Научно-исследовательская работа работа А. Лыгденовэй "Морин хуур" рассказуудай темэ, удха сэдэб, онол арганууд"

Гаршаг

          Оролто үгэ……………………………………………………………..…...3

I  бүлэг. Александр Лыгденовэй рассказуудай удха сэдэб, темэ

1. Уран зохёолшын намтар ба зохёохы зам……………………………..5

1.2. Александр Лыгденовэй рассказууд тухай мэдэсэ…………….…......7

1.3. Александр Лыгденовэй рассказуудай удха сэдэб, тематика…..…...8

II бүлэг. Александр Лыгденовэй рассказуудые онол аргын талаhаа шэнжэлэлгэ

2.1. Александр Лыгденовэй рассказуудай шүүмжэлэл……………… ...10

2.2. Александр Лыгденовэй рассказуудай хэлэнэй баялиг...…………...15

Тобшолол...………………………………………………………….…....17

Хэрэглэгдэhэн литература……………………………………………...18

Хабсаргалга……………………………………………………………....19

Оролто үгэ

        Буряад хэлэн болбол буряад арадай эртэ урда сагhаа хойшо hанал бодолоо дамжуулжа ябаhан үндэhэн хэлэниинь гээшэ. Манай эхэ эсэгэнэр, тэдэнэй уг гарбалайхид хэдэн мянган жэлдэ түрэлхи хэлэн дээрээ хөөрэлдэжэ hанал бодолоо андалдажа, ажахыгаа, соёл болбосоролоо хүгжөөхын тула оролдожо, үндэhэн хэлэеэ нягта наринаар хадагалан, мүнөө хүрэтэр асарhан түүхэтэй.

        Мүнөөнэй сагта түрэлхи хэлэнэй үүргэ, уран зохёолой хүгжэлтэ, удха шанар сэгнэшэгүй болоод байна. Юундэб гэхэдэ, тэрэ hурагшадай наукын үндэhэ hууринуудые шудалгада туhа түхэм боложо үгэдэг.

Һурагшад литература уншажа, үзэжэ, эрдэм мэдэсэеэ улам үргэдхэнэ. Зохёолой удхатай танилсахадаа, хүнэй сэдьхэл бодолынь доһолон хүдэлдэг, мэдэрэлдэнь, абари зандань хубилалтануудые оруулдаг. Геройнуудань хэhэн үйлэ хэрэгүүдээрнь, тэдэнэй доторой сэдьхэлые, бодолые тааха, сэгнэхэ шадабаритай болодог. Энэнь литературын болбосоруулхы, хүмүүжүүлхы үүргэ болоно.

Танай анхаралда мүнөө үеын актуальна проблемэнүүдтэ зорюулжа бэшэдэг прозаиг, манай шэнэ найдал Александр Галсаннимаевич Лыгденов тухай мүнөө хөөрэжэ үгэхэмнай. Александр Лыгденовэй рассказууд удхынгаа ба найруулгынгаа талаар ехэ hайнууд, хүнэй доторой байдал гүнзэгыгөөр зураглан харуулна. Мүнөө үеын рассказай жанрта Александр Лыгденов эдэбхитэйгээр хүдэлнэ, шэнэ мэдэсэ үгэхэhөө гадна хүмүүжүүлхы үүргэ дүүргэнэ. Һурагшад ба залуушуул шэнэ hонин юумэ, hургаал заабари мэдэхэ болоно, хэлэеэ хүгжөөнэ. Энэ темэ абаhан ушарни гэхэдэ, мүнөө үеын уран зохёолшодой нэгэн болохо Александр Лыгденовэй рассказуудыень уншажа, шүүмжэлжэ үзэхэдэ, hурагшадай, залуушуулай хүмүүжүүлгэдэ ехэ хэрэгтэй гэжэ хэлэхэ байнабди. Александр Лыгденов илангаяа анхаралтайгаар нравственна асуудалнуудта хандажа, хүнэй сэдьхэл, мэдэрэл, уялга уран шадабаритайгаар зураглана.

        Залуушуулые, ургажа ябаhан үхибүүдые оршон тойронхи ажабайдалтай танилсуулжа ниитын ба хубиингаа асуудалнуудые зүбөөр ойлгожо ба тэдэниие ажабайдалдаа дуратайгаар хандаха, үхибүүдэй ухаан бодолые гүнзэгырүүлнэ, тэдэнэй мэдэрэлые хүгжөөхэhөө гадна түрэл арадайнгаа hанал бодол үргэжэ ябаха хэрэгтэ ехэ нүлөө үгэнэ. Александр Лыгденовэй рассказуудынь мүнөө үеын хүнэй ажабайдалай орёо асуудалнуудта зорюулагданхай.

        Иимэ зохёонуудые оложо, шэлэжэ, залуушуулда, үхибүүдтэ ойлгуулжа шадаха шадабариhаа шэнжэлгын актуальна асуудал хараалагдана.

        Шэнжэлгын гол зорилго: Александр Лынденовэй намтар, зохёохы зам, рассказуудайнь удха сэдэб, темэ, онол аргануудые шэнжэлэлгэ.        

        Шэнжэлгын объект: Александр Лыгденовэй рассказууд.

        Шэнжэлгын предмет: Александр Лыгденовэй рассказуудайнь удха сэдэб, темэ онол арганууд.

        Гипотезо: Александр Лыгденовэй рассказууд үхибүүдэй хэлэ баян, нугархай юрэнхы мэдэсэнь арадайнгаа ёhо заншалтай холболдон хүгжэнэ, ухаан бодол, hонирхол хүгжөөгдэнэ, түрэл хэлэнэйнгээ уран аргануудтай гүнзэгыгөөр танилсана.

        Шэнжэлгын тодорхой асуудалнууд:

        1. Уран зохёолшон намтар ба зохёохы зам харуулха.

