Любовная лирика Танзили Зумакуловой

Муниципальное казённое общеобразовательное учреждение «Средняя общеобразовательная школа с.п. Карасу»

Эссе на тему «Любовная лирика Танзили Зумакуловой»

Выполнила ученица 8 класса МКОУ СОШ с.п. Карасу,

Черекского района  Толгурова Нуристан

Возраст: 14 лет.

Объём работы: 6 страниц.

2019г.

 Сюймеклик келди манга

                                                                                     Тюзлюгюме саугъагъа,

   Бир тамаша насыпха,

Жаннет эшигин ача…

Зумакъулланы Т.

        Танзиля… Къалай ариу атды бу ат, аны жюрютген адамны ариулугъуча. Манга да Зумакъулланы Танзиляны аты, поэзиясы да багъалы эм сыйлыдыла. Аны поэзиясы бизни туугъан жерибиз кибик – бийик, жерибизни кырдыгы кибик – кек, кегюбюзню жулдузу кибик- кеп болгъанлай, ёмюрден ахыргъа дери жюреклени жапсаргъанлай, жарытханлай турлукъ поэзияды.

        Уллу поэт Танзиля бла  тюбешиуюм да бир сеийрди. Биз, Къараcууну школчулары, устазыбыз бла бирге  бир ненча жыл Кязимни туугъан кюнюн белгилерге Шыкъыгъа барыучубуз. Ол жыл да тебирейбиз жолгъа. Жюреклерибиз къууанчлы: Кязимни туугъан жери бла тюбеширикбиз, ол айланнган жерлени кёрлюкбюз, аны жашагъан жеринде назмула окъурукъбуз. Автобусладан тюшгенден сора, бир кесек жаяу барабыз. Кюн а бир ариу, чууакъ, жумушакъ кюн. Жетебиз Кязимни къуш уясы кибик бийикде орналгъан тамашалыкъ элине. Анда къудуретни ариулугъун, шошлугъун, мамырлыгъын айтып ангылатхан къыйынды. Ары барсам, жюрегими бир сейирлик шошлукъ, ырахатлыкъ бийлейди. Къайтып барып турлугъум келеди. Ма аллай бир кюнде Кязимни юйюню аллында жап-жашил гелеу кырдыкда шинтикде бир къауум тиширыу олтуруп эдиле. Мени кёзюм нек эсе  аладан бирине жетеди. Ол бир ариу керюнеди манга. Бир аз кюлюмсюрей, жаягъында да батыучугъу бла бизни таба къарайды. Аны къарамын  бу тегерекни жарытып тургъан кюн бла тенглешдирирге боллукъ эди. Ол бизге: «Быллай ариу сабийле къайдандыла?»- деп сорады. Устазыбыз, ол мени анамды,  бизни аны къатына элтип танышдырады. Ол бизге кеп ариу сёзле айтып, бизни бла суратха да тюшеди. Жарсыугъа, сурат сакъланмагъанды, алай  ол кюнню жарыкълыгъы, чууакълыгъы эсимден кетмейдиле.

          Андан бери Танзиляны назмулары мени керти шуёхларымдыла, къыйын кюнюмде негерлик этген, къууанч кюнюмде да биргеме болгъан.

         Мени акъылыма кёре, Танзиляны поэзиясы терен оюмлу, узакъ ёмюрлю, чомарт, огъурлу поэзияды.  Ол поэзия «огъурлулукъ бла огъурсузлукъну, ахшылыкъ бла аманлыкъны, мамыр жер бла уруш желни араларын айыргъан,  къысхасы, магъаналарын ангылатып, терсни-тюзню айыргъан поэзияды»1.

          Танзиляны чыгъармаларын окъуй, мен  сюймекликге аталгъан назмуларын тинтирге сюеме, нек дегенде бусагъатда  сюймекликни юсюнден кеп эриши зат айтылады, жарсыугъа. Мен а сюймеклик таза, ариу, акъ сезимди дейме. Танзиляны уа кёп назмусу сюймекликни  ариулугъун, сыйлылыгъын ачыкълагъан, аны къорууларгъа чакъыргъан назмуладыла.

