Әдәбият

Татарстан Республикасы Кайбыч муниципаль  районы

“М.К.Кузьмин  исемендәге Иске Тәрбит урта гомуми белем бирү мәктәбе”

Киң колачлы талант иясе

(Галимҗан Ибраһимовның  125 еллык юбилеена

багышланган   әдәби  викторина)

Иске Тәрбит урта мәктәбенең

югары  категорияле  татар теле

 һәм әдәбияты укытучысы

                                                           Васильева Р. Н.

2013

Максат:

 Дидактик: кызыксындыру  чараларын кулланып,  укучыларда  Галимҗан Ибраһимовның  тормыш  юлы һәм  иҗатына  мәхәббәт  тәрбияләү;укучыларның белем дәрәҗәсен билгеләү.

Үстерешле: укучыларның танып - белү  активлыгын  үстерү.

Тәрбияви: укучыларда  коллективлык, ярдәмчеллек  сыйфатлары тудыру.

Җиһаз.

1. Әдәби бюллетень “Киң колачлы талант иясе”.
2. Г.Ибраһимов   әсәрләренә карата иллюстрацияләр.
3. Мультимедиа проекторы.

Дәреснең барышы:

Хәерле көн, укучылар.  

     Без   татар әдәбияты классигы, галим-филолог, тарихчы, күренекле җәмәгать эшлеклесе, Хезмәт  Батыры Г.Ибраһимовның тууына 125 ел тулу уңаеннан  хәзерләнгән  чарага  җыелдык.

    Еллар,  гасырлар  уза тора.  Кайбер данлыклы   шәхесләр  онытылалар.  Ә  менә Г.Ибраһимов халык  хәтеренә   йөрәкләргә  үтеп керә  торган әсәрләре   белән   үзенә  үлемсезлек  яулап алды.

 Бу  олуг  шәхесне  бөтен тирә  якта  олылап  искә  алалар.  Бездә дә  аңа   карата күптөрле  чаралар үткәрелде. Г.Ибраһимовның  әсәрләре буенча “Иң яхшы рәсем”конкурсында   актив катнашучы укучылар  булды, 8 нче  сыйныф  укучылары  Васильева Ангелина, Шапеева Надежда  “Кем  миллионер булырга  тели”  бәйгесендщә актив катнаштылар.   Ә хәзер   без 7 - 8  нче сыйныф укучылары  арасында  әдәби  викторина үткәрәбез.  Сүз, әлбәттә,  Галимҗан      Ибраһимовның  тормыш  юлы һәм  иҗаты  буенча барачак.  

Максатыбыз:  әдип  турында  белемнәрне  тирәнәйтү, аның  иҗатына  кызыксыну,  мәхәббәт тәрбияләү.

 Кичәне  башлап  җибәрәбез.  Башта  кичәдә  катнашучы  жюри әгъзалары  белән  танышыйк.

1. Рус теле һәм әдәбияты укытучысы, 5 нче сыйныф җитәкчесе Федорова Н.В.
2. Физика укытучысы, 6 нчы сыйныф җитәкчесе  Шоркина В.И.

    Сүзне,   бер-берсен  сәламләү  өчен,  командаларга бирәбез.

              I команда -“Яз башы”,  II команда “Табигать балалары”

                         Командалар бер-берсен  сәламлиләр.

   Викторина  3 турдан  тора. I тур “ Кем? Нәрсә? Кайда? Кайдан” дип атала.   Таблица  тәкъдим  ителә.  Мондагы саннар артына   сораулар  яшеренгән. Саннар  зурая  барган саен, сораулар катлаулана барачак.

Кем? Нәрсә?

5 балл  өчен сорау:

 Г.Ибраһимовның  әтисенең  исемен  атагыз. Аның турында ни беләсез?

( Гыйрфан-Хәсәнә)

6 балл  өчен сорау:

 Г. Ибраһимов үзенең  иң беренче укытучысы  итеп кемне саный.

(әнисен)

7. Язучының  абыйсы ни исемле?

(Шакирҗан)

8. Оренбург шәһәрендә   Г.Ибраһимов   белем  алган мәдрәсә кем исемен  йөртә? Әлеге мәдрәсә   турында бәян  итегез.

(Вәли мулла)

9. “Көтүчеләр” хикәясендә   төп герой кем? Аның этәлеге нидән гыйбарәт?                                                    (Вахит)

10. “Яз  башы”  хикәясендә  вакыйга кем исеменнән  сөйләнә?

(Салих)

11. Г.Ибраһимов  белем алган  “Галия”  мәдрәсәсенең  җитәкчесе  кем булган?

Кайда?

5. Г.Ибраһимов кайда туган?

