Обмен опытом

Класс: 8

Эртеми: куш-ажыл

Эрттирген башкы: Дилгижек Долана Монгушовна

Тема: Бичии уругларнын кедер идии  «Бопукту даараары»

Кичээлдин хевири:  практиктиг ажыл

Кичээлдин сорулгазы:  

• Тыва идиктин тоогузу - биле таныштырар.
• Технологтуг картаны  ажыглап тургаш бопукту даарап ооредир.
• Ажылга ынак болгаш камналгалыг, сагынгыр тывынгыр, бодунун кылган ажылынга туннелдиг болгаш харыысалгалыг болурун кижизидер.

Дерилгези:   бопуктар,  улегерлер (выкройка), презентация,

Ажылдаар  херекселдери:  ине,  даараныр хендирлер, хачы, даараныыр машина.

Словарьлыг  ажыл: кадыг идик , бопук , чымчак идик, хончу, уургай, нугул, чоожай,чавана.

Кичээлдин чорудуу:

1. Организастыг кезээ:

Оореникчилернин  кичээлге беленин  хынаар , кым  чогун  демдеглээр .

2.  Чаа теманын тайылбыры:  

Шулук – биле эгелээр:

 Автору: Дадар—оол Донгак

Хыглап даараан хончулуг

Кылын быжыг улдуннуг

Кара чаштан  кедип оскен

Кара булгаар идиим

Кезээде – ле кедип аар

Хертеш баштыг идиим

Долгай тевээ теверге

Доруун эптиг идиим

Шагнын шаандан чонум

Салгалдары кеткен

Ада-огбем хеви

Аажок  чылыг идиим

Башкынын тайылбыры :

Тыва кижи хап идик,ходуг идик база кадыг идик колдуунда кедип чораан. Идиктин хончузун дашкаар андарып болбас. Бир эвес идиинин хончузун кым-бир кижи дашкаар андарар болза ол кижи кемниг херекке онаажыр дижир. Идиинин хончузун дашкаар андарар таварылгалар база тургулаан. Бир эвес кым-бир кижи уургайга душкан болза,онгарга кирген болза,ол кижи идиинин хончузун дашкаар андарар. Оон ужуру болза бак чуве болду моон сонгаар ындыг бак чуве болбазын дээни ол болур. Идиинин хончузун чиге сонгаар корундур салып болбас, чуге дээрге сонгу чуктен багай чуве келир дижир. Сонгу чукте дедир аастыг кара куй бар,ында чангыс карактыг шулбус бар дижир. Идиктернин улдуннарын ускулештир салып болбас,нугул болур дижир. Идик болза кижинин эки хеви болур,чуге дээрге идиктин аксы хунче корунген болур.

(Донгак Хуралбай уруу Барыкаан сактып чугаалаан.1898 чылдын сентябрь 23-те торуттунген,1975 чылдын июль 12-де таалал болган. 1951 чылдын август 15-те дыннап бижээн. Ынчан Даштыг-Кужур соолзуредир Хондергей суур. Чоон-Хемчик кожуун).

Идиктернин хевирлери:

• Шиш баштыг идик
• Чымчак хап идик
• Бопук идик

Улуг улустун чугаазы – биле алырга эр улус аннаарда 2 идиктиг болур турган: чымчак идикти анны кедээрде дааш ундурбес дээш, одагга келгеш кадыг идиин кедип алыр.

Кыс улус инек саарда чымчак идик кедер огже кирерде идиин кадыг идикке солуй кедер турган.

Идик эр, кыс деп ылгалбас . Идиктерни  колдуу  чугле херээжен улус  кештен  сиир- биле быжыглап  даараар турган . Кышкы уеде чылыг болзун дээш кидис уктуг кылдыр база адаанга (подошва) кидисти катай тудуп кылыр.

