Информация результатов педагогической деятельности учителя
1. Программа самообразования
2. Авторские программы
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 uluschu_uzhurlar.docx | 30.15 КБ |
| chugaa_sayzyradylgazy_6_klass.docx | 45.91 КБ |
Предварительный просмотр:
Бойдус болгаш улусчу ужурлар»
( Неделяда 1 шак, чылда 35 шак)
Тайылбыр бижик.
Амгы үеде уруглар кижизидериниң айтырыглары чидигленип, оларны чараш овур-хевирлиг, мѳзү-шынар талазы-биле тѳлептиг кылдыр хевирлээрин амыдырал негеп келген.
Эрте шагдан бээр чон бүрүзү бышкан угаанныг, ханы билиглерлиг, бедик мѳзү-шынарлыг кижини тѳлевилээр үзел-бодалдыг чорааннар. Оларда чоннуң мерген угааны, арга-дуржулгазы, ада-иезиниң ѳѳредии сиңниккен.
Ынчангаш ѳѳреникчилерни чоннуң чаңчылдары, ужурлары, сагылгалары, езулалдары-биле таныштырары, угаадып шиңгээтирери – школанда ѳѳредилге-кижизидилге ажылының чарылбас кезээ.
«Улусчу ужур-чаңчылдар» деп эртемниң ажылчын программаның кол сорулгалары:
- Эге класстарга билир билиглеринге даянып тургаш, уругларны чаа билиглерге сонуургадып, эртемни шиңгээдип алырынга ѳѳредири.
- Улусчу педагогиканың дузазы-биле уругларны чоннуң чаңчыл, ужур, ёзулал дугайында билиглерни берип, таныштырып быжыглаары.
- Улусчу ужурларның аңгы-аңгы аргаларын ажыглап тургаш, кижизидилгеге салдар чедирер чүүлдер: бойдус, күш-ажыл, мѳзү-бүдүш сайзырадырыры, уран-чүүл, дыл, шажын дугайында таныштырып кижизидери.
5-ки класстың улусчу ужурлар эртеминге хамаарышкан тургускан программазын езугаар алырга, бойдуска хамаарышкан ужурлар, чаңчылдар, философчу үзел-бодалдар,тоолчургу чугаалар элээн делгемчиир болгаш делегей чергелиг кылдыр чырыттынган. Аңгы-аңгы чоннарның бойдустуң кандыг-бир билиишкининге хамаарыштыр ниитилешкек азы шуут-ла удурланышкак бодалдарын тыва улустуң оран, октаргай, дээр, хүн, ай, сылдыстар, чер, ыяш, суг удгайында кайгамчык билиишкиннери-биле холбаарын башкы оралдажыр ужурлуг.
Ужур-чаңчылдарны школа программазында оѳренири-биле киирген болганда, уругларның билип алган турар ужурлуг билиглери:
- Кижи дугайында билиг;
- Тѳрел-бѳлүк билиишкини;
- Тыва овур-хевирни чогаалдарда кѳргүскени;
- Ѳг-бүле, октаргай, ыдыктар дугайында таныжары.
- Кижи бойдус-биле тудуш деп чүүлдү медереп алыры;
- Тыва чоннуң оран-делегейге чүдүүр чаңчылдары.
Календарь-темалыг планнаашкын.
№ | Темазы. | Шагы | Хүнү | Немелде онаалгалар |
1 | Киирилде кичээл | 1 | ||
2 | Кижи дугайында билиг. | 1 | Делегейде чеже язы-сѳѳк кижилер чурттап турарын илередири. | |
3 | Тѳрелдежип чурттаары. | 1 | Тѳрел-бѳлүүнге хамаарыштыр тѳлевилел кылыры. | |
4 | Практиктиг кичээл «Ызыгуур ыяжы» - тѳлевилелдер камгалалы. | 1 | Чурук, схеманы чараштыр кылыр. | |
5 | Амылыг бойдус деп чүл? | 1 | Чогаадыг «Бойдус-дириг амыдырал-дыр» | |
6 | С.Суруң-оол «Тывалаар кускун» | 1 | Номчуур | |
7 | Оран дугайында билиг. | 1 | Оран дугайында чалбарыг-шээжилээр. | |
8 | М.Эргеп «Кедергей-ле байлак оран» | 1 | Тывада эң-не байлак черлер кайдал? | |
9 | Үш оран дугайында билиг | 1 | Үш оран дугайында немелде билиглер. | |
10 | Дээр дугайында. Дээр чадаары. | 1 | Дээрниң каъдын чурууру. | |
11 | Хүн. Хүн дуртунуң календары. | 1 | Чайгы хүн дуртунуң ажыл-агый календары, чурууру. | |
12 | Ай болгаш хүн дугайында. | 1 | С.Пюрбю «Белек» номчуур. | |
13 | Тоолчургу чугаа «Мѳңге аржаан» | 1 | Чылбыга кирген тоолдарны сактыр. | |
14 | Сылдыстар. Сылдыстар дугайында тоолчургу чугаалар. | 1 | Кижи бүрүзү бодунуң сылдызын илередир. | |
15 | Тыва авалыг планета. Надя Рушева. Хуу сылдыс. | 1 | Немелде номчулга Е.Танова «Н. Рушева» | |
16 | Черниң бодарааны. | 1 | «Тѳк кээп дүшкен черим» - кыска чугаа тургузар. | |
17 | ч/с. Кижиниң тѳрүттүнген чери… | 1 | Черге йѳрээл. | |
18 | Демнежилге кичээли «Бай-ла Тайгам! | 1 | Ыры башкызының дузазы-биле ырыны ѳѳренири. | |
19 | Делегей ыяжы. Ыдык ыяштар. | 1 | Хам,бай,ыяштар чуруу. Бойдус эртеми - элдептиг ыяштарның тыптыпт кээри. | |
20 | Тыва улустуң ыяшка хамаарылгазы. | 1 | Ыяш кезерде чалбарыглар. | |
21 | Даштар дугайында билиг. Тѳѳгү-тураскаал даштары. | 1 | Орхон-Енисей тураскаалдары – музейже экскурсия. | |
22 | Чурт-девискээр даштары. | 1 | Даш деп сѳс-билеадаттынган черлер аттары тывар. | |
23 | Ойнаар даштар. Суг даштары. Каасталга даштары. | 1 | Бодунуң эдилээр дажын илередир. | |
24 | Чонар даш. Тѳлге даштары. | 1 | Чонар даш, чуруктар делгелгезин кылыры. | |
25 | Тѳлевилелдер камгалалы. «Даштар биске хѳйнү сѳглээр» | 1 | Бѳлүктеп тѳлевилел кылыры. | |
26 | Арт-сын дугайында билиг. | 1 | Артка чалбарыглар. | |
27 | Тос танды. | 1 | Шээжилээр. | |
28 | Суг дугайында тоолчургу чугаалар. | 1 | С.Сурун-оол «Ырла,Хемчик» | |
29 | Аржаан. | 1 | Аржаанга, сугга йѳрээл. | |
30 | Отка чалбарыыры | 1 | Ѳске чоннарның отка чалбарыыры. | |
31 | От чаяачы. | 1 | Отка йѳрээл. | |
32 | Практ. кичээл «Йѳрээлдер мѳѳрейи» | 1 | Йѳрээл сѳстерни шилип тургаш маргыжары. | |
33 | Түңнел кичээл. | 1 |
Кижи дугайында билиг.