(Башкортстан Республикасы Авыргазы районы Солтанморат авылы)

6 . 1898 елда  әтисе  кайсы  шәһәр  мәдрәсәсенә  китерә? Бу  мәдрәсә  турында  

                                                                         (Оренбург)

7. Вәли мулла  мәдрәсәсеннән  куылгач,   Г.Ибраһимов  кайсы  шәһәрдәге  мәдрәсәдә белем ала?                 (Уфада)

8. “Галия” мәдрәсәсе  кайсы  шәһәрдә  булган?  (Уфада)

9. “Әдип  “Яз башы” хикәясен   кайда  яшәгәндә  иҗат итә?

                                                                                   (Казанда)

10. “Кызыл  чәчәкләр”  хикәясендә вакыйгалар кайсы  авылда бара?                                                                 (Зәңгәр Чишмә)

11. Гомеренең  соңгы  ун  елын  Г.Ибраһимов, каты авыру  сәбәпле,  кайда  уздыра. (Кырымда Ялтада)

Кайдан?

5. Өзек кайсы  әсәрдән?

“Авыл халкы бу  эшкә   башта  аптырап калалар: ни сәбәптән,  бу  тирә-якка  усаллыгы, саранлыгы  белән  даны  чыккан  явыз  көрәшче Әлемгол, тик  торганда, үзенең  гомерлек  дошманы  Хафизга  бер бия китереп, фатиха  кылдыра?!”

                                                          (“Алмачуар”)

6. “Бу хикәя  якты, азат  көннәр  өчен  көрәш  юлында  һәлак булган  иптәшләргә  багышлана  һәм түбәндәге юллар белән башлана:” Без түбәннән, тормышның төбеннән күтәрелдек. Кем күтәрде? Кайчан? Ничек?  Сезгә менә шул турыда  сөйләп  бирергә телим...”

                                                   (“Кызыл  чәчәкләр”)

7. Хикәянең  төп герое  11 яшьлек  шәкерт. Биредә  җәйге каникулга  кайткач,   шәкертнең  туган  авылында  үткәргән  беренче  көне тасвирлана.                                  (“Яз башы”)
8. Әсәрнең  герое  Садыйк  авыл мулласы була.  Ахырда ул яшәү  мәгънәсе  турында уйламый,  элекке  идеалларын  югалта. Кайчандыр  галим, доктор,  тагын  әллә кем  булу  турында   хыялланган  иде.     (“Уты   сүнгән җәһәннәм”)
9. Ялчы карт Шаһи, сабый  чагыннан  алып  бөтен гомерен  байга  хезмәт итеп  үткәргән,  аның  кесәсен калынайту  өчен   билен бөккән.                   (“Карт ялчы”)
10.  Ә бу  герой    әтисе  өчен  авыл байларыннан  һәм куштаннарыннан  үч алырга  тели. “Менә  хәзер   сикереп торсам,  шәп  киенеп, шәп атка менеп,  шәп кылычлар  тагып, үзем шикелле  егетләрне  атка мендереп, шәп кораллар  белән  шул каһәр  авылга  һөҗүм итсәк, авылның астын-өскә китерсәк... шул вакытта  йөрәгем тынар”, ди.  Нинди  әсәр турында сүз  бара? (“Көтүчеләр”).

II тур – “Бәхетле  очрак”

  II турда  безгә сигнал карточкалары  белән  эш  йөртергә кирәк булачак.  Сораулар  мультимедиа экранында тәкъдим ителә. Дөрес җавапка  жюри 2  балл  исәбеннән нәтиҗә ясый.

1. “Кызыл чәчәкләр” хикәясендә төп герой

1. Солтан

2. Салих

3. Вәли

4. Вахит

2. Г.Ибраһимовның  әсәрен  билгелә.

1. “Диңгездә”

2. “Саф күңел”

3. “Әйтелмәгән васыять

4. “Яралы язмышлар”

5. “Язмышның туган көне”

3. «Галия»  мәдрәсәсендә Галимҗан Ибраһимовтан   беренче  иҗат  сабагын алган шәхес:

1. Г.Тукай

2. М.Җәлил
3. Х.Туфан
4. Ф.Яруллин
5. Г.Ибраһимовның беренче  хикәясе

1. “Карак мулла”
2. “Алмачуар”
3. “Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы”
4. “Көтүчеләр”

6. Г.Ибраһимовка кайсы раслау хас  түгел?

1. Композитор

2. Галим-филолог

3. Язучы

4. Публицист

5. Тарихчы

7.      “Сәгыйть ─ зур бай улы,  ә Галимә ─ ярлы кыз.  Алар бер-берсен яратышалар, ләкин араларындагы социаль тигезсезлек киртә булып тора.” Сүз нинди әсәр турында  бара?