          Битуедуния поэзияда да сюймеклик кюн кибик жарыкъ,  тейри къылыч кибик ариу, жаз жаууну кибик жылы,  кесин сакълатхан, тансыкълатхан сезимледен бириди.  Танзиляны сюймеклик лирикасын халкъ жырла бла тенглешдирирге боллукъду – атларын жашырып, сезимлерин ачыкъ айтхан таулу тиширыула бла. Поэт сюймеклик сезимни кёзбаусуз, толусунлай ачыкълайды. Ол аны энчи хатыды. Ичги сёзню ахырына дери айтыу- поэтни батырлыгъын кёргюзтеди.

         Сюймеклик келди манга

         Тюзлюгюме саугъагъа,

         Бир тамаша насыпха

         Жаннет эшигин ача.

         Былайда мени эсиме Кязимни сёзлери тюшедиле: « Сюймеклик, жаннет чыпчыкъ  келген кибик келеди»,- деген эди ол. Танзиля да сюймекликни сыйлылыгъын  Кязим – хажича ангылайды. Танзиляны сюймеклиги азат сюймекликди. Поэтге жашауундан эсе таза сюймеклик сыйлы болгъанына шагъатлыкъ этген тизгинле:

      Бу насып ёллюк болса,

      Биргесине елейим.

        Хар поэт да айтып баралмайды алай. Мени акъылыма кере, керти сюймекликни тазалыгъын, татлылыгъын да сынагъан адам айталлыкъды алай. Танзиляны лирика  жигитини  сюймеклиги бек назик, хыйласыз халды. Алай ол не залимледен да кючлю болур, бир затдан къоркъмайды, аны ёлтюраллыкъ кюч да жокъду. Алай ол сюймеклик бир «чанчхы сырсыз сёзден ёлюп кетеди»:

      Ёлдю да кетди

      Бир ачы сёзюнгден…

      Къызыл къан таммазлыкъ

      Эки кёзюнгден…

        Ёлген сюймеклик да, анга бушуу этген тиширыу да терен сезимлени къозгъайдыла,  эсде къаладыла, жюрекни къозгъайдыла. «Жилямукъ тамычым ташны кюйдюре…». Тиширыуну кёз жашларыны къызыулугъу окъуучуну да бетин кюйдюргенча кёрюнеди.

           Танзиляны сюймеклик лирикасында сюйгени къоюп кете эсе окъуна, тиширыу анга бир аман сёз айтмайды.  Адамны сюймеклик учундургъан кюнлери, ол сынагъан насып биргесине   къаладыла.  Сюйген тиширыу «кюе- бише турса да», сюйгенин сау айланырын сюеди. «Кез жумар аллында бетинги кёрсем», манга киши жилямасын деп лирика жигит сейир халлалыгъын, кертилигин кёргюзтеди.Танзиляны белгили назмуларындан биринде «Сени кёзлеринг къаралла манга, унут  дегенча, сен унут…» деп эски ийнарладача айтады. Андан ары бютюнда сейир сёзле… «ач адам гыржынны унутханча», «журтдан айырылгъан журтну унутханча», «суусап болгъан сууну унутханча» унутурма сени деп, сюймеклик жюрекден кетмез кюч болгъанын билдиреди. «Ат багъасы сёзле» дейдиле алагъа, не насыплы да жолда табалмазлыкъ, не уллу байлыгъы болгъан да сатып алалмазлыкъ сёзле. Таулу тиширыуну, назмучуну сюймеклигигинден жаратылгъан жыр, назму тизгинле азат жумарукълача, Малкъарны бийик жеринде

жашайдыла.

           «Танзиля жазгъан этмейди, жырлагъан этеди. Аны чомарт жюрегинден  поэзияны шауданы кеси аллына чыгъып келеди», - деп, Эдуардас Межелайтис нечик тюз айтханды. Танзиля сюйгенлеге кюн жарыкъ берген, къанат берген поэтди. Мен асыры аламатлыкъ сезле жаза эсем Танзиляны юсюнден, мен кертиси бла аны поэзиясын ангылап, анга жюрек ыразылыгъымы айтыргъа сюеме. Танзиляча пэтибиз барды деп алай кёпле махтаналлыкъ тюйюлдюле.