        2. Александр Лыгденовэй рассказуудай темэ, удха элирүүлхэ.

        3. Рассказуудай шүүмжэлэл.

        4. Рассказуудайнь үхибүүдэй hонирхол таталга болом тэдэнэй мэдэсэ         үргэдхэлгэ, хүмүүжүүлхы үүргэ элирүүлгэ.

5. Рассказуудай онол арганууд.

Шэнжэлгын методууд: түүхын – зэрсэсүүлгын, психологическа  методүүд дээрэ шэнжэлхэдээ, нэн түрүүн рассказуудыень удхын талаhаа системнэ анализ хэхэ гэжэ оролдообди.

Минии ажал нэн түрүүн hургуулиин үхибүүдтэ болон залуушуулда хэрэгтэйшье, туhатайшье болохо гэжэ hананаб.

Тус хүдэлмэри оролто үгэhөө, хоёр хубиhаа, түгэсхэлhөө, хэрэглэгдэhэн литератураhаа бүридэhэн байна.

I бүлэг. Александр Лыгденовэй рассказуудай удха сэдэб, темэ.        

1.1. Уран зохёолшын намтар ба зохёохы зам.

        Түрэл литературынгаа хүгжэлтын замаар абьяастайгаар урагшаа дамжажа ябаhан сагта, жэл бүри хэблэгдэн гаража байгаа роман, туужа, шүлэг болон пьесэнүүд гадна, ялагас гэhэн бодолтой, уян хурсаар бэшэгдэhэн рассказшье хамтын дансада нэмэхэдэ сэдьхэлээ ханамаар байдаг. Буряад литературада хабаатай шэнэ бэлигтэй уран зохёолшын ерэхэдэ, баясамаар байна. Юундэб гэхэдэ, ургажа ябаа залуу үетэн сооҺоо литературын ерээдүйн халаан урган гарана ха юм. Эдэнэй тоодо Александр Лыгденовые оруулха байнабди.

        Александр Лыгденов… Энэ нэрэ уншагшадта Һонин рассказуудаараа мэдээжэ болонхой.

        Манай уран зохёолдо имагтал прозын жанрта бэшэдэг шэнэ шэнэ нэрэнүүд хомор болонхой.

        Александр Галсаннимаевич Лыгденов 1952 ондо Зэдын аймагай Цагаатай нютагта түрэҺэн байна. Тоонто нютагайнгаа эхин Һургуули дүүргэҺэнэйнгээ удаа Дээдэ-Үшөөтэйн дунда Һургуулм дүүргээд, Номгон далайн флотдо алба хэжэ ерээд, Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи, Зуун Сибириин соёлой болон искусствын институт дүүргээд, арбаад жэл соо багшалҺанай Һүүлдэ, республикын соёлой министерствэдэ хүдэлнэ.         Александр Лыгденовэй рассказууд эгээл түрүүн ерээд онҺоо эхилжэ, «Байгал» журналда, «Буряад үнэн» газетэдэ хэблүүлэгдэжэ, гансата олоной анхарал татажа эхилээ.

        1996 ондо болоҺон Буряадай уран зохёолшодой 15-дахи конференци дээрэ А.Лыгденовэй нэрэ элеэр тодоржо, тэрэнэй рассказууд бултанда Һайшаагдажа, лауреадай 1-дэхи шанда хүртэбэ, - гэжэ Цырен Галанов бэшээ («Морин хуур», 1996 он).

        Александр Лыгденов Һаяын жэлнүүдтэл буряад орон зохёолдо орожо ерээшье Һаа, уншагшадта нилээд мэдээжэ болонхой юм. Уран зохёолшо  залуу уран зохёоолой нэгэдэлэй «Булаг» гэжэ шанда хүртэҺэн юм.

        1996 ондо «Наран» гэжэ уран зохёолшодой хэблэрээр, Улаан-Үдэдэ, Хурумхаанай типографи Александр Лыгденовэй «Морин хуур» гэҺэн түрүүшын номынь гаргаа. Энэ номынь 11 рассказуудҺаа бүридэнэ, 2000 тиражтайгаар гараҺан байна.

        Александр Лыгденовэй рассказууд хадаа үгэ хэлэнэйнгээ, найруулгынгаа талаар тон Һонирхолтой. Рассказууд соонь ажабайдал, юрын хүнэй доторой байдал, Һанаа сэдьхэл тон гүнзэгыгөөр харуулжа шадаҺан зохёолнууд болоно.

        2000 ондо Александр Лыгденовэй «Тохорюудай бусалган» шүлэгүүдҺээ бүридэҺэн номынь Буряадай номой хэблэлээр гараҺан юм. 2004 ондо октябриин 28-29-нэй үдэрнүүдтэ Буряад драмын театрай тайзан дээрэ Александр Лыгденовэй бэшэҺэн «Зүрхэн шулуун» гэжэ рассказай үндэҺөөр Һонин зүжэг харуулагдаа юм.

1.2 Александр Лыгденовэй рассказууд тухай мэдэсэ.

Александр Лыгденов Һаяын жэлнүүдтэл буряад уран зохёолдо орожо ерээ гэжэ урда бэшээ Һэмди, тиимэҺээ уран зохёолшо мүнөө дээрээ рассказуудай ганса ном хэблүүлжэ үрдинхэй. Мүнөө хаанашье хүшэр хүндэ саг тохёолдоод байна. Уран зохёол бэшэхэ хэрэгтэ бүришье хүндэ болонхой. Гадна мүнөө зохёол бэшээд, тэрэнээ ном болгожо гаргаха гээшэмнай баҺал зохёол бэшэхэҺээ дутуугүй зоболонтой болонхой, гэбэшье номууд гаргагдажа байдаг.