Кижи - бойдустун дээди чаялгазы. (35 шак.)
Сорулгалары:
- Бешки класска ѳѳренген ѳгбелер ѳѳредииниӊ кол билиглерин катаптап быжыглаары. Уругларны чаа кижи дугайында билиглер шиӊгээдип алырынга белеткээри.
- Ук билиглерниӊ чоннуӊ амыдыралы, ажылы-биле холбаалыын, оларныӊ ниитилелдиӊ сайзыраан аайы-биле делгемчип, байлакшып турарын кѳргүзери.
- Ужур чаӊчылдарны ѳѳреникчилер күзелдиг ѳѳренип, хүн бүрү билдинмес чүүлдерни ажыгларын чедип алыры.
Тайылбыр бижик.
Амгы үеде уруглар кижизидериниң айтырыглары чидигленип, оларны чараш овур-хевирлиг, мѳзү-шынар талазы-биле тѳлептиг кылдыр хевирлээрин амыдырал негеп келген.
Эрте шагдан бээр чон бүрүзү бышкан угаанныг, ханы билиглерлиг, бедик мѳзү-шынарлыг кижини тѳлевилээр үзел-бодалдыг чорааннар. Оларда чоннуң мерген угааны, арга-дуржулгазы, ада-иезиниң ѳѳредии сиңниккен.
Ынчангаш ѳѳреникчилерни чоннуң чаңчылдары, ужурлары, сагылгалары, езулалдары-биле таныштырары, угаадып шиңгээтирери – школанда ѳѳредилге-кижизидилге ажылының чарылбас кезээ.
«Улусчу ужур-чаңчылдар» деп эртемниң ажылчын программаның кол сорулгалары:
- 5-ки класска алган билиглеринге даянып тургаш, уругларны чаа билиглерге сонуургадып, эртемни шиңгээдип алырынга ѳѳредири.
- Улусчу педагогиканың дузазы-биле уругларны чоннуң чаңчыл, ужур, ёзулал дугайында билиглерни берип, таныштырып быжыглаары.
- Улусчу ужурларның аңгы-аңгы аргаларын ажыглап тургаш, кижизидилгеге салдар чедирер чүүлдер: бойдус, күш-ажыл, мѳзү-бүдүш сайзырадырыры, уран-чүүл, дыл, шажын дугайында таныштырып кижизидери.
6-ки класстың улусчу ужурлар эртеминге хамаарышкан тургускан программазын езугаар алырга, кижиге хамаарышкан ужурлар, чаңчылдар, философчу үзел-бодалдар,тоолчургу чугаалар элээн делгемчиир болгаш делегей чергелиг кылдыр чырыттынган. Аңгы-аңгы чоннарның кижиниң кандыг-бир билиишкининге хамаарыштыр ниитилешкек азы шуут-ла удурланышкак бодалдарын болгаш кижиниң иштики, даштыкы байдалдарының дугайында кайгамчык билиишкиннери-биле холбаарын башкы оралдажыр ужурлуг.
Ужур-чаңчылдарны школа программазында оѳренири-биле киирген болганда, уругларның билип алган турар ужурлуг билиглери:
- Кижи дугайында билиг;
- Тѳрел-бѳлүк билиишкини;
- Кижиниң иштики сагыш-сеткили;
- Бот намдар дугайында билиишкин;
- Кижи сагыш-сеткили, хей-аъды деп чүүлдү медереп алыры;
- Ижиниң амыдыралынга араганың хоразы;
- Тыва чоннуң оран-делегейге чүдүүр чаңчылдары.