1. “Гыйшык корбаннары”

2. “Татар хатыны ниләр күрми”

3.”Яз башы”

4. “Сөю-сәгадәт”

8. Галимҗан  Ибраһимов кайсы газет-журнал чыгаруда катнашмый?

1. “Безнең юл”

2. “Аң”

3. “Сүз”

4. “Ирек”

9. Кайсы әсәрнең  үзәгендә Зыя образы тора?

1. “Безнең көннәр”

2. “Казакъ кызы”

3. “Яшъ  йөрәкләр”

4. “Тирән тамырлар”

10. Г.Ибраһимовның нинди әсәре  “Фәхрине  үтереп  ташладылар” дигән фраза  белән  башланып китә?

1. “Безнең көннәр”

2. “Тирән тамырлар”

3. “Татар хатыны ниләр күрми?”

4. “Яңа кешеләр”

11. Гөлбану, Лотфи,  Закир кайсы әсәр геройлары? 

1. “Безнең көннәр”

2. “Тирән тамырлар”

3. “Татар хатыны ниләр күрми?”

4. “Кызыл чәчәкләр”

12. Кайсы  әсәрдә  ачлык  фаҗигасе  сурәтләнә?

1. “Адәмнәр”

2. “Алмачуар”

3. “Кызыл чәчәкләр”

4. “Диңгездә”

13. Галимҗан Ибраһимов гомере ничек  өзелә?

1. Сталин репрессиясенең корбаны булды

2. Бөек Ватан сугышында  һәлак булды

3. Авырып  үлде

4. Картаеп үлә

III тур - “Кем күбрәк  белә”

Капитаннар көч сынаша.

Г.Ибраһимовның  әсәрләрен атыйлар.

Кичә “Яшәсен  бу  җирдә тынычлык” дигән җыр  белән тәмамлана.

Татар әдәбияты

Эчтәлек

1. ӘДӘБИ ТӨРЛӘР

2. ӘДӘБИ ЖАНРЛАР

3. ОБРАЗ

4. СЮЖЕТ

5. ӘДӘБИ ӘСӘР КОМПОЗИЦИЯСЕ

6. ИҖАТ ЮНӘЛЕШЛӘРЕ

7. РЕАЛИЗМ: КЛАССИК РЕАЛИЗМ, ЯҢАРТЫЛТАН РЕАЛИЗМ КЛАССИК РЕАЛИЗМ

8. РЕАЛИЗМ: КЛАССИК РЕАЛИЗМ, ЯҢАРТЫЛГАН РЕАЛИЗМ

ЯҢАРТЫЛГАН РЕАЛИЗМ

9. РОМАНТИЗМ

10. ИҖАТ ЮНӘЛЕШЛӘРЕ: РЕАЛИЗМ, РОМАНТИЗМ, МОДЕРНИЗМ

       11. ТАТАР ӘДӘБИЯТЫ ТАРИХЫНЫҢ

       12. ЛЕКСИК ЧАРАЛАР

       13. ТРОПЛАР

       14. СТИЛИСТИК ФИГУРАЛАР

       15. СТИЛИСТИК ФИГУРАЛАР

       16. СТИЛИСТИК ФИГУРАЛАР

       17. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

       18. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

       19. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

       20. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

1. ӘДӘБИ ТӨРЛӘР

2. ӘДӘБИ ЖАНРЛАР

3. ОБРАЗ

автор тарафыннан бәяләнгән күренеш,

вакыйга, кеше характерының формасы

4. СЮЖЕТ

СЮЖЕТ ЭЛЕМЕНТЛАРЫ

5. ӘДӘБИ ӘСӘР КОМПОЗИЦИЯСЕ

ТӨП КОМПОЗИЦИОН АЛЫМНАР

6. ИҖАТ ЮНӘЛЕШЛӘРЕ

7. РЕАЛИЗМ: КЛАССИК РЕАЛИЗМ, ЯҢАРТЫЛТАН РЕАЛИЗМ

КЛАССИК РЕАЛИЗМ

8. РЕАЛИЗМ: КЛАССИК РЕАЛИЗМ, ЯҢАРТЫЛГАН РЕАЛИЗМ

ЯҢАРТЫЛГАН РЕАЛИЗМ

9. РОМАНТИЗМ

10. ИҖАТ ЮНӘЛЕШЛӘРЕ: РЕАЛИЗМ, РОМАНТИЗМ, МОДЕРНИЗМ

11. ТАТАР ӘДӘБИЯТЫ ТАРИХЫНЫҢ чорларга бүленеше

12. ЛЕКСИК ЧАРАЛАР

дөрес сайлау һәм урынлы куллану нәтиҗәсендә барлыкка килгән сурәт тудыручы сүзләр

13. ТРОПЛАР

әйберләр, предметлар, күренешләр арасындагы бәйләнешләр ярдәмендә күчерелмә мәгънә аңлату