        «Түрүүшынгээ ном хэблэлдэ гаргахадамни, спонсор боложо мүнгөөр туҺалҺан нютагаархидтаа үнэн зүрхэнҺөө баяр баясхаланиие хүргэнэб. Ехэнхидээ Зэдын аймагай гулваа А.Ц.Идамжаповта ба «Цагаатай» колхозой түрүүлэгшэ В.Д.Шараповта доро дохихо байнаб»,-гэжэ автор бэшэнэ. («Морин хуур», 1996 он). Энэ рассказуудҺаа бүридэҺэн номоо Александр Лыгденов эжынгээ Д-Х. Бабуевнагай мүнхэ дурасхаалда зорюулна. Энэ номоо «Морин хуур» гэжэ рассказайнгаа нэрээр нэрлэнхэй. Рассказуудынь нэрлэбэл иимэнүүд: «Самсаалтай сэргэ», «Үнэгэ агналга», «Унаган», «Лама», «Нюдэнэй аршаан», «Талын дуунууд», «Морин хуур», «Тарбаган», «Зүрхэн шулуун».

        Александр Лыгденовэй рассказууд урда үенүүдтэ бэшэгдэҺэн зохёолнуудта ороходоо, ондоо харасатайгаар, арад зоной түүхын уг унги шэнжэлэн үзэхэ зорилготойгоор бэшэгдэҺэн зохёолнууд. Уран найруулгын талаар мүн баҺа онсо илгарҺан орёо байгуулгатай. Александр Лыгденов монгол, буряад угсаатан хаанаҺаа гаража, ямар харгы зам гаталжа, мүнөө саг хүрэтэр ерэҺэн юм гэжэ олон уншагшадта, залуушуулда ойлгуулхые оролдоҺон байна.

        Рассказуудынь удхаараа ехэ гүнзэгы, хүнэй абари зан, хүнэй Һанал бодол эли тодоор харуулагданхай. Александр Лыгденовэй рассказууд 2002 ондо «Булагай эхин гэжэ, үхибүүдэй хрестомати соо оруулагданхай. Үшөө тиихэдээ рассказуудайнь хэҺэгүүд диктантнууд болон изложенинууд гэҺэн ном соо оруулагданхай, «Байгал» гэжэ журналда мүн баҺа рассказуудынь хэблэгдэнхэй.

        Уран зохёолшын рассказууд мүнөө үеын асуудалнуудые баримтална. Уран нугархай буряад хэлэн дээрэ үхибүүдтэ таарамжатай, ойлгосотойгоор бэшэнэ. Иимэ бэлигтэй, уран зохёолшоной зохёолнуудтай танилсалга, хүн бүхэндэ Һонирхол асарха, мэдэсыень үргэдхэхэ, сэдьхэлыень баясуулха, урма зоригыень бадарааха гэжэ Һананабди.

        Прозаиг («Морин хуур»), поэт («Тохорюудай бусалган»), драматург («Зүрхэнэй шулуун») Александр Лыгденовтэ саашадаа үшөө олон Һонин Һайн зохёолнуудаа бэшэжэ ябахань болтогой гэжэ үреэе.

1.3. Александр Лыгденовэй рассказуудайнь удха сэдэб, тематика.

        Һүүлэй арбаад жэл соо буряад литературада рассказ бэшэдэг бэлигтэй прозаигууд үсөөн ороо гэжэ тэмдэглэе. Ород литературада рассказуудай мастер Антон Чехов, буряад литературада – Даша-Дабаа Мункуев (1937-1972 онууд) гэжэ тоологдодог. Зэрэлгээтэ нютагайнгаа уран зохёолшо, аха нүхэр Д.Д.Мункуевай бэлиг шадабарииень бэшэхэ маягыень саашань үүргэлжэлүүлхэ золтой хүн – Александр Лыгденов болоно. Энээниие 1996 ондо «Морин хуур» гэжэ нэрэтэй богонихон рассказуудайнь hайн ном гэршэлнэ.

        Критигүүдшье, уран зохёол шэнжэлэгшэ эрдэмтэшье, hургуулиин hурагшадшье ном нээжэ уншахадаа, нэн түрүүн тэрэнэй автор тушаа ехээр hонирходог. Энэнь гайхалтай бэшэ, юуб гэхэдэ, зохёол соогоо болоhон үйлэ хэрэгүүд, дүрэнүүдэй зан абари г.м. авторай гүн ухаантай, философско хараа бодолтойнь уран зохёолшын бүхы наhан соогоо суглуулhан дүй дүршэлтэйнь нягта холбоотой, үргэнөөр харабал уран зохёолшын ажаhууhан үе сагтай, түүхэтэй нягта холбоотой байдаг. Уран хохёолшо өөрынгөө үе наhанда, хуби заяанда дайралдаhан үйлэ хэрэгүүдые үгын хүсөөр уншагшадтаа дамжуулна, түүхэдэшье оруулна гэхэдэ алдуу болохогүй. Бидэнэр мүнөө сагта өөрынгөө түүхэ ехэнхидээ урданай зохёолhоо мэдэжэ абанабди. Тиимэhээ ерээдүй үетэндэ уран зохёолой үүргэ ехэ.

        Александр Лыгденов өөрынгөө рассказууд соо бэе дээрээ туршаhан юумэ бэшэхэдэнь, тэрэнь hонирхолтой хүнэй дура татама боложо үгэнэ.

        1996 ондо хэблэгдэhэн «Морин хуур» рассказуудайнь согсолбори олон уншагшадай анхарал татаа, мэдээжэ нэрэ олгоhон байна. Эдэ рассказуудынь магтаалда хүртэhэн, энээн тухайнь шүүмжэлэгшэд статьянуудые бэшэhэн байна.

        Уран зохёолшо хараhан үзэhэнөө, зонhоо дуулаhанаа бодото дээрэнь нэмэн хороонгүй уран рассказууд соогоо бэелүүлнэ. Ажабайдалые гүнзэгыгөөр бодомжолго – Александр Лыгденовэй прозын үнэн зүб тала.