Улусчу ужурлар. 6 класс
№ | Ѳѳренир темалары. | шагы | хүнү |
1 | Кижи—бойдустуӊ дээди чаялгазы | 1 | |
2 | Кижи чаяаны | 1 | |
3 | Кижи угааны | 1 | |
4 | Мага-бот дадыктырарыныӊ аргалары | 1 | |
5 | Кижиниӊ октаргайы | 1 | |
6 | Ак сагыш дугайында улусчу билиишкиннер | 1 | |
7 | Кара сагыш дугайында улусчу билиишкиннер | 1 | |
8 | Канчаар сен? (бот- хыналда) | 1 | |
9 | Сагыш эргилдези | 1 | |
10 | Сагыш аптаразы | 1 | |
11 | Угаан-сагыш ажылы | 1 | |
12 | Бот-ажыл | 1 | |
13 | Күш-ажыл болгаш сагыш | 1 | |
14 | А. Үержаа шулук «Ажыл» | 1 | |
15 | Кижиниӊ намдары | 1 | |
16 | Бот ажыл. Чүнү канчаар сен? | 1 | |
17 | Назын эргилдези | 1 | |
18 | Бот-хыналда. Сагыжыӊ шинчиле | 1 | |
19 | Кижиниӊ хаяазы | 1 | |
20 | Мону эскерген сен бе? (хыналда) | 1 | |
21 | Тоол. Танды ээзи даӊгына | 1 | |
22 | Кижиниӊ хей аъды | 1 | |
23 | Кижиниӊ хей-сүлдези | 1 | |
24 | Кижиниӊ сүзү | 1 | |
25 | Буян-кежик. | 1 | |
26 | Бот-ажыл. | 1 | |
27 | ………. дугайында улусчу бодалдар. | 1 | |
28 | Тос домактыг кижи. | 1 | |
29 | Арага дугайында ……. | 1 | |
30 | Шүлүк Ч.Чулдум «Иениӊ каржызы» | 1 | |
31 | Ниити ужурлар. (этикет) | 1 | |
32 | Карактар. Кылаш болгаш олут ужуру. | 1 | |
33 | Түӊнел кичээл. Тѳлевилелдер камгалалы | 3 |
Кол литература:
Ѳѳредилге ному.
Ажыглаарынга сүмелеп турар литература:
- Аксагалдай ашак. Кызыл, 1992.
- Донгак В. Аът (шүлүк). Шын, 1990, февраль 10.
- Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары, Кызыл, 1994.
- Матпаадыр. Кызыл, 1991.
- 7 докпак анай (тоол). Шын, 1990, март 6.
- Салчак К.Б., Салчак Л.П. Тыва улусчу педагогиканың хөгжүлдези. Кызыл, 1984.
- Тыва улустуң тоолдары, Новосибирск, 1994.
Предварительный просмотр:
Тайылбыр бижик
Тыва дыл болгаш литератураның школа программазының бѳлүк, тема бүрүзүн ѳѳредири уругларның боданыр аргазын болгаш чугаазын сайзырадыр сорулгалыг. Ынчангаш тѳрээн дыл болгаш литератураны башкылаарының бир кол угланыышкыны – ѳѳреникчилерниң харылзаалыг чугаазын сайзырадыры.
Харылзаалыг чугаа дээрге угаан-бодалды, сагыш-сеткилди дес-дараалаштыр, делгереңгей, тода болгаш грамматика талазы-биле шын дамчыдары болур. Харылзаалыг чугаа – дылдың орфоэпиязының (шын адалгазын), сөс курлавырын, грамматиктиг тургузуун шиңгээдип алырының чугула үндезини. Бодал домак-биле илереттинер. Домактардан чугаа тургустунар. Чугаа бүгү-ле угаан-бодал ажылының үндезини, кижилерниң харылзажырының кол аргазы бооп турар.
Харылзаалыг чугаа дыл болгаш чогаал кичээлдериниң база бир кол адыры болур. Өөреникчилерни литература кичээлдеринге чугааның уран-чеченин болгаш утказын утказын медереп билиринге өөредир, чечен чогаалды уран чүүлдүң чугула хевири кылдыр үнеледип өөредир, чогаалчының дылының аяны, стили-биле таныштырар, өөреникичлерниң боданыр аргазын сайзырадыр. Чаа теманы өөредип тура, өөреникчилерге медерелдиг, аянныг болгаш чүгүртү номчуур чаңчылдарны шиңгээттирерин уламчылаар, чогаалчының идейлиг туружун, арга-мергежилин сайгартып үнеледир, Ук номчаан чечен чогаал кижиниң сагыш-сеткилиниң өзүлдезиниң чугула кезээ кылдыр хүлээп алырынга өөредир.
Кижилерниң аразында шынарлары харылзажырының чепсээ дылдың словарь составы, үннүг болгаш грамматиктиг тургузуу оон чугула талалары болур. Дылды эки билир төлээде чүгле муң-муң сөстерни билир эвес, харын оларны шын бижип, адап, чугаалап, чөп ажыглап билир ужурлуг. Ол чанчылдар өөреникчи бүрүзүнде бар, ынчалза-даа башкы ону улам быжыглаар, экижидер, сайзырадыр сорулгалыг.
6-гы класска харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга ажылдарны тыва дыл-даа, чогаал-даа кичээлдеринге чорудар ужурлуг, ынчангаш өөредилге программазын Өөредилге яамызының 1994 чылда үндүргеш, сүмелээни программазы 2004 чылды эде чаартынып кылдынганы болгаш чаа күрүне стандарттарттарынга, Чадаананың 3 дугаар ортумак школазының өөредилге планынга даянып тургаш тургускан.
Ниитизи-биле 6 класска программа езугаар харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга тыва дылга 25 шак, чогаалга 15 шак көрдүнген турган, а 2016-2017 ѳѳредилге чылында чугаа сайзырадылгазынга аңгы шактар кѳрдүнмээн, а тыва дыл болгаш чогаалга хамаарыштыр шактар кызырылгазы болганындан тыва дылга 70, чогаалга 35 шакты берген. Ынчангаш харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга кичээлден дашкаар немелде ажылга бир шакты тыва дыл болгаш чогаалга ѳѳренген чүүлдерин улам ханылатпышаан, ѳѳреникчилерниң бижимел болгаш аас чугаа сайзырадыры-биле ажылчын программаны тургускан.