14. СТИЛИСТИК ФИГУРАЛАР

сүзләрнең фразага һәм сөйләмгә оешу үзенчәлекләренә нигезләнгән сурәтләү чаралары

КАБАТЛАУГА НИГЕЗЛӘНГӘН ФИГУРАЛАР

15. СТИЛИСТИК ФИГУРАЛАР

СӨЙЛӘМНЕҢ ГАДӘТИ БУЛМАГАН ТӘРТИБЕНӘ НИГЕЗЛӘНГӘН ФИГУРАЛАР

МӘГЪНӘ КАРШЫЛЫГЫНА НИГЕЗЛӘНГӘН ФИГУРАЛАР

16. СТИЛИСТИК ФИГУРАЛАР

СӨЙЛӘМНЕҢ ГАДӘТИ БУЛМАГАН ТӘРТИБЕНӘ НИГЕЗЛӘНГӘН ФИГУРАЛАР

МӘГЪНӘ КАРШЫЛЫГЫНА НИГЕЗЛӘНГӘН ФИГУРАЛАР

17. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

Эпик жанрлар

18. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

Эпик жанрлар

19. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

Эпик жанрлар

20. ТАТАР ХАЛЫК ИҖАТЫ

Лирик һәм лиро-эпик жанрлар

Максат.  1. Дидактик.  Илдар Юзеев иҗаты белән танышуны дәвам итү. “Йолдыз кашка  турында баллада”сын  өйрәнү.

      2. Үстерешле. Илдар Юзеев  иҗатында  батырлык темасының  чагылышын аңлату.

                 3.  Тәрбияви. Патриотик тәрбия бирү..

Җиһаз.  Шагыйрьнең портреты;  китапларыннан төзелгән

           күргәзмә, эчтәлеге сурәтләнгән рәсемнәр.

Метод: әңгәмә,  өлешчә эзләнү.

Алымнар:  аңлату, сәнгатьле уку, әңгәмә.

Дәрес барышы.

I.         Оештыру өлеше.

Уңай психологик халәт тудыру. Укучыларны  барлау.

II.         Актуальләштерү.

1. Өйгә бирелгән  эшнең үтәлешен тикшерү.

  М.Җәлилнең “Бакчачы” шигырен  сәнгатьле  итеп  укыту. Укучылыларның  уку  дәрәҗәләрен   билгеләү.

2. Шигырьнең  эчтәлеге  һәм сәнгатьчә  матурлыгы  турында  үзара фикер  алышу.

3. Түбәндәге  сорауларга җавап алу.

• Бакчачы  образында кем гәүдәләнә?
• Бакчачы бабайның  бәхете нәрсәдә?
• Аны кемнәр  һәм ни  өчен мактыйлар?
• Шагыйрь бакчачы бабайның шатлыгын, хезмәтен ничек сурәтли?
• Ул хезмәтне  шагыйрь ни өчен үлемсез  итеп  күрсәтә?
•   М.Җәлилнең “Бакчачы” шигыре  белән Илдар  Юзеевның

“Бакчачы турында баллада” арасында нинди уртаклык күрәсез?

III. Яңа тема.

1. Илдар Юзеевның “Йолдыз  кашка  турында баллада” сын  сәнгатьле  итеп   укып күрсәтү.

2. Сүзлек  өстендә  эш.

3. Укучыларның берничәсеннән укыту, уку  интонацияләрен тикшерү  һәм  аны шигырь интонациясенә туры килүе һәм тәэсирлеге ягыннан күзәтү.

4. Балладаны  өлешләргә  бүлү.

5. Баллада  буенча   сораулар һәм биремнәр.

• Балладаның эчтәлеген сөйләгез. Вакыйгада  кемнәр  катнаша, ягъни әсәрнең  геройлары  кемнәр? (Йолдыз кашка, илбасар, батыр  генерал)
• Баллада жанрының үзенчәлеге нәрсәдә? Узган дәрестә  без конфликт турында  сөйләшкән  идек. Биредә конфликт кемнәр арасында? (Төп герой  Йолдыз кашка белән илбасар арасында)
• Сәбәбе? (Илбасар Йолдыз кашканы  үзенә буйсындырырга тели)
• Нинди яу турында  сүз бара? “Яу”, “илбасар” сүзләренең  мәгънәләрен  аңлатыгыз. Аларны  тагын нинди  сүзләр белән  белдереп була?
• Баллада нинди хисләр  уята?

Бу нинди хәл: ат та буйсынмый,

Агач, тимер сына, - ул сынмый.

Илләрендә ат та буйсынмый!-

дигән  сүзләрдән  нинди фикер  аңлашыла?  Кайсы  ил  турында  сүз бара, ничек  уйлыйсыз?