        . Рассказууд соонь эхэнэр хүнтй хуби заяан, инаг дуран, байгаали хамгаалга, ажабайдал тухай зохёолнууд ороно Уран зохёолшо рассказуудаа бэшэхэдээ, заал hаа, урданайнгаа уг удхатай, ёhо заншалтайгаар, хада бурхадтаяа холбожо, зохёолоо бэшэhэниинь зүбтэйшье, hайшаалтайшье. Юундэб гэхэдэ, бүмбэрсэг дэлхэйдэ багтажа байгаа юумэн бүхэн хоорондоо холбоотой, бэе бэеhээнь гарадаг бшуу. Хүн бүхэн хангай тайгатаяа, үндэр ехэ уулануудтаяа, үргэн ехэ тала дайдатаяа хүйhэн бэеэрээ холбоотой ха юм. Тиимэhээ вгууехэ шэди алтан дэлхэй дээрэ байха ёhотой гэжэ ойлгожо, этигэжэ эхилhэн Александр Лыгденов иимэ шэглэл баримтална.

        Уран зохёолшын рассказууд хорёод онhоо эхилээд, манай уран зохёолдо гогтонижоhон заншалта гурим алдангуй, дахаhан шэнгишье hаа, бэшэгдэhэн маягаараа гон ондоо, шэн шата, шэнэ арга боломжо буряад уран зохёолой саашаа хүгжэхэ замда нээжэ үгэнэ. Мүнөөдэрэй орёо ажабайдалай хатуухан асуудалнуудые табижа шадана. Ехэнхи рассказуудынь олониитын удхатай гэбэшье, бултадаа юрын ушарhаа үндэhэлhэн, үргэн далайса абаhан байха юм. Александр Лыгденовтэ үгын хооhон гоёолто үгы. Энэ талаар тэрэнэй рассказууд Адександр Жамбалдоржиев, Даша-Дабаа Мункуевай бэшэдэгые hануулна.

        Александр Лыгденовэй рассказууд соохи харуулагдаhан геройнуудынь сэдьхэл бодолоороо эдэбхитэй, хүн бүхэнэй оюун бодолой хүдэлөөе, хүгжэлтые харуулха гэжэ уран зохёолшо эрмэлзэнэ.

II бүлэг. Александр Лынденовэй рассказуудай онол аргын талаhаа шэнжэлэлгэ

2.1. Александр Лыгденовэй рассказуудайнь шүүмжэлэл.

        Александр Лыгденов литературын орёо хүндэ жанрнуудай нэгые, прозын hалбариие шэлэжэ, мүнөө үе сагай ажабайдалые домоглон бэшэхые оролдоно. Мүнөө үе саг тухай бэшэлгэ хэнэйшье мэдэhээр, хүндэ хэрэг ха юм. Урдажа бурьялжа байhан ажабайдалые байра түхэл соонь бажуун домоглохо гээшэмнай тиимэшье бэлэн бэшэ. Гэбэшье мүнөөнэй ажабайдалые бэшэхэ гээшэ уран зохёолшын одото мүшэтэ зорилго ха юм даа.

        Нэгэ хэдэн рассказууд дээрэнь тогтое. «Зүрхэн шулуун» рассказ болбол инаг дуран гэhэн темэдэ зорюулагданхай. Энэ рассказай тобшо удхань иимэ: хүдөө нютагай залуушуулай сэдьхэл бодол, ажабайдалайнь зам харуулагдана. Дунда hургуули дүүргэhэн Сэдэб, Сэржээнэ хоёр бэеэ бэедээ дуратайнууд, тэдэ гэр бүлэ болохоор ажабайдалай түсэбүүдые урдаа табинад. Гэбэшье ажабайдалай замууд хүнэй түсэбөөр һанаашаар ошодоггүй ха юм даа. Сэдэбэй уhан сэрэгэй албанда мордоходонь, Сэржээнэ Эрхүүгэй дээдэ hургуулида hурахаяа ороно. Нэгэ жэл үнгэрөөд байхада, зунай сагта Сэдэб сэрэгэй албанhаа арбан үдэрэй амаралтаар гэртээ ерэнэ. Сэржээнын амаралтадаа ерээд, амаржа байhыень мэдэhэн Сэдэб уулзаха зорилготой аймагай түбэhөө хүршэ тосхондо мотоциклаар ошоно. Харгыдаа hургуулидаа хамта hураhан, hогтуу барон-Гунгатай уулзана, Сэржээнэ ондоо хүндэ хадамда гарахаяа байна, шамайе тоохоор бэшэ басаган гэжэ дуулгана. Сэдэб Сэржээнэдэ тон ехээр гомдоhондоо, мэхэлүүлhэндээ тэрэл үдэртөө сэрэгэйнгээ албанда бусана. Тэрэ албаяа дүүргээдшье, хүйтэн хойто зүгтэ оршодог Тикси хото хүдэлхэеэ ябашана. Хэдэн жэлдэ тэндээ хүдэлөөд, Улаан-Үдын багшанарай дээдэ hургуулиин багша болохоо ябатараа нэгэтэ театр соо Сэржээнэтэй уулзана. Инаг басаганайнгаа бүхы эдэ жэлнүүдтэ тэрэниие хүлеэhыень Сэдэб ойлгожо абана. Хадамда гарахань гэhэн хүниинь городhоо айлшалжа ерэhэн Сэржээнын нагасынь хүбүүн байгаа. Сэдэб эдэ бүгэдые тон хожомдожо ойлгожо абана. Энэ рассказ уншаад байхадаа залуушуул инаг дураяа гамнаха, аршалха, хамгаалха ёhотой гэhэн бодол ерэнэ. Бэе бэеэ ойлгонгүй, бэе бэедээ гомдонгүй сагаан сэлмэг сэдьхэлээрээ, нангин мэдэрэлээрээ хандагты гэжэ автор хэлэхые оролдоно. Залуушуулда хэрэгтэй hургаал заабари болоhон рассказ болоно.