Төрээн чогаал болгаш тыва дыл эртеминге чугаа сайзырадылгазының ажылчын программазы дараазында доктаал-саавырларга, өөредилге номнарынга даянып кылдынган:
- 2015 чылда 2012 чылдың декабрь 29-та өскерилгелиг эде бадылаттынган 273 дугаарлыг “Россия Федерациязының өөредилге дугайында” хоойлузу;
- РФ-ның Өоредиге болгаш эртем яамызының 1897 дугаарлыг дужаалы-биле 2010 чылдың декабрь 17-ниң хүнүнде бадылаттынган ортумак (долу) ниити өөредилгениң күрүнениң федералдыг өөредилге стандарты;
- Ортумак (долу) ниити өөредилге черлериниң ийиги салгалының күрүнениң федералдыг өөредилге стандарты (ОӨЧ КФӨС);
- Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызының 998/д дугаарлыг 2016 чылдың сентябрь 1-де үнген “Өөредилге болгаш эртем яамызының 1897 дугаарлыг дужаалында өскертилгелер дугайында” дужаалы;
- “Ортумак (долу) ниити өөредилге черлеринче Күрүнениң федералдыг өөредилге стандартын киирериниң айтырыгларынга методиктиг сүмелер”;
- “Ортумак (долу) ниити өөредилгениң чижек ниити программазы”;
- Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызының НШХИ сүмелээни ниити өөредилге черлериниң 5-11 класстарынга “Тыва дыл”, “Тыва аас чогаалы болгаш литература” чижек программалары;
- 6-гы класстың “Тыва дыл” ному (Кызыл, 2014)
- 6-гы класстың “Төрээн чогаал” ному (Кызыл, 2014).
6-гы класска харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының кол сорулгалары:
- литературлуг дылдың нормаларын шиңгээдири;
- аас болгаш бижимел чугааның кол негелделери-биле таныжари;
- чугааның янзы-бүрү стиль аяннарының дугайында бөдүүн билиглерни, чаңчылдарны, мергежилгелерни алыр болгаш чугааның янзыларын (тоожуушкун, чурумал, угаап боданыышкын) ылгап билиринге чаңчыгары;
- харылзаалыг чугаа сайзырадылгазынга эге школага алган чаңчыл-мергежилгелерин улам байыдып, сайзырадыры.
Уругларның аас болгаш бижимел чугаа сайзырадырының талазы-биле чорудар ужурлуг ажылдар:
- айтырыгларга харыылар;
- номчаан чүүлүнүң утказын допчузу-биле азы делгеренгей чугаалаары;
- шын адап, аянныг номчуп өөредири;
- сөс курлавырын байыдары;
- харылзаалыг чугааны байыдары;
- бижимел чугааның чаңчылдарын сайзырадыры;
- ажыл-албан бижиктеринге янзы-бүрү мергежилгелерни кылыры;
- аас-биле чурулга;
- бүдүн эгелерге база үзүндүлерге план тургузары;
- эдертиглер, чогаадыглар бижиири.
Тыва дылдың сөстерин шын адап билир болза, культурлуг болгаш сайзырангай чугааны шын ажыглап билир база орфографтуг частырыгларны эвээжедиринге чугула рольду ойнаар. Өөреникчини шын адап өөредиринге башкының бодунуң үлегери, ооң аянныг тода болгаш шын адаары өөреникчилерге улуг салдарны чедирер.
6-гы классты доозуп тура, харылзаалыг чугаа сайзырадылгазында
билип алган турар ужурлуг билиглери болгаш чаңчылдары:
Тыва дыл болгаш төрээн чогаал эртеминге чугаа сайзырадылгазын өөреткениниң КФӨС негелделеринге дүүштүр түңнелдери
Уругларга кандыг-бир тускай эртемге хамаарышкан тодаргай билиг чедип алырынга таарымчалыг байдал тургузарындан аңгыда, КФӨС негелдезин ёзугаар уругларның чаа чүүлдү шиңгээдиринге, бодунуң сонуургалдарын хандыралынга бот-тускайлаң туруштуун деткип,чогаадыкчы арга-шинээн сайзырадыры болур.
Харылзаалыг чугаа сайзырадырынче сөөлгү чылдарда онза кичээнгейни салып, чаа программада бо дугайында тускай бөлүктү киирип турары чөп. Чүге дээрге өөреникчилерниң аас чугаага чанчылдары багай болур болза, оларның бижимел чугаазының сайзыралынга шаптыктап, частырыг чок бижииринге моондак болур. Өөреникчи аас-биле билдингир тода, дес-дараалай чугаалап шыдавас болза, эки шынарлыг эдертигни азы чогаадыгны бижип шыдавас. Аас чугаазы сайзыраңгай болган тудум-на, орфографтыг болгаш пунктуациялыг частырыглар эвээжеп, домактарның тургустунары экижип турарын практика бадыткап турар.
Өөреникчилерниң сөс курлавырын байыдарда, домак тургузуун болгаш харылзаалыг чугааны хереглээринге номчаан чүүлүн чугаалаары улуг ужур-дузалыг. Ортумак класстарга тодаргай долу чугааны негээр болза , а улуг класстарга чугааның өске хевирлерин негээр, чорудар ужурлуг кыска, шилиттинген, чогаадыкчы чугааны негээр. Кыска допчу чугаага сөзүглелди шын шилиир, үе хөйну чарывазы-биле номчаан сөзүглелиниң планын тургузар.