• Йолдыз  кашка дип нинди  атка әйтәләр? Тагын нинди атларны беләсез?

5. Әсәрдә ничә  строфа  бар? Алар ничәшәр  юлдан тора? Әсәрдән  1  куплет   шигырьне  иҗекләргә  бүлеп күчереп  алыгыз. Рифмалашкан  юллар астына  сызыгыз.

Көч  туп-ла-ган дош-ман  я-ңа-дан,        9 иҗек

Тиң-сез гас-кәр бе-лән я-на- ган              9

Төр-ле  як-тан ки-леп ка-ма-ган.              9

Ал-дан бар-ган ба-тыр ге-не-рал              9

И-я-ре-нә ау-ган ─ я-ра-дан                      9

5. Шигырьдә  кулланылган   сурәтләү чараларын  билгеләтү.

IV. Өй эше . “Эш  сөйгәнне  ил  сөя”  темасына  кечкенә күләмле инша.

Дәрескә бәяләмә.

        Дәрес  методик яктан  дөрес   оештырылган.  Дәрескә  бик  оешканлык  белән керешеп киттеләр. Дәрес башында  ук  укытучы   уңай  халәт тудырды.  Укучылар яхшы  хәзерлекле. Укытучы төрле  эш  алымнары  кулланды: сәнгатьле уку, сорауларга җавап алу, сөйләм телен үстерү.   Дәрестә  тәрбияви моментлар  күп. Укытучы  сөйләм  телен  үстерүгә  зур  әһәмият бирә. Дәрестә әдәби әсәрнең матур, аһәңле яңгырашына игътибар ителә.

 Алсу Ринат кызы  тулы, матур  җаваплар  алуга  ирешә. Укучыларда кызыксыну хисен уята белә,  белем алырга теләк – омтылыш тудыра, укучыларның  иҗади сәләтен үстерә.

 Әдәби әсәрдәге катлаулы проблемаларны аңларга, әсәрнең поэтик матурлыгын күрергә, бәяләргә, әсәр анализларга өйрәтә. Укучы әдәбият белеменнән дә иң кирәкле  төшенчәләр белән кораллана, үзенең  фикерләү сәләтен үстерә, рухи хезмәттән канәгатьлелек алырга өйрәнә. Баллададан  конфликтларны табып, аңлаттылар.  Әсәрнең матурлыгын – поэтикасын, сәнгатьчә чараларын билгеләделәр.

                                                    Билге : “5” (бишле)

Татар теле һәм әдәбияты укытучысы                   Васильева Р.Н.

Тема. И.Гази. “Мәүлия нигә көлде?”

Максат.  1. Дидактик.  И.Газиның тормыш  юлы  һәм иҗат эшчәнлеге белән  таныштыру. “Мәүлия нигә көлде”  хикәясе белән  танышу.

      2. Үстерешле. Хикәяне аңлап укуларына, укыган  өлешнең эчтәлеген  сөйләп  бирә  алуларына ирешү.

                 3.  Тәрбияви. Үз-үзеңдә  ышаныч хисләре булдыру.

Җиһаз.  Язучының  портреты;  әдәби бюллетень, китапларыннан төзелгән

           күргәзмә.

Дәрес барышы.

I.         Башлам. Уңай психологик халәт тудыру. Укучыларны  барлау.

II. Яңа тема.

1. Ибраһим Газиның тормыш  юлы  һәм  иҗаты  белән  таныштыру.

2. Дәфтәрләргә кыскача  биографияне яздыру.

1907 елда  Кама Тамагы районы   Олы Карамалы  авылында  ярлы крестьян  гаиләсендә  туа. 1919-1924 елларда Тәтеш балалар  йортында  тәрбияләнә.

1923  нче елда  Казанда чыга торган “Кызыл яшьләр”   газетасының редакторы  итеп билгеләнә. Бер үк  вакытта “Авыл яшьләре” журналының редакторы да.

Бөек Ватан сугышы  елларында – фронтта. Сугыштан соң  язучылык  эшенә  ныклап тотына, хикәяләр, повесть, романнар иҗат итү эшенә керешә, публицистик   мәкаләләр яза. Аның кайсы  гына әсәрен алсаң да, һәркайсында  халкыбызның тормышы, азатлык  өчен көрәше, батыр хезмәте, рухы, иң матур сыйфатлары чагыла.

Ибраһим Гази – тел остасы. Әсәрләрене теле  саф, әдәби, матур, моңлы  җыр кебек яңгырый

3. “Мәүлия нигә көлде”   хикәясен  өйрәнү.

1. Хикәянең  бераз өлешен  сәнгатьле итеп  укып күрсәтү.

2.Текстны укучылардан укыту, эчтәлеген эзлекле  рәвештә  сөйләтү.

