнииень шэгнэжэ, мїлижэ гаргажархихадань ямар зохид гээшээб?

Тоонто нютаг тухай манай уран зохеолшод, поэдїїд ћайса бэшэдэг гээшэ. “Тоонтото нютагни”, “Тэндэ эндэ тоонтомни булаатай”, “Минии тоонто” гээд лэ бэшэгдэдэг гээшэ. Буряад хїн гээшэмнай эхэ газартаяа хїйћєєрєє холбоотой гэдэгнай їлзытэй, дэмбэрэлтэй юумэн ха юм? “Эхэ нютаг, эхэ орон юун гээшэб, хаанаћаа эхитэй юм?” гэћэн асуудалда харюусаха гэжэ бидэ яћала оролдонобди.

Д.Доржогутабай тоонто нютаг, бууса тухай “Юугтэ голой адагта” гэћэн шїлэг соогоо иигэжэ бэшэћэн байна:

Юугтын адаг – жаахан талмай

Юрын бэшэл, угайм бууса,-

Юунћээш їлїї ћайхан нармай

Юрєєл дуунайм эхин нюуса!

Їлгы буусам хоймор тужа

Їїрынь бэлэйл элдэб ангай, -

Їниин жэнхэг домог туужа

Їбэртэлћэн баян хангай!

Хїлдэ орон, эндэл тэнжээ

Хїхюун багым балшар наћан.

Хїрьћэн доронь нойрсон шэнгээ

Хэдэн їеын тїрэл яћан...

Шэлбэ дээрээ удаан тогтон,

Шэнжэн байнаб гэрэйнь ћуури.

Буура  мэтэ їндэр Ёгдон

Буурайн ћууна – угайм “їїри!”

Энээхэн жаахан буусаћаа, горхоной эрьећээ, Егдон хадаћаа поэдэй тоонто нютагынь эхитэй.

Бууса... Буряад хїнэй тоонтын булаатай хара хїрин элћэн, бїри шабартай хїрьћэтэй эхэ газар, ехэшье бэшэхэн, альганай зэргэ гэмээр газархан.

Тиимэћээ хїнэй эгээл дїтєєр зїрхэндєє ћанаха юумэниинь гэхэдэ тоонто нютаг, эхэ ћайхан байгаалинь болоно гэжэ хэлэхэ байнаб. Тїрэл нютагайм байгаали – тала нютагайм ногооной хангал, гол газарайнь тунгалаг уняар, хїхы жэргэмэлэй дуун, номин ућата гол мїрэнїїд бїхы арад зоной дура сэдьхэл буляадаг. Буляаншьегїй яахаб даа...

Манай тїрэл байгаали хэды ћайхан бэ? Алтан дэлхэй дээрэ тїрэћэн амитан бїхэнэй – ЭХЭ.

Эхэ ћайхан байгаали гэжэ дурсадагнай яаха аргагїй зїб байхаћаа гадна, айхабтар гїнзэгы удхатай, холын хараа бодолтой бшуу.

Монгол туургата зон хэр угћаа хойшо тїрэћэн дайдадаа, газар дэлхэйдээ гамтайханаар хандадаг байћан гээшэ. “Гэсэрћээ” эхилээд, буряад-монголшуудай аман зохеолнуудые, їльгэр туужануудые уншаял. Хурмаста тэнгэритэй ходо холбоотой, тэнгэриин бурхадћаа тэдхэмжэ, тућаламжа абадаг.

“Огторгой хадаа эсэгэ, газар гээшэ эхэ” гээд, “Найман гэгээн” гэдэг судар соо Бурхан багшын зарлиг болоћон юм гэхэ. Тиимэћээ хїн гээшэ байгаалиин хуби, тэрэнэй їри болоно.

Жэшээнь, оршон тойрожо байћан орон дэлхэйгээ, тоонто нютагаа, аба эсэгынгээ бадарааћан гуламтые, уула хадануудай эзэдые – буурал баабайнуудые, ућа нуурнуудай эзэд – лусадые манай элинсэг хулинсагууд, эртэ холо сагћаа ходо хїндэлжэ, мїргэжэ ябадаг гээшэ.

Чингис Богдо хаан хїхэ мїнхэ тэнгэридэ, буурал баабайда ходо мїргэжэ, шїтэжэ ябадаг байћан, тиимэћээл ћїлдэнь, хии мориниинь ходо єєдєє бадаран ябадаг байћан гэжэ “Нюуса тобшо” гэршэлнэ.

Харин мїнєє бидэ ёћо заншалнуудаа мартажа, гуримуудаа эбдэжэ, урдаа хараха байгаалияа хосорхын эрмэгтэ асаржархићан аад, їшєєл унтаанћаа ћэреэдїй байхамнай гомдолтой.

Тиимэћээ мїнєє сагта экологиин асуудалай хурсаар табигдаад байхада, уран зохеолшод байгаали хїн хоерой таћаршагїй амин холбоо уран шїлэгїїд, зохеолнууд соогоо харуулхаяа оролдоно.      