Тыва дыл болгаш төрээн чогаал эртеминге чугаа сайзырадылгазын өөреткениниң бот-тускайлаң түңнелдеринге негелделер:
- бодунуң тургусканы сѳзүглелдиң темазынга, кол бодалынга болгаш стилинге хамаарыштыр эдилгелерни кылбышаан, сайзырадып шыдаар;
- сөзүглел, ооң чугула демдектери; тема, кол бодал, кол бодалдың хөжүлдези, тургузуун өскертпейн утказын дамчыдары;
- сөзүглелди уткалыг кезектерге чарары, бѳдүүн планын тургузуп билиринге чаңчыктырары;
- өөреникчилерни сөзүглелди шын, медерелдиг, чүгүртү, аянныг номчуурунга болгаш шээжи-биле чугааладыры;
- холушкак хевирлиг чогаадыгларны бөдүүн планга дүүштүр бижип билири;
- көрген, билген болгаш хайгаараан болуушкуннарының азы сюжеттиг чурук езугаар чурумалдыг, тоожуушкуннуг болгаш угаадыглыг эдертиглерни бижиири;
- бодунуң ниити сайзыралынга ажыглаар эртем-коммуникативтиг янзы-бүрү үндезиннерни (энциклопедия, словарьлар, интернет четкизи, электроннуг өске-даа дериг-херексел, чон-биле харылзаа дээш о.ө.медээлерни) чөптүг ажыглап билири.
Тыва дыл болгаш төрээн чогаал эртеминге чугаа сайзырадылгазын өөреткениниң предметтиг түңнелдеринге негелделер
- Өөреникчиниң чаа медээ (билиг) шиңгээдиринче угланган өөредилгезиниң ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан негелделер:
- бодунуң төрээн чонунуң, биче буурай өске чоннарның, орус болгаш делегей литературазындан өөренген чогаалдарында көдүрттүнген айтырыгларны сайгарылгалыг сонуургап номчуур, чогаал сайгарылгазының бүгү аргаларын (бижиттинген төөгүлүг байдалдары, тургузуунуң онзагайы, дылының уран-чечени, тема, идеязы, уран чүүлдүң өске хевирлери-биле холбаалыы, чогаалда чечен үе, чечен девискээр дээш о.ө. талаларын) эки билиринге.
- номчаан номнарының, кѳрген, таварышкан болуушкуннарының дугайында, ында маадырларның хөделиишкиннеринге оларның иштики делегейиниң сайзыралының чуруурунга чогаал теориязының айтырыгларын эки билиринге.
- чогаалдың сюжединиң элементилерин, оларның идейлиг утка, тема ажыдарынга салдарын, дылының уран-чурумалдыын тодарадырын эки билиринге.
- Өөреникчиниң мөзү-шынарын, сагыш-сеткилин, аажы-чаңын хевирлээринге хамаарышкан негелделер.
- тыва, орус болгаш өске-даа чоннарның литературазында кижини чараш мөзү-шынарга, сагыш-хөңнү бай, энерел, кээргээчел сеткилдиг аажы-чаңныг болурунга белеткээр чогаалдарны номчуурун чаңчыктырар.
- тыва, орус болгаш өске-даа чоннарның чогаалдарынга хамаарыштыр бодунуң үзел-бодалын, туружун илередип билиринге.
- чогаалда болуушкуннарны ишти-хөңнүнден билип, ук чогаалда маадырларның ажыл-чорудулгазынга, чуртталгазынга, болуушкуннарга бодунуң хамаарылгазын илередип, оларга чаа утка-хөөн киирип, чогаадыкчы хамаарылгалыг номчукчу болурунга.
- авторнуң туружун, көрүжүн эскерип, аңаа номчукчунуң хамаарылгазын илередиринге.
- Бодунуң бодалдарын, чугаазын дыңнакчыга шын, тода, чедингир дамчыдып билирин сайзырадырынга негелделер:
- янзы-бүрү жанрда бижиттинген чогаалдарны өске кижи номчуурга, ону кичээнгейлиг дыңнап, шын хүлээп ап, медерелдиг номчуп билиринге.
- дылдың уран-чурумалдыг аргаларын, үзүндүлерден цитаталарны чогумчалыг ажыглап тургаш, эдерити чугаалаарынга, номчаан азы дыңнаан чогаалының дугайында салдынган айтырыгларга делгереңгей харыы бээринге, аас-биле монолог чугаа кылырынга, диалог чугааны кылып эки билиринге.
- бердинген темага дүүштүр, чогаалда көдүрттүнген чидиг айтырыгларны сайгарарынга класска азы бажыңга эдертиглерни, чогаадыгларны, литературлуг болгаш ниити культурага хамаарышкан чогаадыкчы ажылдарны шынарлыг бижииринге.
- Эстетиктиг көрүжүн хевирлээринге негелделер.
- Дыл, чогаал эртемнернин өөренириниң онзагайын, чугулазын медерелдиг билип алганынга.
- чогаал эртеми сөстүң уран чүүлү, чараш чүүлдү чырыдарының бир хевири, чогаал бүрүзүнге тускай хамаарылгалыг болурунуң демдээ дээрзин эки билиринге.
- сөс, ооң чогаалда ужур-утказын, сагыш-сеткил илергейлээшкининге ужур-дузазын база сөстүң дээди чаяалгазы чүл дээрзин эки билип алганынга.
Тыва дыл болгаш төрээн чогаал эртеминге чугаа сайзырадылгазын метапредметтиг түңнелдеринге негелделер
- уругларның медээлер-биле ажылдап билириниң, ниити чүүлден чугула бодалды ылгай көрүп, сайгарылгалыг хүлээп ап көөрүн билиринге,
- чогаалда көдүрттүнген чидиг айтырыгны медереп билип турар, даап бодаашкынны баш удур салып шыдаар, харыы бээринге чыып алган медээзин (материалын) чыып, мөөңнеп билир, бодунуң туружун бадыткаарынга барымдаалыг чижектерни чугаазынга (ажылынга) таарыштыр киириштирип билир, бижимел болгаш аас чугаазынга чылдагааннарның үнген дөзүн бадыткалдыг ажыглап, түңнел үндүрүп шыдаарынга,
- эртемнер аразында чоок харылзаалыын илередип билиринге, чогаал эртемин өске эртемнерниң теория- практиктиг билиглери-биле холбап өөренгенин практика кырынга ажыглап билиринге,
- өөредилгезиниң ажыл-чорудулгазын бот-тускайлаң тургузуп, сонуургалының аайы-биле углап баштаайлап-башкарып билиринге.
