Къартбитамнынъ омюр тарихындан (Биография моей прабабушки)

Слайд 1

Къартбитамнынъ омюр тарихындан Ишнынъ муэллифы : 10-джы сыныф талебеси Ибраимова Зера Ребер: къырымтатар тили ве эдебияты оджасы Ибраимов Сервин Рефатович «КЪЫРЫМ ДЖУМХУРИЕТИ ПЕРВОМАЙСК РАЙОНЫНЫНЪ ОСТРОВСКОЕ МЕКТЕБИ» МУНИЦИПАЛЬ БЮДЖЕТ УМУМТАСИЛЬ МУЭССИЕСИ

Слайд 2

Джеваир битам чокъракъ янында Меним къартбитам , Арабаджы Билялнынъ къызы Джеваир , 1937 сенеси Къырымнынъ Куйбышев ( Бахчасарай ) больгесинде булунгъан , Мангъуп къале ёлунда ерлешкен , Адым Чокъракъ коюнде догъды .

Слайд 3

Сюргюнликке огърагъанда о, 7 яшлы бала эди. О фаджианы козьяшсыз хатырлап оламай. Къорантасы иле Узбекистаннынъ Самаркъанд больгесине бакъкъан Галляарал къасабасына багълы рудник Койташ коюне тюше. Къырымдан чыкъкъанда къоранта азалары : анасы Сабрие 1914 с., бабасы Билял 1902 с. Джеваир битам – 1937 с. Алие къардашы – 1939 с. Ленур къардашы – 1941 с.

Слайд 4

«Къырымда, сюргюнликтен эвель, бизим 1,5 къатлы эвимиз,сыгъырымыз,атымыз,ат- арабамыз, ашлыкъ ве бостанлыкъ чайырларымыз бар эди. Бабам кой ходжалыгъында ат-арабаджы олып чалыша эди, анам исе – тютюн сача эди. Мен исе бала багъчасына къатнай эдим. Амма эр вакъыт андан, анамнынъ янына тютюн сачмагъа къачып кете эдим, чюнки мен тютюн сачувыны пек бегене эдим».

Слайд 5

Джеваир битам балалыкъ чагъында юрген ёлларында юре Бу джевиз терекнинъ тюбюнде кой джемааты топлана эди. Бу терек- сюргюнликнинъ шаады

Слайд 6

« Коюмизге немселер 1942 с. кельдилер . Мен о вакъытта 5 яшында бала эдим , амма эр шейни шимдики даин билем . Немселер мотоциклден келип эвимизни яшамакъ ичюн бакъкъанлары акъылымда . Бизлерни мусафирханеге кочюрдилер , озьлери исе бегенген собалы одагъа ерлештилер . Амма аш бизден сорамай эдилер , тек озьлерининъ ашларыны ашай эдилер . Битамнынъ эвинде де немселер бир одасында ерлештилер . Софамызда озьлерининъ апаратурасыны , радиоузелны къойдылар . Куньдюз бизлер эвимизде отура эдик , акъшам исе немселер бизлерни окоплар ичинде геджелемеге меджбур эте эдилер . Къышкъадже ойле яшадыкъ . 1943 сенесининъ сонъунда немселер коюмизден кеткен сонъ , совет солдатлары кельдилер . Биз оларгъа пек къувангъан эдик . Эр акъшам партизанлар коюмизге келип немселер ичюн хабер ала эдилер , аш сорай эдилер . Куньде 5-6 адам келе эди . Эр кунь бабам анама олар ичюн отьмек пиширте эди , кельгенге отьмек , сют бериле эди . Сонъ олар дагъгъа кете эдилер . Бизим эвимиз дагъ четинде баир тюбюнде ерлешкени ичюн олар бизге келе эдилер , чюнки кой ичине кирмеге къоркъа эдилер ».

Слайд 7

« Бир кунь бизге эки рус моряги кельди аш сорап .( Бабамны о вакъыт энди Трудармиягъа алгъан эдилер ). Анам чебурек пиширип оларны ашатты . Ашап тойгъан сонъ бизлерни бир сырагъа тиздилер : анамны ( агъыраякълы ), мени , къардашларымны Алие , Ленур (1,5 яшынды эди ), Мерзие битамны ( анамнынъ анасы ), бизлерни атып ольдуреджек эдилер . Сонъ бириси , аджыгъандир беким ве достуны токътатты . Амма ольдюрмеге ниетлери бар экен , чюнки олар кетмезден эвель эвимизнинъ сачагъында граната къалдыргъанлар . Мен оны оюнджакъ беллеп анама къуванып айттым . Анамда оны не олгъаныны анълап , къолумдан алып четке къойды , етишкен огъланларыны чагъырды . О огъланлар шу « оюнджакъны » алып кеттилер .»