Дансаран Доржогутабайн 1991 ондо хэблэлдэ гараћан “Рыхи” гэжэ шїлэгїїдэйнь согсолборићоо хэдэн шїлэгїїд дээрэнь тогтохом. Энэ ном мїнєє їеын залуушуулай ћайн таниха мэдэхэгїй гээ ћаа болохоор, ћонеор “Рыхи” гэжэ нэрлэгдэнхэй. Автор энэ їгын тайлбари иигэжэ їгэнэ: “Намарай буга ћарын їедэ хамаг ућанай намхажа, бог шорой, булангирћаа сїлєєржэ, арюун тунгалаг сэбэрээрээ эгээл дээдэ шатадаа тулаад байха хаћые рыхи гэдэг. Байгаалиин жама ёћоор болзоргїй юумын байдаггїйн їндэћєєр, тэрэ хадаа орйдоол долоон хоногой туршада їргэлжэлдэг. Энэ хадаа гол горходой, мїн булаг болоод, нуурнуудай булта аршаан болоод байха їень рыхи болоно.

Хїнїїд энэ болзорынь ћамбаашалан, урасхал ућанда орожо, муугаа гээжэ, бэеын ћайн тамир хуряаха гэжэ оролдодог заншалтай ћэн”.

“Рыхи” гэжэ ном соохи “Эхэ газар”, “Байгаали”, “Зургаан мїртэй зуун шїлэг” гэжэ бадагууд соонь эхэ байгаалиингаа, тїрэл нютагайнгаа хуби заяанда ћанаагаа зобоћон мїрнїїд ехэ олошорно. Дїшєєд жэлэй илгаатай энэ хугасаа соо “Унайн їнэрєєр анхилћан, урин дулаахан Хєєрхэ нютагынь, тойроод байћан байгаалитаяа бузарлагдашанхай, поэдэй ћанаае зобооно:

Жэшээнь,

Хїнэй гараар бузарлагдаад байгаа

Хїндєєр даруулна – хаб хара эћэндэ

Хїрмэжэрхићэн абаахайн шїлћэндэ

Хїжэтэн барбайн тортог байгаа лэ...

Газарай баялиг – дараанайнь хооћортор

Гамгїйгєєр їрэмдэн эдлэнэ,-

гээд, саашань

“Тулгаяа” алдаћан Мундаргын тооћортор

Тураћан газар уурлажа хїдэлнэ,-

гэхэдээ байгаалидаа гамтайгаар хандаагїй ћаамнай, маанадые тэрэмнай хэћээхэл, ћэшхэлээ шагнан, ћанаагаа нэгэдэел гэжэ ехэтэ сэдьхэлээ поэт зобооно.    

Дансаран Доржогутабай ажамидаралые, бодото байдалые зураглан харуулхадаа, єєрынхеорєєл зохеогоод орхино: байгаали сэсэн даа, газар дээрэхи бїхы юумэндэ агаар ами заяадаг юм гээдшье бодомжолно.

Тэрээнћээ уламжалан

Тїрэл хэлэнћээ,

Тїїхэ домогћоо

Таћаралган –

Газар эхэћээ

Ганса модондол,

Гандалган –

гэжэ мїнєє бїхы буряадуудай ћанаа їнєєн болоћон асуудалые энэл “Зургаан мїртэй зуун шїлэг” соогоо поэт тэмдэглэнэ.

Ой модоор баян нютагнай мїнєє болоходо юун болооб? Тоолхотойгоор, зїбєєр модоо отолхын орондо, ухаагїй юумэдэл мїнгэнэй, баяжахын тїлєє тэрэниие нэгэ захаћаань хони хайшалћандал бултыень хюдажа хаяабди.

Заахаш алдуу хїлисэдэггїй

Заршам ехэ байгаали,-

Мїн хэндэш мэхэлэгдэхэгїй

Мэдэрэлтэй гїш али?..-

Гэћэн “Байгаали” гэжэ шїлэг соохи мїрнїїд дээрэ хэлэгдэћэн бодол гэршэлнэ.

Энэ хойшолонгынь манай нюдэндэ аржыса харагдаад байна: гол горход, нуурнууд хатаа, ан амитад, шубууд хомордоо, хосороо. Тиимэћээ байгаалидаа гамтайгаар хандаха, газараа, ућаяа зїбєєр ашаглаха, ургамалай, ан амитадай аймагые хамгаалха хэрэгтэ хїн зоной харюусалга ехэ. Шїлэгшэ гэншэћэн байгаалияа хайрлажа, зїрхэ сэдьхэл доћолгомоор їгэнїїдые хэлэнэ:

Баян даа эхэ газарайм хэшэг,

Байгаалиин їршєєлєєр лэ ургана.

Хай, барагдашагїй элшэ бэшэл,

Харюулжал байхаяа хїн маргана –

Їїргэеэ даахагїймнай ехэшэг,

Їсэгэлдэрэймнай – хэћээн ургана.