- харылзаа тудуп, чугаалажып билириниң, билиг чедип алырының аргаларын башкарып бот-угланыышкынныг билиринге.
Өөредилгениң метапредметтиг утка-шынары уругларның шиңгээдир ужурлуг чаңгыс өзекте турар темазын предметтиг утка-шынардан делгем бээр.
IV. 6 класска тыва дыл болгаш төрээн чогаал эртеминге чугаа сайзырадылгазын өөредириниң ужур-утказы болгаш чамдык методиктиг айтырыглар
Эге класстарга дыл болгаш чогаал эртемнеринге алгаш чугаа сайзырадылгазының класстарга улам ханыладып, сайзырадып, чаа өөредилге номунарында бердинген теорияларга хамаарыштыр берген билиглерни шиңгээдир.Чогаал теориязын өөрениринге чаа немелделер класстың өөредилге номнарында элээн делгем кирген. Чижээлээрге, аас чогаал теориязынга хамаарыштыр алыр болза, “тыва тоолчургу болгаш төөгү чугааларны шинчилеп келгени”, “ыр, кожамык дугайында болгаш алгыш-йөрээлдер дугайында билиг”, эрте-бурунгу үеден бээр туруп келген хам алгыштары, алгыш-йөрээлдер, макталдар, чалбарыглар оларның шажынчы хевирлери дээш о.ө.темалар мооң мурнунда өөредип турганындан ханы.
Сөзүглелди медерелдии-биле, шын, ыыткыр болгаш караа-биле дүрген номчуп өөрениринче, ылаңгыя номчаан чогаалдың үзүндүзүн азы кезектеринде кандыг бодал кирип турарын, ук бодалдың чугулазын, ооң чогаалга кандыг салдырлыын илередиринче базымны кылып, чогаалды сайгарылгалыг, шүгүмчүлелдиг номмчуп өөрениринге белеткел ажылын колдадыр. Сөстүң уран чүүлү болгаш уран чүүлдүң өске хевирлери чаңгыс аай үзел-бодалдыг болгаш сорулгалыг дээрзин уругларга билиндирер, чижектер-биле бадыткаар.
Уругларның билдинмес айтырыгларга харыыны боттары дилеп тывар, шиитпирлээр ужурлуг айтырыгларга даяныр схема-план тургузуп, интернеттен азы өске-даа тыпкан факт-материалдар-биле ажылдаарын чедип алыры – өөредириниң кол негелдези бооп турар..
Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының үезинде демнежип ажылдаарының методунуң, чогаадыкчы хамаарылгалыг номчулганың методунуң, дилеп тыварының методунуң, эптиг-чөптүг харылзажылга, кандыг-даа белеткел чокка удур чогаадып күүседири дээн ышкаш методтарның ажыл-чорудулгазында уруглар-биле ажылдаарының аргаларын башкы таарыштыр ажыглаар, ук ажылдар уругларны хостуг, ажык чугаага белеткээр, ажык-чарлыг, маргылдаалыг чугааларга бодунуң үзел-болдалын, туружун илередип, төлептиг алдынып өөрениринге кижизидер; кандыг-бир чогаал-биле таныжып, сайгарып, чогуур түңнелдер чедип алырынга бодунуң арга-шинээ, ажыл-чорудулгазы кандыг болганын, кандыг бергелер таваржып кээп болурун, турганын, ук шаптараазыннарны канчаар шиитпирлеп алганын түңнеп өөрениринге идиг бээр. Чөрүлдээлиг байдал тургустуна бергенде, ону үстүнде арга-методтарга, принциптерге даянып, чогаадыкчы дилеп тыварының методун, шинчилел методун, дилеп-тыварының методун, дыннадыг методу болгаш о.ө. аргалар ажыглап, билдинместиң “баажызын тывары” өөреникчиниң башкы-биле демнежип тывар сорулгазы болур.
Уруглар-биле ажылдаарынга системниг ажыл-чорудулгалыг арга өөреникчи бүрүзүнүң сайзыралының онзагай талаларын, бот-тускайлаң арга-шинээн эскерип, шинчилеп, ону барымдаалап, КФӨС негелдерелин күүседиринге башкыларның аңгы-аңгы аргаларны ажыглап ажылдаарынга, бодунуң арга-дуржулгазын чижилгелиг өөредилге-методиктиг комплектилерни, календарь-тематиктиг планнарны ажылдап кылырын магадылап көрүп турар.
Уругларның номчулгага сонуургалы бүгү амыдыралынга артып каар, номнар номчууру кижиниң амыдыралының чугула хереглели болур дээрзин школаның башкылары өөреникчилерге медерелдии-биле билиндирер. Номчуп орар чогаалының азы хензиг үзүндүнүң утказын уруг медерелдиг угаап, билип турар номчукчуну хевирлээри төрээн чогаал башкыларының кол сорулгазы болурун чаа стандартта айыткан.
Чугаа сайзырадылгазының кол чарылбас кезээ аянныг номчулга. Башкы кижиге эң чугула чүүл бодунуң үнүн хайгаараары. Аянныг номчулганың үлегерин башкы боду бээр. Ынчангаш төрээн чогаал кичээлдеринге чугаа сайзырадылгазының кичээлин немей эрттирери чугула бооп турар.