3. Хикәя буенча сораулар һәм биремнәр.

• Мәүлиянең  кичерешләре сезгә  танышмы?  
• Төрле  юраулар,  юк-барга  ышанулар  каян килә дип уйлыйсыз?
• Үз-үзеңә  ышану  өчен нишләргә кирәк?
• Әсәр кем исеменнән  хикәяләнә? Хикәяләүченең Мәүлиягә мөнәсәбәте нинди? Вакыйгаларга  үзе катнашамы?

III. Өй эше. “Мәүлия миндә нинди  тәэсир калдырды?” темасына кечкенә  күләмле инша язарга.

Дәрескә бәяләмә.

   Дәрес методик яктан дөрес  оештырылган.   Дәрес  материалның характерына,  алда  торган  бурычларга, укучыларның  белем дәрәҗәсенә  карап оештырылган. Алынган тема конкрет, дәреснең максаты ачык, материал аңлаешлы, җиңел үзләштерерлек. Укучылар әсәрне тыңлап, аңлы кабул итәләләр. Тыңлаган әсәрнең төп эчтәлеген аңлап, эмоциональ тәэсирен белдерәләр.

Алсу Ринат кызы мөстәкыйль укуга теләк һәм матур әдәбиятка кызыксыну тәрбияли. Укыган текст эчтәлегенә мөнәсәбәтле кокрет сораулар бирә,  укучылар  сорауларга ачык һәм җыйнак  җавап бирә беләләр. Шулай ук дәрестә әсәрнең геройлары, вакыйгалары турында кечкенә генә монологик сөйләм төзү оештырылды. Әдәби әсәр ярдәмендә, әхлак мәсьәләләре  турында сөйләшеп, укучының мөстәкыйль фикерләвен үстерә алды.

Дәрескә өй эше  вакытында бирелде,  белемнәр бәяләнде һәм йомгак ясалды. Укытучы алга куйган максатына  иреште.

Билге : “5” (бишле)

Татар теле һәм әдәбияты укытучысы                   Васильева Р.Н.        

Максат.  1. Дидактик.  И.Газиның иҗат эшчәнлеге белән  таныштыруны дәвам итү. “Өч  Мәхмүт”  хикәясе белән  танышу.

      2. Үстерешле. Хикәяне аңлап укуларына, укыган  өлешнең эчтәлеген  сөйләп  бирә  алуларына ирешү.

                 3.  Тәрбияви. Дуслык, ярдәмчеллек сыйфатлары тәрбияләү.

Җиһаз.  Язучының  портреты;  китапларыннан төзелгән

           күргәзмә.

Алымнар:  сәнгатьле уку, әңгәмә.

I.         Башлам.

Уңай  психологик  халәт  тудыру.  Укучыларны  барлау.

II.         Актуальләштерү.

1. Түбәндәге  сорауларга җавап алу.

• Без  кем иҗатын  өйрәнәбез?
• Ибраһим  Гази әдәбиятның кайсы төрендә  уңышлы иҗат итә?
• Без аның  нинди  әсәрен  өйрәндек?

2. Өйгә бирелгән  эшнең үтәлешен тикшерү. “Мәүлия миндә нинди  тәэсир калдырды?” дигән язма эшләрен  берничә укучыдан укыту.  

III. Яңа тема.

1. .   “Өч    Мәхмүт”  хикәясен сәнгатьле  итеп  уку.

2. Хикәянең бер  өлешен рольләргә бүлеп  уку.

3. Хикәя  буенча  сораулар һәм  биремнәр  өстендә эшләү.

• Әсәр кем исеменнән  хикәяләнә?
• Автор геройларның   барысына да нигә  бер үк исем  бирде икән?
• Кайсы Мәхмүт  ачыграк, тулырак һәм  җанлырак  булып  күз  алдыгызга килде?
• Хикәяләүченең  Кәтүк  Мәхмүткә  мөнәсәбәте нинди? Кәтүк Мәхмүт  ниндирәк булып  күз  алдына килде? (Ул бәләкәй  буйлы,  физик яктан  әллә  ни  мактанырлык  түгел. Юк-барга үпкәләми, иптәшләренең  үртәвенә  дә  елмаеп  кына карый, бик  исе китми. Чаңгыга басса иптәшләреннән  калышмый,  бик  яхшы  укый. Кыскасы, шат табигатьле, ихлас күңелле  малай)
• Өченче  Мәхмүткә   характеристика  бирегез (  Үзенең көче, чаңгыда  шәп  шуу  белән  масаерга  ярата, мактана  торгач  арттырып та җибәрә. Белем ягы  чамалы, укытучысына  мөнәсәбәте сизгер,  ихтирамлы. Бик кызыклы итеп сөйли, тере,хәрәкәтчән, мавыгучан   малай   кебек күренә.)
• Өченче  Мәхмүт  сезгә  ошадымы? Ни өчен икәнен  аңлатыгыз.  (Укытучы Мәхмүт  барысына да тигез карый. Кәтүк  Мәхмүтне   кыерсытмый, аны  дәртләндерә, күңелен күтәрергә  тырыша.  Гомумән, сабыр, ышанычлы, ягымлы кеше.)
• Әсәрдән  күчерелмә  мәгънәдәге  сүзләрне  табыгыз. Аларның сөйләмнениче җанландырып,  кызыклы  итеп җибәргәнлекләренә  игътибар итегез. (“чүпкә дә санамыйбыз”, “җанталашып”, “мәхлүк  җан”,  “теленә шайтан  текергән” һ.б.)