          Танзиляны  сюймеклик лирикасыны жигити сюйген тиширыуду. Аны сюймеклик лирикасын окъуй, «сёзю дарманнга изленнген, юйге къууат берген» тиширыу кез аллынга сурат болуп къалады. Кёкню чууакълыгъы, жерни чомартлыгъы, «ташны таш чыдамлыгъы», кырдыкны жумушакълыгъы- была барысы да биригедиле тиширыуну сыфатында. Сюймеклик лирикасында поэт тиширыуну сыйын бийикге кётюрюу бла сау дунияны сыйын кётюреди.

           Танзиляны поэзиясында жашагъан тиширыу ариулукъ бла кертиликни, намысны ёлчемиди. Учхан жулдузгъа, айгъа,  кюннге тенг этеди Танзиля аны:

 Къарангы кечени да жарытады,

 Ай жарытханча, къарамынг.

        Ол себепден тиширыуну сюймеклигин жулдузла да алгъышлайдыла. Сюймеклик кеси уа Аллахдан тюшген саугъача ачыкъланады:

 Кёкден тюшген саугъалай,

 Бердиле бизге аны.

           Танзиляны поэзиясында тиширыу жюрегинде сюймекликни сууутмагъан, анга табыннган инсанды. Нек дегенде, анга жашау бла сюймеклик тенгдиле, тиширыугъа кюч-къарыу берген да олду. Сюймеклик кёкден келген нюрдю, жулдузланы жарыгъыды. Ол жарыкъ юзюлсе, жашауу да юзюллюкдю:

         Сен жокъда къаппа-къарангыды,

         Терезеден да урмайды жарыкъ.

         Сюймеклигин малтагъан адамлыгъын малтайды. Хар адамны  жюрегинде сюймеклик оту къабынады. Ол отну ёчюлтмегенлей,  тута, жюрюте билирге керкеди.

          Болмаз дунияда, дунияда болмаз кюч,

          Сени жюрегимден тартып аталлыкъ,

          Кетералмазла жел, не боран къуууп,

          Не бичакъ жонуп, не уа жашау къырып,

          Не жауун ырхы кетералмаз, жуууп.

         Жюрегимде сюймеклик тау кибикди, деп андан айтады Танзиляны жигити.

         Сюймекликди адамны кёллендирип, жашауну ышырып тургъан жылыуу. Танзиляны лирикасында да сюймеклик къыйнагъан, инжилтген этсе окъуна, аны нюрю жарытмагъан адам жарлыды.

        Алай бла, Танзиляны назмуларын окъуй, таза сюймеклик не болгъанын билирге,  сюйген да этип, намысынгы, сыйынгы бийикде тутаргъа юйренирге боллукъду.

          Поэтесса ачыкъ сёзле, эпитетле, тенглешдириуле бла да  уста хайырланады.

   Унут, къарама,

   Бил бир-бирден

   Кенгбиз, кек бла жерча,

    Унут сен мени.

         Танзиляны назмуларына кёп композиторла музыка такъгъандыла. Ала болмагъанча аламат жырладыла. Мен кесим да аны жырларын жырларгъа бек сюйюучюме.  «Шукур, энтда тюбедик» деген жыр а энчи жерни алады десем, ётюрюк болмаз.  

        Танзиля малкъар поэзиягъа таулу тиширыуну уллу сейир дуниясын кийиргенди. Поэзияда тиширыуну эркинлигине, ийнакълыгъына жакъ басады. Сюймекликде борчун, намысын да бийикде тутханлай, аны ачыкълыгъын излейди.

Бюгюнлюкде Танзиля, халкъыбызны  шайыры, Кавказны бек белгили, намыслары жюрюген закий поэтлеринден бириди. Анга быйыл  85 жыл толады. Мени Аллахдан тилеригим: энтта кёп жылланы бизни кесини ариу назмулары бла къууандыра турсун.  Амин Аллах!