6-гы класска тыва дыл болгаш чогаал эртеминге чугаа сайзырадылгазынга
календарь-темалыг планнаашкын
№ | Кичээлдиң темазы | Ша гы | Ай, хүнү | Факт эрт кени | Өѳреникчилерниң ажылының кол угланыышкыны, алыр билии | Онаалга |
1 | Киирилде кичээл. Дыл болгаш чогаал. Харылзаалыг чугаа сайзырадылгазының ажык-дузазы | 1 | Чугаа сайзырадылгазы хевирлерин билиндирери | Чогаадыг «Чайгы дыштанылгам» | ||
2 | Тыва дыл- нити түрк дылга хамааржыр. Үттүг-Хая дугайында тоолчургу чугаа. Хаяда бижимелдер. | 1 | Барыын-Хемчикте Үттүг-Хая деп черниң тывылганы. Тоолчургу чугаада ие кижиниң овур-хевириниң онзагайы. | Чогаалга чүүлдештир чурук чуруур, ону камгалаар. | ||
3 | Бойдустуң чурумалдыг черлери.Хайырака,Теве-Адар. Кожуунда тѳѳгүлүг чер аттары | 1 | Тывада ындыг аттыг черлер аттары. Тоолчургу чугааның үндезинниг бооп болурунуң дугайында чугаа. | Тывада сураглыг черлер дугайында билип, бижип алыр. | ||
4 | Тыва улустуң ырыларынга аянныг номчулга кичээли. Антропонимнер болгаш этнонимнер. Кожууннуң он сумузу | 1 | Улустуң ырларының ырлаарының болгаш аян-хѳѳнүнүң онзагайы. Улусчу чаңчылдарның илереп кээри. Хѳѳмей-тыва чоннуң эртинези деп чүүлдү бадыткаар.. | Ырларны шилилге-биле ырлап ѳѳренир. Кожуунда хөөмейжилер дугайында медээ кылыр. | ||
5 | Өѳренген чогаалдардан топонимнерни бѳлүктээри. | 1 | Орус дылдан болгаш Моол дыл дамчыт келген үлегерлеттинген черлер аттары | Топонимнерге хамаарыштыр тѳлевилел тургузары | ||
6 | Чогаадыг «Мээң ынак азырал дириг амытаным» | 1 | Зоонимнерге алган билиинге даянып азырал амытаннарның шола аттарның шын бижиири | Чуруктарын чуруп эккээр, азы кады тырттырган чуруун камгалаар. | ||
7 | Йѳрээлдер. Кичээл-чарыш. | 1 | Йѳрээлдерни чоннуң амгы үеде ажыглалы. | Бир йѳрээл шээжилээр. | ||
8 | Күжугет Серенниң чаштарны алгааны. Хамның Шагааны алгалган алгыжы. | 1 | Хам алгыштары амыдырал-чуртталганы чогумчалыг болдурарынга, чоннуң бүзүрелин эгидеринге ужур-дузалыы. | ТУЧ эртемден М.Б. Кенин-Лопсан дугайында медээ чыыр | ||
9 | Алгыш-йѳрээлдерниң дылының онзагайы – практиктиг кичээл. | 1 | УАЧ чоннуң амыдыралынга ужур-дузазын билип аар, амыдыралга херек кырында ажыглап чорууру. | Тыва хөгжүм ансамбльдары дугайында медээ кылыр. | ||
10 | Тоол «Чаңгыс-Карыш», «Доңгада кадык» - аянныг номчулга кичээли | 1 | Гипербола, литоталарны тоолдарда киргенин сайгарары | Билири тоолдардан чижектер тывар | ||
11 | Орус дылдан очулдурган баснялар. Үлегерлээн сѳстер болгаш оларга кожумактарның немежири | 1 | Басняларның аянныг номчулгазы болгаш сайгарылгазы. Орус дылда бижиттинген басняларның номчулгазы болгаш очулдуруп каан хевири-биле ылгалы | Сагыжынга кирер басняны шээжилээри. Басня чогаадырынга эге базымны шенээри. | ||
12 | С. Тока «Араттын сѳзү» Аваның овур-хевири. Кылыг сѳстерин тургузуунуң аайы-биле чыыры. | 1 | Аваның овур-хевирин тоожуда чуруп кѳргүскени. Авазының кылыр ажылынга хамаарыштыр кылыг сѳстери тывар | Чогаадыг «Мээң авам» | ||
13 | Аянныг номчулга кичээли. Мерген. Кылыг сѳстериниң немелде утка илередир хевирлери | 1 | Чогаалдан үзүндүнү шээжилеп алганын хынаары. Залог, вид кожумактарын сѳзүглелден тывары | Чогаалды шэжилээриниң онзагайы. Мерген хемниң кылдыныглары | ||
14 | Тос эрээни Тывага ажыглап чорааны. Болуушкун, дужаал наклонениелерин сѳзүглелден илередири | 1 | Шаагай деп эгеге хамаарыштыр Тываның тѳѳгүзү сайгарары.Дужаал налонениезиниң хевирлеринге чижектер чогаадыры. | Алдын-маадырларының дугайында ажык чугаа | ||
15 | Пейзаж чурумалын чогаалдарда чуруп кѳргүскени. Наречиелерниң хевирлери | 1 | Кышкы бойдус чурумалынга бѳдүүн чоннуң амыдыралын деңнеп кѳѳрү. | Пейзаж чурумалын ушта бижиир | ||
16 | Шаандакы үеде чоннуң амыдыралынга даянып, наречиелерниң ѳске чугаа кезектеринден ылгалы. | 1 | Чогаалда шаандакы үеде чоннуң амыдыралы. Сѳзүглелден наречиелерни тып, ѳске чугаа кезектеринден ылгап чаңчыгары. | Эки, багай маадырларның овур-хевирлерин бижиир. | ||