        «Самсаалтай сэргэ» гэжэ рассказ удхынгаа талаар hонирхолтой, hургаалтайшье болоно. Энэ рассказ ёhо заншал, үе залгалгын  темэдэ зорюулагданхай. Энэ рассказай тобшо удхань иимэ: нэгэ үглөөгүүр ашынгаа унтажа байхада, хүгшэн абань нэгэ юумэ дархалжа эхилбэ. Аша хүбүүнэйнь hэреэд hурахадань, айлшадай буухада, агта моридыень уяжа байха алтан сэргэ бодхоохомни гэжэ хүгшэн абань хэлэбэ. Автор энэ рассказ соогоо мүнөө үеын залуушуулда сэргын удха ойлгуулхаяа hанаа. Сэргэ гээшэмнай монгол туургата арад зоной hүр hүлдэнь бололсодог, гар дээрээ дэлгэн баридаг үнэтэй сэнтэй сэнхир хүхэ торгон хадаг, үнгын сагаан эдеэнhээ юугээрээшье дутахагүйдэ тоологдодог юм. Саашадаа хүгшэн абань гэртээ ундаа харяахаяа ороходонь, ашань hүхөөр hонирхожо, модоной тэг дундань сараа гаргаhан байна. Хүгшэн абань энээниие хараад, өөрынгөө мүр сараа табилсаба гээшэш гээд, энэмнай тиихэдээ самсаалтай сэргэ болобо гээшэ гэжэ ашадаа ойлгуулба. Үбгэнь абанайнь наhа барахада, баян нюдарган гүүлэhэн гэртэхиниинь сүлүүлбэд. Хооhон газарта сэргэ гансаараа едойжо үлэшэбэ. Хэдэн жэл болоод, хүбүүниинь түрэhэн буусадаа ерэбэ, шэнэ гэр табижа түбхинэбэ. Удангуй дайн эхилжэ, тэрэ хүбүүн дайнда ябаа. Сэргэ баhал гансаараа үлэбэ. Золтой байжа, амиды бусаhан хүбүүн хани нүхэрые оложо, хүбүүтэй болобо. Шэнэ гэр бодхообо. Нэгэтэ хүбүүниинь сэргын сараа харажархео. Эсэгэнь хүбүүндэ хайшан гэжэ энэ сэргэ хүгшэн абатаяа бодхоолсоhоноо хөөрэбэ. Саашадаа шэнэ саг ерэбэ, сэргын үүргэ мартагдаа. Нэгэтэ хүбүүниинь энэ сэргэ абажа хаяхамни гэжэ хэлэхэдэнь, эсэгэнь ехээр муудажа, зүбшөөлөө үгэhэн байна. Үглөөдэртэнь үбгэнэй уруу дуруу бодожо, газааша гарахадань, аша хүбүүниинь тэрэ сэргэдэ шулуу зөөжэ байба. Эсэгынгээ ажалhаа ерэхэдэ, энэ сэргэеэ шулуугаар бүхэлхэбди гэжэ эсэгэмни хэлээ гэжэ ашань хэлэбэ. Энээхэн сэргын хуушархада, шэнэ hайхан сэргэ хоюулан бодхоохобди гэжэ эсэгэмни хэлээ гэжэ ашань сэлмэг нюдөөр хаража байба.

        Саг хубилшөө, морин эрдэниин саг дүүрэшөө гэжэ огто hанажа болохогүй. Алтан сэргэ гээшэ айл хотондо амар заяа, зол жаргал асардаг юм. Айлай газаахи алтан сэргэдэнь ойро зуура тогтоод ошодог байhан юм гэжэ автор залуушуулда ойлгуулхаяа hанана.

        «Үншэн» гэжэ рассказай удхань иимэ: энэ рассказай темэ эхэнэр хүнэй хуби заяан тухай болоно. Сэндэмэ хүгшэн городой наhатайшуулай хамтын байрада ошожо байха болоходоо, элдэб бодолнуудта абтана. Юундэ Сэндэмэ хүгшэн тэрэ гэртэ ошохо болоноб гэхэдэ, мүнөө үеын залуушуул эхэ эсэгэеэ наhатай болобо, бэе муутай болоо гэжэ ашыень харюулангүй гансаарыень орхидог, наhатайшуулай гэртэ эльгээдэг болонхой. Сэндэмэ хүгшэн гансаараа бэшэ, харин ганса хүбүүтэй ха юм. Ганса хүбүүгээ багаhаа хойшо ехээр эрхэлүүлжэрхео. Пунсог хүбүүниинь хүдөөдэ байдаг эхэеэ баалажа, городто байхыень асарhан байна. Хүбүүниинь машина абаха гээд мүнгэнэй дуталдахадань, эхынгээ эд барааень, үхэр малыень худалдаа, гэрыень дача болгожо город асарна. Сэндэмэ хүгшэн хүбүүнэйнгээ hамга абахада зангынь хубилшоо гэжэ ойлгоно. Бэринь эхэдэнь дурагүй байhан. Хүдөө газарта байхагүйб, нэгэн гээ hаа намайе, үгы hаа хүдөө нютаг, эжы хоеройнгоо нэгыень шэлээрэй гэжэ hамганиинь хэлэбэ. Байтараа Пунсог Зина хоерынь табан жэлээр Камчатка хүдэлхэеэ ябашана. Сэндэмэ хүгшэн гансаараа үлэжэ наhатайшуулай гэртэ ошохо болоно. Теэд энэнь Сэндэмын hанаанда огто тааранагүй. Хүбүүндээ энээн тухай бэшэхэдэнь, Пүнсэгынь сухалтай харюу үгөө hэн. «Ерэжэ шадахагүйемнай мэдэжэ байгаал хашанаш, зүб шиидээш, гэрыемнай тамгалуулаад ошоорой, шадаа hаа эрьежэ байгаарай, гурбан hара болоод ерэхэдээ болохоб» - гэhэн харюу ерээ hэн. Сэндэмэ хүгшэниие абаашахаяа ерээд байхада, хүбүүниинь ерэшэнэ. Эхын зүрхэн эндүүрдэггүй гэжэ Сэндэмэ хүгшэн мэдэжэ байгаа. Автор энэ рассказаараа эхэ эсэгэдээ дура гутама муугаар хандаха ябадалые шоо үзэнэ, үхибүүдэй үлүү гаратар эрхэлүүлхэгүй, хүнэй үгэдэ орохогүй гэжэ ойлгуулна. Буряад зондо архи тамхин, зайран ябадал урда сагта үзэгдэдэггүй hэн. Үншэн үрөөhэн гээшэ манай яhатанда орой заяандаашье байгаагүй юм. Энэнь ехэ нүгэлтэй hэн. Хүнэй үншэрөө hааань, түрэл гаралынь вбвдвг байhан, үгышье hаа нютагай зон хамтаараа харадаг hэн гэжэ ойлгуулна. Мүнөө энэ hайхан заршам мартагдаал хаш. Мүнөө сагта хүнэй түлөө хэн ехэ hанаагаа зобохоб даа. Иимэрхүү үншэрхэ ябадалай нэгэтэ гаража ерээ hаань, гүрэнэй тэдхэмжэ байна ха юм. Гүрэн туhалха, аршалха, хэзээдэшье орхихогүй. Зүгөөр аба, эжынгээ урда дүүргэхэ үхибүүдэйнь уялгые хэншье хореогүйл hэн гэжэ автор ойлгуулхаяа hанана.