Слайд 8

«Даа бир вакъи а акъылымда – немселер энди коюмизни къалдыра эдилер - акъшам бир кунь дагъдан еврей адамы кельди, оны немселерден сакъламакъны ялварды. Бизим эвимизде энди немсе екъ эди. Бабам оны пичен артында аранымызда сакълады. О адам бизде учь кунь яшады, куньде де учь кере бабам огъа аш алып бара эди. Сонъки куню гедже кетмезден эвель о, бабама айтты: - Сагъ къалсам мен сени тапарым, сой олурмыз». Бир даа биз о адамны корьгенимиз екъ. 1944 с. баарьде бабамны, анамнынъ Сулейман ве Леман агъаларыны Ростов тарафкъа Трудармиягъа алдылар. Бабам андан тап 1947 сенеси къайтып кельди , амма догъгъан коюмизге дегиль – Самарканд больгесине, рудник Койташ деген ерге. Бабамнынъ Смаил даисыны – фронткъа алдылар (о анда да гъайып олды)».

Слайд 9

«17 майыс куню. Бизлерин Къырымдан чыкармаздан огюне, кундюз, мен анамнен чайырымызгъа бакъла, чюкюндир, къабакъ сачмагъа бардыкъ. Ваап агъам (анамнынъ агъасынынъ огълу) сабан сюрюп берди еримизни, о, 12-13 яшында эди. Бабам огорыдымызны сюрьмеге етиштирмеди, чюнки трудармиягъа алдылар. Дагъдан бир солдат кельди: «Идите отдыхайте дома, это вам не надо. Вы его кушать не будете. Вас выселять будут»- деди. Биз инанмайып огородымызны сачып, эвге келип битамнен алама эшиткенимизни айттыкъ. Оларда инанмадылар: - Бютюн халкъны къайда чыкараджакълар, - деп?. Шу куню акъшам эвимизнинъ огюнде солдатлар концерт къойдылар. Гедже саат 11-12 -дже бизлер де концерт бакъмагъа бардыкъ. («Спят курганы темные» деген тюркюны йырлагъан эдилер анда. Шимди де о тюркюны эшитсем бизни Къырымдан чыкъарганлары козь огюме келе). Биз анда олгъандже бир апай , кийинишинен я да ашчылары я да медсестралары эдими аджеба, къопкъадан асувлы тургъан сютюмизни алып кете эди. Анам корип тутып аладжакъ эди . О, да оны къайтарып бермеди: - Вы его пить не будете – деди….. .

Слайд 10

Концертен сонъ юкъламагъа яттыкъ. Гедже солдатлар къапуны къакътылар: « 15 минут вам срок – собирайтесь». Анам Къуранны алды, отьмек, кобете пиширген тава, эки ергъан (оны сокип сонъ Узбекистанда анам озюне, манъа, Алиеге бирер антер тикти), ярым чувал ун, бир къопкъа, леген, идаре, бир бутылка керосин. ( Таваны Узбекистанда 1 кружка унгъа денъиштирдик, о ундан анам къопкъамызда унлы сув пиширип бизлерге ичирткен эди, сонъ бир афта ач яттыкъ). Акъшам насыл урбадан юрген олсакъ саба да оны кийип ойлен чыкътыкъ. Анам дертюнджи балагъа агъыраякълы, биз - учь баламыз . Эвимизде не олгъыныны эписини язып, бизим артымыздан къапуларымызны къапатып анахтарны алдылар.

Слайд 11

Бабам бизлерни Къырымдан чыкъаргъанларындан хабери екъ эди. Эр кесни койнинъ ортасына джыйдылар. Саба юк машиналары келип, Сюрен станциясына алып кеттилер. Анда баргъан сонъ поезд кельди, айван ташыгъан вагонлардан. Эр кесни джедвель боюнджа адамларнынъ сойадыны айтып, вагонларгъа отуртмагъа башладылар. Бизни, минген вагонымыздан тюшюрдилер, шейлеримизни котерип ерге аттылар. Анам сонъ анасына: - Айды ана, джанынъыз агъыртмасын, бизни тюшюрелер, шейлеримизни алып аттылар.- деп сагълыкълашты. Шай этип бизни сонъ башкъа вагонларгъа отурттылар. (Огдеки вагонда Якъуб къартбабамнынъ къорантасы да кете эди. Олар Дерекойлю Ялтадан эдилер. Ойле олды Койташта да аилелеримиз ян-янаша яшады, балалыгъымыз берабер кечти, осип буюген сонъ да къоранта къурудыкъ).