17 | Наречиелерни чугаага шын ажыглаары. С. Сарыг-оолдуң «Ол-ла Маскажык» деп чогаалынга сайгарылга | Сѳзүглелде кирген наречиелерни бѳлүктээри. Шын бижилгезин катаптаары. | «Алгыны амгы үеде эттеп белеткеп турары»- кыска дыңнадыг белеткээр. | |||
18 | Чогаал маадырлары. Мѳзүлүг, мѳзү чок чогаал маадырларының овур-хевирлери | 1 | Чогаалдың маадырларының эки, багай талаларын чуруп кѳргүскени. Ушта бижээш, уран-чечен аргаларны тывар. | Номчаан чогаал маадырларының аттарын ушта бижип, тывылган угун илередири | ||
19 | Ч/с. Малчынның ажыл-ижи. Чогаадыг. | 1 | Мал ажылынга хамаарыштыр бодалын шын илередип билири | Мал ажыл-агайынга хамаарышкан терминнерни ажыглаары. | ||
20 | Хлеб - амыдыралдың үнер дѳзү. Ат оруннарын тып, бѳлүктээри. | 1 | Дайын сөөлүнде чылдарда амыдыралдың чурумалы, хлебтиң үнези. Сѳзүглел иштинге ат оруннарын шын ажыглаары | Чогаалдың кижизидикчи салдары, уран-чечени. | ||
21, 22 | Эдертиг «Дайынныг кино кѳргеш». | 2 | Ада-чурттун Улуг дайыны 1941-1945 г. Орус дылдан үлегерлээн сѳстерниң шын бижилгези | Утказын частырыг чокка шын дамчыдар | ||
23 | Ш.Суван. Кижи-Бүрүс. Тускай чугаа кезектеринге катаптаашкын. | 1 | Даш-оолдуң овур-хевири. Чогаалда билдинмес сөстер-биле ажыл. Тывылган угунуң аайы-биле бѳлүктери. | Эртем-фантастика темазынга бижитинген чогаалдар дугайында чугаа. | ||
24 | Бойдус камгалакчызы деп Эзирни адап болур бис бе – ажык чугаа. | 1 | «Кижи биле бойдус» деп теманы чечен чугаада көдүргени. Орус-тыва кижилер аразында найырал. Шынчы сөс дугайында чугаа. | Чогаал маадырларының овур-хевири-биле таныжылга. Найырал темазын чурааны. | ||
25 | «Ыт — кижиниң өңнүү» - кичээл дискуссия | 1 | «Ыт — кижиниң өңнүү» деп бодалды чогаалда болуушкуннар болгаш амыдыралда чижектер-биле бадыткаар. | “Эзир болгаш Чазыйбан” деп темага таарыштыр чуруктар чуруур. | ||
26 | Кызыл хоорайда оолдарның амыдыралы | 1 | Кудумчу оолдарының аразында эп-найыралы, оларның ыдын адап алганы | Кижи бүрүзүнуң ыдынга сагыш салып турганы. | ||
25 | Соктай-оолдуң үүлгедиин чүү деп бодаар бис. | 1 | Бодунга бѳрт кылып алган Соктай-оолдуң үүлгедиин оолдарның хүлээп алганы | “Азыранды бистиң аравыста”деп темага чогаадыг бижиир. | ||
27 | Ч/с. Шүлүктерде метафоралар. | 1 | Метафора деп чүүлдү билип алыры болгаш ону шүлүктерден тып билири. | Метафора кирген шүлүктерни тывар. | ||
28 | Өг кѳшкүн чоннуң амыдыралында | 1 | Чогаалдың дылының уран-чечени, аас чогаалы -биле холбаалыы. Бижиттингениниң онзагайы, тургузуун сайгарар. | Өгбе, күдүк, бөдей өг, бозагаӊ, болчумчалыг, эгииреде деп сөстер-биле ажыл. | ||
29 | С. Молдурга «Амытаннар чылы» Боттарының чылын камгалаары-биле мѳѳрей. | 1 | Кижинин чылы.Оон ужур-утказы. Домактарны сорулгазының аайы-биле бѳлүктээри. | «Шагаалап турганывыс» - чогаадыг. | ||
30 | Кол сѳс биле сѳглекчиниң аразынга тире. | 1 | Номчаан чогаалындан кол сѳс, сѳглекчи аразынга тире салыр кылдыр домактарны эде тургузары. | “Театр- уран-чүүлдүн ѳргээзи” – чогаадыг. | ||
31 | Фантастиктиг чогаал деп чүнү билир бис. Илбилиг согуннуң ажыы. Терминнер болгаш неологизмнерни илередир. | 1 | Рольдап номчулга. Куу-Хам, Даш-Чалаңның, Садыгжының аажы-чаңы, овур-хевири. Шииниң кол кижизидикчи ужур-утказы. | Автор маадырларны канчаар көргүскенил, чижектер-биле бадыткап ушта бижиир. | ||
32 | Эрткен үениң амыдыралында солун чүүлдер.Историзм, архаизм бооп чоруур сѳстери тывар. | 1 | Эрткен үениң кижилери-биле амгы үениң кижилериниң аажы-чаңында, чуртталгазында ылгал. | Эрткен үени көргүскен сөстерни ушта бижиир. | ||
33 | Келир үе дугайында бижээн чүүлдерниң амыдыралда боттаны бээри кандыгыл? | 1 | Келир үеге хамааржыр состерниң амгы үеде неологизмнер бооп турарын сайгарар. | “Шииден сонуургаан көргүзүүм” деп, план тургузары. | ||
34 | Эдертиг. Шак чипкеним | 1 | Сѳзүглеледиң утказын частырыг чокка шын дамчыдары. | Домактарның утказын чедимчелиг кылдыр тургузып билирин хынаары. | ||
35 | Түңнел кичээл. | 1 | Чыл дургузунда өөренген чогаалдарын билиринге билиин хынаар. | Харыыларны чижектер-биле бадыткап өөренир. |