        «Талын дуунууд» гэhэн рассказ соо баhал эхэнэр хүнэй хуби заяан зураглагдана. А.Лыгденов эхэ хүнэй ухаан мэдэрэл, hанаа зоболонгуудые тон хурсаар, хүнэй сэдьхэл доhолгомоор зураглана.

        Хүн байгаали хоерой харилсаанда, экологи хамгаалгада автор ехэ анхарал хандуулна. Түрэhэн тоонтоео хүйhөөрөө, амин голоороо хүнэй холбоотой байдагые «Нюдэнэй аршаан», «Үнэгэ агналга» гэhэн рассказууд соогоо зураглана. Автор байгаали хамгаалгын тушаа гүнзэгы философско удхатай бодолнуудые бисалгана.

        Орон дэлхэйнгээ баялигые хойшодоо гамтайгаар хандахыень hэргылнэ. Амитадые хайрлаха, гамнаха тухай сэдьхэл «Үнэгэ агналга» гэжэ рассказ соогоо түрүүлнэ. Нютагайнгаа аршаануудые үгы болгохогүй гамнаха тухай автор «Нюдэнэй аршаан» гэhэн рассказаараа ойлгуулхаяа залуушуулда оролдоно. Уран зохеолшо хүнэй сэдьхэл дотор байгаалидаа халуун дурлал ба ниигуулэсхы хандалга түрүүлхэ зорилго табина.

        Рассказууд соонь үльгэр, урданай түүхэ домогуудшье ороhон байна. Энэнь рассказуудай байгуулга тон нугархай, hонирхолтой, хүнэй анхарал ехэ татасатай болгожо үгэнэ. Эндэ уран зохеолшын багаhаа хойшо hүбэлгэн ухаатай, үбгэд хүгшэдэй хэлэhэн үгэнүүдые мартангүй hанажа ябаhыень гэршэлнэ. «Морин хуур», «Нюдэнэй аршаан» гэhэн рассказууд соонь ороhон үльгэрэй, домогой удха hонин. Юуб гэхэдэ, залуушуул түүхэ домогуудаа мэдэжэ ябаха ёhотой. «Морин хуур» рассказай герой Лодой үльгэршэн үбгэнэй бодолнуудые дурадханабди. «Үльгэршэн багшамни наhанайнгаа ошоходо, бүхы эрдэм шадабарияа, мэдэхэ үльгэрнүүдээ саашанхи шабинартаа үгэхэ ёhотойбди гэдэг hэмнай. Теэд сагай иимэ түргөөр хубилхые хаанаhаа мэдэхэ бэлэй. Хүнэй ажабайдал hэргэжэл, hайжаржал байгаа юм бэзэ. Теэд буряад үльгэр, домогууднай юундэ мартагдаха ёhотой юм?»

        А.Лыгденовэй рассказуудай удха, темэнүүдыень элирүүлбэбди. Хэдэн рассказ дээрэ дэлгэрэнгыгээр хаража үзэбэбди.

        «Үнгэрhэн үеынхиеэ гүйсэдөөр мэдэржэ, мүнөөнэйнгөө саг ойлгожо абанабди, урдынгаа байдал гүнзэгыгөөр уудалжа, ерээдүйнгөө удхыень тайлбарилнабди, гэдэргээ хаража, урагшаа дабшанабди…» гэжэ И.А. Герцен бэшэhэн байна. А.Лыгденов энэ сэсэн И.А.Герценэй үгүүлэлые баримталжа, рассказуудаа бэшэhэн байна гэхэдэ алдуу болохогүй байна.

2.2.  Александр Лыгденовэй рассказуудай хэлэнэй баялиг, онол арганууд

        «Морин хуур» номой рассказууд үгэ хэлэнэйнгээ талаар онсо илгарма зохеол юм. Мүнөө үеын ажабайдалда болоhон хубилалтанууд, геройнуудайнь абари зан, hанал бодол, үгэ хэлэнэйнь шэнжэнүүд дээрэhээ гаража ерэнэ. Уран зохёолшо олон ондоо уран hайханай арга боломжонуудые хэрэглэнэ: юрэ хөөрэлгэ, тодорхойлон бэшэлгэ, диалог, монолог, байгаалиин үзэгдэлнүүд г.м.