Слайд 12

СЮРГЮНЛИК ЁЛУ Вагонда 50-ден зияде адам, бала-чагъа, къарт-яш кете эди. Вагонларнынъ къапы-пенджерелери (пенджере айтмагъа мумкюн олса) къапалы эди, устюмизге бит сепиле эди (вагонлар битли эди). Бутюн вагон ичинде эр кес бизим идаремизни алып къулландылар, легенимизни аякъ ёл ерине сув тёкмеге къулландылар. Куньде бир я да эки станияларда состав токътала эди. - Мертвые есть?,- деп сорай эдилер. Олса, солдатлар алып кете эдилер. Бизим вагонымызда эки къарт ольдю. Шу ольгенлернинъ бириси битай эди. Биз башларымызнен уджума-удж бир ястыкъта ята эдик, станцияда солдатлар оны да котерип аттылар. Ичимлик сув меселеси де къыйын эди. Бир станциядан бир станциягъадже сув етсин деп кимде насыл савут бар, эписине сув толдура эдилер. Биз де эмаль къопкъамызгъа сув ала эдик. Состав, куньде бир я да эки станцияда токътай эди. Стоянка вакъытларында адамлар вокзал четине барып чоплюк, чалы-чырпы джыя эдилер, тенеке тапып, пите пиширмеге башлай эдилер. Анам да бир кере ойле япып, пите пиширмеге чыкъты, амма аз къалды поезддан къалмагъа. Поезд къычырмагъа башлагъанда, адамлар чий пителерини алып чапа эдилер. Станцияларда токъталгъанда (куньде бир я да эки кере) сув даин балыкъ шорбасыны бере эдилер. Ойлен къыйналып бир айгъа якъын кеттик

Слайд 13

Галляарал районына келип чыкътыкъ, андан бизни машиналаргъа отуртып, Рудник Койташ деген ерге алып кеттилер, «морковлыкъ» чёлюнде къалдырдылар(анда морковь сача эдилер). Анда эпимизнинъ башларымызны иляджлап, урбаларымызны парилкагъа къоюп, банягъа йибердилер. Сонъ урбаларымызны къайтарып бердилер. Эпимиз топтан отура эдик. Эр кезге демир дугалар чалаш япмагъа бердилер. Кимде нас чул бар эди онен къапаттылар. Бизге де эки дуга тюшти, эвден алгъан ёргъанларымыздан къапаттыкъ. Анам о чалашта кадамы догъды. (Шу 1944-45 с. къышын куню ачлыкътан, сувукътан кадам ольды. Коммеге адам да екъ. Анам оны къуджагъына алып, 9 яшында Али деген бир огъландан берабер кадамы комдилер.)

Слайд 14

Анда бараклар къура эдилер, бизлерни кетирген сонъ къурувджылыкъны битирдилер. Бир барак ичине алты къоранта ерлештирдилер, эр бир къорантагъа бир уфакъ одачыкъ (эр къорантада да 5-8 адам). Эки одагъа бир къапу, эр одада уфакъ пенджеречикъ 40х40 см.. Юкълай эдик ерде бир чул тошеп. Къар, ягъмур ягъгъанда топеден устюмизге акъа эди. Бир кунь комендант келип корьди алымызны, бизге сонь брезент бердилер. Шу брезентны анам устюмизге ёргъан тепесинден къапата эди, устюне сув топлангъанда анам брезентни котерип сувларыны ерге акъыздыра эди. 1944 с. къышы пек къатты эди. Анам бир-эки керпич, тенеке тапып къойды, чала-чырпы тапсакъ якъа эдик, о да къыздырмай эди. Пиширмеге шей олмагъан сонъ аш та пиширильмей эди, тек бир сув иче эдик. Аякъкъа киймеге шей де екъ эди. Анам аякъларына чуллар сарып, одун къыдырмагъа кеткен эди, одун да тапкъаны екъ, аякъларыны бузлатып больницагъа тюшти. Анам больницадан чыкъкъандже бизни анамнынъ эмджеси алып бакъты. Бизлер учь баламыз, олар секиз адам, эпимиз бир одачыкъта ятып тура эдик». Анам бир йылдан зияде чалышкъаны екъ, кадам ольген сонъ, уборщица олып ишке кирди, фаркълы ишлерде олып чалышты. Къазангъаны отьмекке зорнадан ете эди. Отьмек карточкагъа алына эди, адам башына бир куньге 200 гр. отьмек. Къардашымнынъ пальтосыны анам сатты отьмек алмакъ ичюн. «Отьмекке курсагъымыз тойса бир шей истемерик», – дей эдик.

Слайд 15

Рудник Койташ 1947 сенеси бабам бизлерни къыдырып, трудармиядан кельди. Трудармиядан къайткъан сонъ бабам бир йыл малярия хасталыгъына огърады. Яхшы олгъан сонъ, горный цех шахтасына барып чалышты. Бабам да ишке кирген сонъ, бизлер азачыкъ отьмекке тойып башладыкъ. Окъувгъа да чаремиз екъ эди. Къышта мектепке бармай эдик, чюнки устюмизге, аякъкъа киймеге шей екъ эди. Шай этип 7 йыл 17 яшымны толдургъандже мектепте окъудым. Узбекистанда да учь къардашым догъды. Бир къардашым 6-айлыкъ олгъанда ачлыкътан вефат этти.

Слайд 16

Джеваир битам озь догъгъан коюнде «Чыкътым Ялта ёлуна» йырыны иджра эте