IV. Йомгак. Ибраһим Гази ─ хикәя  остасы. Сурәтләрнең  тыгызлыгы,  лирик, юмористик төсмерләргә  байлыгы,  гыйбрәтле хәлләрнең яктыртылуы, характерлар  аныклыгы  белән  дә аның  әсәрләре аерылып  торалар.  Менә “Өч  Мәхмәт” хикәясендә гаделсезлек  өченче  Мәхмүтнең  күңелен кузгатып җибәрә. Мүтәйгә  ярдәм  итәсе  килә аның.  Кеше  күңелендәге  кызгану  хисе, хаксызга  рәнҗетелгәнннәрне яклау  теләге, кешеләр язмышына битараф булмау ─ иң  кирәкле    сыйфатлар, иң  зур  байлык, матурлык. Югыйсә  туң   йөрәкле  булып  калачаксың. Ибраһим Гази  зур  фикерләрне, нәтиҗәләрне  гыйбрәт һәм  акылны  сиздермичә  генә, үгет-нәсихәт    сөйләмичә  генә, безнең  күңелләргә   салып куя.

 V. Өй эше.  Ибраһим Газиның  хикәяләрен укып килергә.

Дәрескә бәяләмә.

   Дәрес методик яктан дөрес  оештырылган, өйрәнелә торган   материалның характерына,  алда  торган  бурычларга, укучыларның  белем дәрәҗәсенә  карап оештырылган. Алынган тема конкрет, дәреснең максаты ачык, материал аңлаешлы, җиңел үзләштерерлек. Тема үткән  дәрес материалына  бәйләнешле.

Укучылар дәрескә  битараф түгел, аларның  эмоцияләре, тойгылары  эшкә  җигелде. Укытучы укучыларда кызыксыну хисен уята белә,  белем алырга, иҗади һәм рухи үсәргә теләк – омтылыш тудыра, укучыларның  иҗади сәләтен үстерә. Укучылар әсәрне тыңлап, аңлы кабул итәләләр. Тыңлаган әсәрнең төп эчтәлеген аңлап, эмоциональ тәэсирен белдерәләр.

Алсу Ринат кызы мөстәкыйль укуга теләк һәм матур әдәбиятка кызыксыну тәрбияли. Укыган текст эчтәлегенә мөнәсәбәтле кокрет сораулар бирә,  укучылар  сорауларга ачык һәм җыйнак  җавап бирә беләләр. Шулай ук дәрестә әсәрнең геройлары, вакыйгалары турында кечкенә генә монологик сөйләм төзү оештырылды. Әдәби әсәр ярдәмендә, әхлак мәсьәләләре  турында, матурлык-гүзәллек турында сөйләшеп, укучының мөстәкыйль фикерләвен үстерә алды.

Дәрескә өй эше  вакытында бирелде,  белемнәр бәяләнде һәм йомгак ясалды. Укытучы алга куйган максатына  иреште.

Билге : “5” (бишле)

Татар теле һәм әдәбияты укытучысы                   Васильева Р.Н.

Максат. 

                 1. Дидактик. Укучыларны Илдар Юзеевның тормышы, иҗат юлы һәм  

                  әсәрләре белән  якыннанрак таныштыру; жанр буларак балладага

                  билгелемә бирү;  

      2. Үстерешле. Әсәргә анализ  ясау күнекмәсен үстерү;

                 3.  Укучыларда     кешелеклелек, миһербанлылык хисләре тәрбияләү.

Җиһаз.  Шагыйрьнең портреты;  төрле елларда төшкән фоторәсемнәре;

            магнитофон тасмасына яздырылган җырлары;китапларыннан төзелгән

           күргәзмә, эчтәлеге сурәтләнгән рәсемнәр.

Метод: әңгәмә,  өлешчә эзләнү.

Алымнар:  күрсәтү, аңлату, сәнгатьле уку, анализ, әңгәмә.