        А. Лыгденов арадай аман зохеолой баялигые хэрэглэжэ, рассказуудаа бэшээ. Арадай аман зохеол гээшэ арад зоной ажабайдал, абари заншал, баян түүхые уран гоеор зураглан харуулhан байдаг А.Лыгденов арадайнгаа баялигhаа тон наринаар уран хурса удхатай үгэнүүдые шэлэн абажа хэрэглээ: «Саг сагтаа, сахилза хүхэдөө». «Хүлынь дүрөөдэ хүрэжэ, гарынь ганзагада хүрэжэ,» н. 5, «Шагнаhанаа шалгаха, дуулгаhанаа баглаха», н.13, «Бэерээ үгэлхэhөө бү ай, сэдьхэлээрээ үгэлхэhөө ай», н.17. «Эхын hанаан үридөө, үриин hанаан шулуундаа», н.19, «Юрэдөөл, баярлаhан хирээ бархирба», н.57, «Гэмынь урдаа, гэмшэлынь хойноо», н.68, «Хара хирээ сагаан болодоггүй гэлсэгшэ», н.76, «Һураhан юумэн hураар татагдахагүй», н.96, «Ой модон үндэртэй, набтартай», «Хүн болохо багаhаа, хүлэг болохо унаганhаа», н.90, «Сэсэн хүн наhан соогоо шүтэхэ, тэнэг хүн үхэхэ болоходоо шүтэхэ», н.108 г.м. оньhон, хошоо үгэнүүдые автор хэрэглэжэ, рассказуудайнгаа удхые улам гүнзэгырүүлнэ.

        Уран зохеолшо мүнөө үе сагай ажабайдал, хүнүүдые урданай үе сагтай зэргэсүүлнэ. Автор зэргэсүүлнүүдые хэрэглэжэ, боложо байhан үйлэ хэрэгүүдые тоодо, ойлгосотой болгон элирүүлнэ. Зэргэсүүлнүүд уран зохеолшын хэлэхэ гэhэн hанал бодолыень тодоруулан, уншагшадта ойлгосотой болгожо үгэнэ.

        Арадай ажабайдалда болоhон хубилалтые рассказууд соо үгтэhэн тэрэ үеын ёhо заншалнуудаар удхыень эли тодо болгоно. Рассказуудыень уншахадаа, мүнөө сагта боложо байhан үйлэ хэрэгүүдые ой ухаандаа хадуун абажа, абяануудыень шэхэндээ дуулаhан шэнги болонобди.

        Гадна уран зохёолшын олон тоото эпитет метафорануудые, фразеологизмуудые болон паарна үгэнүүдые таарамжатайгаар хэрэглэхэдэнь, рассказуудайнь хэлэн баян, нугархай боложо үгэнэ. Иимэ паарна үгэнүүдые автор рассказууд соогоо хэрэглэнэ: айл хотон, эхэ эсэгэ, аха дүүнэр, арад зон, уйдхар гашуудал, үдэр хоног, худал хуурмаг г.м. Фразеологизмууд: буруугай бэлшэриhээ гараагүй, халуун түмэр долеожо, хүйтэн мүльhэ үбэртэлжэ г.м. Эпитет: гашуухан хуби заяан г.м.

        Рассказууд соонь үреэл, хараал, домог, үльгэрнүүд хэрэглэдэнэ. Жэшээнь: «Морин хуур» тухай үльгэр, домог, н.51, «Нюдэнэй аршаан» тухай домог, н.87. Зай, Занаагай хүбүүн Цэбэг үбшэн зоболонhоо мултаржа, омогорхожо, ута наhа, удаан жаргалые эдлэжэ ябахыешни үреэхэ байнаб («Лама н.103). «Нюдэнэй аршаан» гэжэ рассказ соо хараалнууд дайралдана. (н.88, 89).

        А.Лыгденов буряад хэлэнэйнгээ баялигые улам хурсаар удхалжа, ганса Хориин бэшэ, Харин саартуул, сонгоол үгэнүүдэй аялга, хүгжэм рассказууд соогоо хэрэглэхэеэ оролдоно. Энэнь баhа айхабтар hайшаалтай байна. Жэшээнь: эмгэй, эгэшхай, Ойдоб абгай увай, ябажайhан г.м.

        Уран зохёол дамжуулгын нэгэ арга болохо, авторско монолог гэhэн рассказ соонь хэрэглэдэнэ. Эндэ автор өөрынгөө уншадтай бодолоороо хубаалдана, боложо байhан юумэндэ өөрынгөө хандалга элирүүлнэ.

        А.Лыгденовэй рассказуудынь үгэ хэлэнэйнгээ, уран найруулгынгаа талаар үндэhэн буряад хэлэнэйнгээ хүгжэлтэдэ нэмэри оруулhан гүнзэгы удхатай зохеол болоно.

        Буряад хэлэнэй баялигай булан бурьялhаар…

Тобшолол

        Минии шэнжэлгын зорилгоор, Александр Лыгденовэй рассказуудайнь темэ, удха сэдэб, онол аргануудые хэр зэргээр, яажа hурагшадта, залуушуулда хүргэгдэнэб, ямар аргаар үхибүүдэй хүмүүжүүлдэ нүлөө үзүүлнэб гэжэ би шэнжэлбэ гээшэб. Рассказууд соохи гол асуудалнуудые элирүүлээб: байгаали хамгаалгын, үе залгалгын г.м. Темэнүүдынь иимэ гэжэ элирүүлээб: байгаали хамгаалга, инаг дуран, ажабайдал, эхэнэр хүнэй хуби заяан, хүдөөгэй зон, үеhөө үедэ дамжан ерэhэн еhо заншал. Рассказуудайнь удха ехэ hонирхолтой, hурагшадта хүмүүжүүлхы үүргэтэй, гүнзэгы философско удхатай гэжэ элирүүлээб. Рассказууд доторхи гол геройнууд – хүдөөгэй зон – онсо илгаатайгаар, тон дулаанаар зураглагдаhан байна: Сэндэмэ хүгшэн, Лодой үльгэршэн, Дулма хүгшэн, Ойдоб, Долсон хүгшэн, Сэдэб, Чой-Жалсан г.м.