Поэт ћанаагаа зобоно, байгаалимнай ерээдїйн тэрээндэ хамаагїй бэшэ.

Аялгаар тодо, элирхэйлгэ, сасуулгаар, хурса образуудаар баян шїлэгїїдынь уншахада ямар гоё гээшэб.

Тїгэсхэл.

Тїрэл нютаг... Жэгтэй зохидоор тааран холболдоћон їгэнїїд гээшэб! Сэдьхэл зїрхэндэ инаг урин зєєлэхэнєєр соностонол.

Їбэл зуншье саћан малгайгаа абангїй, сайран толоржо ћуудаг Ћэбхеэн уулаћаа табан хушуу малай хэшэгтэй араднай домоглон, уг гарбалаа хїндэлжэ, ћайханаар ћанагдадаг юм.

Тиимэћээ тїрэл нютаг, тїрэћэн тоонтын байгаали улад зоной дура сэдьхэлые хэтын хэтэдэ буляажа байдаг, буляаншьегїй яахаб даа!..

Энэ хїдэлмэри соогоо булаг шэнги бурьялан гараћан Хєєрхэ нютаг гарбалтай Дансаран Шагдарович Доржогутабайн зохеохы зам ба ажаябуулгада зорюулан, тэрэнэй хэдэн шїлэгїїдыень удхын талаћаа шїїмжэлэл хэжэ туршаћан байнаб.

Имагтал ехэнхи шїлэгїїдынь ТООНТО НЮТАГ, БАЙГААЛИ ба ХЇН хоерой таћаршагїй амин холбоо эли тодоор бэшэгдэнхэй.

Дансаран Доржогутабайн “Рыхи” гэжэ согсолбориин шїлэгїїд арад зондоо ехэл ћургаал хэлэнэ. Хэсїї энэ сагта хїнэй байгаалияа гамнаагїй ћаа, хїмїїнэй тїрэлтэндэ хожомоо айхабтар шэрїїн байдал тогтожо болохо ха юм. Харин тэрэнние нютагаймнай поэтдэй:

Хїн байгаали хоерой мїнхэ холбоон

Гїн галабай урасхал соо бїридэћэн

Їлхєє сагуудайнь эрьен байдаг ольбон

Їхэхэ тїрэхы ћануулан зїрилдєє, -

гэћэн мїрнїїд ћануулан болгоомжолно гээшэ ааб даа.

Тиимэ дээрэћээ шїлэгїїдынь шэнжэлжэ туршаад байхадаа, шїлэгїїд сооћоонь хайшан гэжэ хїн тїрэл нютагтаяа тоонтотоео хїйћєєрєє нягта холбоотойб, мїнєє їедэ їбшэнтэ асуудал тон хурсаар табигдахада, хїн ямар їїргэ дїїргэхэ ёћотойб, ямараар байгаалидаа хандахаб гэжэ харуулжа їзэбэб.

Д.Ш.Доржогутабайн ямаршье шїлэгынь уншахада, уян нугархай, айхабтар баян їгэтэй хэлыень абаћаар тэмдэглэхээр. Тїрэл хэлэеэ, арадайнгаа зан абари, ёћо заншал, олон жэлэй тїїхэ гїнзэгыгєєр мэдэдэг дээрэћээнь иимэ ћайхан шїлэгїїд мїндэлнэ ха юм.

Поэт шїлэгїїдээ бэшэћээр. Дээрэ нэрлэгдэћэн шїлэгїїдынь уншажа, зїрхэ сэдьхэлээ хїлгїїлћэн олон тоото уншагшад шїлэгїїдэйнь шэнэ номуудые хїлеэнэ.

Хэрэглэгдэћэн литература.

1. Д. Доржогутабай “Тїїрээн ерэћэн сууряанууд”, “Хэжэнгын гол”, 1990 он;
2. Д. Доржогутабай “Бугын дуунай їе”, Улаан-Їдэ, 1982 он;
3. Д. Доржогутабай “Бодолнууд – ажабайдалай ћудалнууд”, Улаан-Їдэ, 1988 он;
4. Д. Доржогутабай “Рыхи”, Улаан-Їдэ.1991 он;
5. Д.Доржогутабай “Шантуурга”, Улаан-Їдэ, 1999 он;
6. “Зоной залаада, тїрын тїрїїдэ”, “Буряад їнэн”, 1993он;
7.  “Зїрхэнэй дуунууд зэдэлэг лэ!”. Буряад їнэн, 1986 он;
8.  “...Ирагуу зєєлэхэнєєр зэдэлэн байхань ћайхан лэ!”, “Буряад їнэн”, 1987 он;
9. Писатели Бурятии. Биографический справочник. Улаан-Їдэ, 1994 он;
10. “Тїрэл нютагаа тїїрээгшэ”, “Хэжэнгэ”, 1993 он.