Амгы уеде тыва идик кедип турар улус эвээш ынчалза – даа артып калган  улуг огбелер кедип турар. Чаш уругнун  торуттунгеш,  бир дугаар кедер идии бопук, ону  унгээр азы кылаштай бээрге кедирер.

Улуг огбевис Донгак Шужунмейнин. ( Бай-Тайга кожууннун  Шуй сумузундан) чугуузындан дыннап тургаш бижээн технологиязын таныштырайн:

 Даараар  чуруму:

1. Уну – биле майыкты ыскыттап тургаш кожар .

 Ыскытты борбак ыскыт азы уш чалдап 5-7 каът  оннуг ыскыттарны шилип алыр

2. Мурнуу талазын хончудан думчук бажынга чедир ыскытавп кожар
3. Балдыр тии азы артында тиин ыскыттап кожар  

4.1Чоожайны кылын хом, кидисти картай туткаш ийи каът кылдыр сырыыр.  

      4.2.Даштыкы хомге иштики кидизин шимчевес кылдыр илер.

5.Улдунну белеткээри:  улдун кылын боорга идик чараш кылдыр костур:

• 3-5 каът кидисти илгеш, сырыыр; сырып оргаш-ла улдуннун бажын ковайтыр тудуп олурар.
• Тевене инени ажыглаар.
• Ортузунда илигден эгелеп сырый кылдыр сырыыр. Улдунну майыктан шала улуг кылдыр быжар.
• Сыраан соонда улдуннун  улегер  салгаш шыйыг езугаар изиг чинге демир-  биле хаарар.
• 2-3 каът ак посту кезип алгаш чавана азы далган – биле чыпшырар. 2-3 хондур кургадыр.
• Кидисти улдуннун кыдыын ак хендир биле 3 каът кылдыр дески сырыыр.

6. Улдурарда майыктын кыдыынга борбак белеткээр.

Кидис улдун-биле даштыкы хом улдунну катай тудуп алгаш хомнун адаан чидиг бижек-биле шыя кезип алгаш улдурар (ажылчын хендщир тиг иштинче кире бээр.)

Улдурар  чуруму:

1. Идик-биле улдуннун шиш бажын чангыс оттур соккаш, быжыглап алыр.
2.  Балдыр тии- биле улдуннун ээжээн баглап быжыглап алыр.
3. Ээжээнден бажынга чедир улдурар бир талазын база чугле ээжектен эгелээш тондурер.

4. Практиктиг кезээ :

1. Айыыр болдурбазынын дурумнерин сагындырып билиндирер, ажылдаар олудун шын белеткээр.

(хол ужуун салыр)

2. Технологтуг картаны ажыглап тургаш  бопукту даараар:

Технологтуг карта

Бопукту даарап быжары:

1.Бопуктун  унун, бажын, улдунун майык ёзугаар быжар.

2. Бопукту даараар:

2.1. бажын унунга тудуштур даараар.

2.2. Артыы талазын кожар .

2.3. Кожуп алган унунга  улдунну чыпшыр даараптар.

5. Быжыглаашкын.:

1. Тыва идиктин бажы чуге андарыгыл?

(чер каспазын, курт кымыскаяк баспазын дээш)

           2.Тыва тоолдарда идик дугайында бижээн одуруглардан сактып     коруннерем.

- Чымчак  сиген сыя баспас кадыг идиктиг Кангывай Мерген;

- Кара торгу хилин тоннуг

Кара булгаар кадыг идиин

Хурен ногаан ыскыттардан

Хул хээ кылдыр угулзалаан,

Кучутен дег Кан кыс турган.

- Шыкта сиген шылырт кылбас

Чымчак идии – элик –бышкаа

Овуузуннуг Оюн- Белек

2. Улегер  домактар:

- Идик бакта – эжик ырак

Эзер бакта – кодан ырак.

6. Туннел: ажылдарны хынап коргеш демдек салыр.
7. Онаалга: чедир кылыр (терминнер  ажыглап  тургаш   кроссворд тургузар.)