        Рассказуудынь хэлэнэйнгээ талаар ехэ баян, уран зохеолшо оньhон, хошоо үгэнүүдые, нютаг хэлэнэй үгэнүүдые, түүхэ домогуудые, үреэлнүүдые үргэнөөр хэрэглэнэ гэжэ тэмдэглээб. Рассказууд соонь еhо заншалнууд, hургаал заабаринууд олоор оруулагданхай. Урда сагай үе мүнөө үе сагтай зэргэсүүлнэ, гүнзэгы удхатайнууд. Залуушуулай, hурагшадай ухаан бодолые гүйлгэжэ, хэлэлгыень хүгжөөн баясуулан үргэдхэжэ байхадаа, Александр Лыгденов hурагшадта, залуушуулда ехэ туhа хүргэнэ гээшэ.

        Уран зохеолдо өөрынгөө урасхал нэмээhэн мүнөө үеын уран зохеолшын, прозаигай зохеохы ажалые шэнжэлхэ эрдэмтэдшье, критигүүдшье олдохо байха гэжэ hананаб. Буряад хэлэ литературын шэнэглэдэжэ байhан программа соо рассказуудынь оруулагдаха байха гэжэ найдая.

        Харин ерээдүй сагаймнай үетэн, залуушуул уран зохеолшын рассказуудые уншаагүй hурагшад Александр Лыгденовэй рассказуудые hонирхон уншаха, hургаал, заабаринуудтань хүртэнэ бэзэ, хэлэеэ нугархай, баян болгохо гэжэ hананаб.

Хэрэглэгдэhэн литература.

        1. Бабуев С. «Зүрхэн шулуун» гэжэ зүжэг тухай // «Буряад үнэн», 2004, ноябриин 4.

        2. Балданов С.Ж. «Уран зохеолоймнай урасхал хайшааб» // «Буряад үнэн», 2005, декабриин 29.

        3. Будаев Ц.Б. «Буряад диалектнууд», 1989.

        4. Галанов Ц.Р. «Манай шэнэ найдал» // «Морин хуур», 1996.

        5. Лыгденов А.Г. Рассказууд // «Булагай эхин» (хрестомати), 2002, н.387.

        6. Лыгденов А.Г. «Морин хуур»: рассказууд – Улаан-Үдэ: «Наран» хэблэл,1996.

        7. Лыгденов А.Г. «Тохорюудай бусалган»: шүлэгүүд – Улаан-Үдэ: «Буряадай номой хэблэл», 2000.

8. удыжаамгалан тэнюу Выстав

Хабсаргалта

        1. Планшет: «Александр Лыгденов – манай шэнэ найдал».

        2. Уран зохеолшын портрет.

        3. Зурагууд.

        4. Номууд.

Рецензи

 Хориин 1-дэхи дунда hургуулиин 9 «а» классай hурагша Ванжилова Сэлмэг эй бэшэhэн «Александр Лыгденовэй рассказуудай темэ, удха сэдэб, онол арганууд» гэhэн хүдэлмэридэ рецензи.

 Ванжилова Сэлмэг уран зохеолшо, прозаиг, драматург Россин уран зохеолшодой холбооной гэшүүн Александр Лыгденовэй, «Морин хуур» гэhэн номойнь рассказуудыень шэнжэлэн хаража үзэбэ. Тиимэhээ Сэлмэг уран зохеолшын рассказууд hурагшадта, залуушуулда гансашье hонирхолтой бэшэ, хүмүүжүүлхы, hургаха тон ехэ үүргэтэй байна гэжэ элирүүлбэ, өөрынгөө тобшолол, hанамжа дурадхаба гээшэ. Сэлмэг гаргаhан баримта бүхэнөө жэшээнүүдээр гэршэлхэеэ оролдоо. Мүнөө сагта А.Лыгденовэй рассказуудынь залуу үетэниие хүмүүжүүлхэдэ, энэ ажалынь тон таарама. Түс хүдэлмэриин хэрэгтэй болоhые өөрөө Ванжилова Сэлмэг иимэ үгэнүүдээр харуулна. Мүнөө үедэ хараад үзэхэдэ, прозоор бэшэдэг залуу уран зохеолшод тон хомор, үсөөн болонхой. Тиимэhээ өөрынгөө анхарал мүнөө үеын прозаигай «Морин хуур» номой рассказуудта анхаралаа хандуулжа, тэрэнэй хэрэг ехэ гүнзэгы hайнаар шүүмжэлжэ, темэ, удхыень, онол аргануудыень тодоруулха зорилго урдаа табиhан байна.

Энэ хүдэлмэри оролто үгэhөө, хоёр бүлэгhөө, тобшололhоо, хэрэглэгдэhэн литератураhаа бүридэнэ. Һурагша гаргаhан баримта бүхэнөө жэшээнүүдээр гэршэлхэеэ оролдоо.

Сэлмэг мүнөө үеын залуу уран зохеолшо, прозаиг, А.Лыгденов, ямар темэдэ зорюулжа, юун тухай, хайшан гэжэ бэшэдэг юм гэжэ hонирхоhон байна. Энэ ажалынь дүүрэн хүдэлмэри болоо гэжэ тэмдэглээд, саашадаа hуралсалдань амжалта хүсэнэб.  

Рецензент: буряад хэлэнэй багша

Ванжилова Л.Д._____________