Дәреснең   планы

1. Башлам. Уңай  хәләт  тудыру.

              Укучыларны барлау.

II.     Актуальләштерү.

    1. Үткәннәрне кабатлау.

    2. Дәреснең темасы һәм максаты белән таныштыру.

III. Яңа тема.

1. Илдар Юзеевның кыскача  тормыш юлы һәм иҗат эшчәнлеге  турында төшенчә бирү.

2.   “Бакчачы турында баллада”  әсәрен    өйрәнү.

1. Сәнгатьле уку.
2. Сүзлек өстендә эш.
3. Балладаны  өлешләргә бүлү..
4. Әңгәмә. Балладага   анализ ясау.
5. Баллада турында  төшенчә бирү.

IV.   Өй эше бирү.

                 V.  Йомгак.

Дәрес барышы.

I.         Хәерле көн,  укучылар. Сыйныфта  барысы да  бармы?

  Әдәбият  дәресен  башлыйбыз.

II.  Әйдәгез, магнитофон язмасында «Ике малай китә армиягә» дигән җырны тыңлап китик әле. (И. Юзеев сүзләре, Ә. Даутов көе)

Язгы ташуларда

Аккан бозга басып,

Икәү килә елга буйлатып,

Берсе җырлый шашып,

Изүләрен ачып,

Икенчесе килә уйнатып:

— Сау булыгыз, кызлар,

Таң атканда инде булмабыз,

Сагынсагыз әгәр,

Без кайтканга кадәр

Шушы көйне отып җырлагыз...

Укытучы. Укучылар, бу җыр сезгә танышмы? Авторларын беләсезме? (Укучыларның фикерләре тыңлана.)

— Әйе, бу җыр сүзләренең, авторы — Илдар Юзеев. Димәк сүзебез  Илдар Юзеев һәм аның “Бакчачы турында баллада”  турында барачак. Мин сезгә китапханәдән аның  китаплары белән танышып килергә әйткән идем һәм  кыскача  мәгълүмат  алып килүегезне сораган идем.

III.         Укытучы. Шагыйрь Һәм драматург И.Юзеев 1933 елның 13 гыйнваренда Башкортостанның Яңавыл районы Ямады авылында укытучы гаиләсендә туа. Ямады урта мәктәбен тәмамлаганнан соң, 1950 — 1954 елларда КДПИның (хәзерге ТДГПУ) татар филологиясе бүлегендә белем ала. Хезмәт юлын журналистикадан башлый.

1954— 1966 елларда — «Пионер» (хәзерге «Ялкын») республика балалар журналында җаваплы сәркәтип, аннары бер ел «Чаян» журналы редакциясендә әдәби хезмәткәр булып эшли.

1967 — 1971 елларда — Татарстан Язучылар берлегенең әдәби киңәшчесе хезмәтендә. 1973 елда Мәскәүдә Югары әдәби курсларны тамамлагач, өч ел «Казан утлары» журналының поэзия бүлегенә җитәкчелек итә. 1977 елның мартыннан яшь ав-торлар белән эшли. Гомеренең соңгы көннәренә кадәр иҗади эштән аерылмады.

Укытучы. Ә менә иҗат итү теләге аңарда кайчан туды икән?

Укучы. Мин И. Юзеевның «Тургай чәчәге» исемле китабын укып чыктым. Анда мондый юллар бар: «Иҗат итү теләге миндә бик иртә уянды. Икенче класста укыганда,  1942 нче елны, «Алсу гөлләр» исемле сәхнә әсәре яздым. «Пьеса»мның эчтәлеге шундый: балалар урманга җиләк җыярга бара. Анда аларга ниндидер шикле кеше очрый. Бу адәмне балалар тоталар да, авылга алып кайтып, өлкәннәр кулына тапшыралар. Тикшереп карасалар — бу адәм чит ил шпионы булып чыга. Әти-әниләрем укытучылар булып, без ул вакытта мәктәпнең үзендә яши идек. Җәй көне урамдагы дус малайларны, кызларны җыеп, үзем «режиссер» булып, мин бу пьесаны класс  бүлмәсендә сәхнәләштердем. Спектакль карарга бөтен урам балалары килде».

Укытучы. И.Юзеевның беренче әсәре «Алсу гөлләр» исемле  пьеса була.

 Аның беренче шигыре кайчан языла?

Укучы. Илдар Юзеевны шигырь, поэзия дөньясына әнисе алып керә. Шагыйрьнең әнисе мандолинада уйный, үзе җырлар чыгара. Аның тәэсирендә абыйсы Нил белән  икәүләп, узыша-узыша шигырьләр яза башлыйлар.

1943 елда район газетасында «Бертуган Нил һәм Илдар Юзеевлар иҗаты» дигән баш астында шигырьләр басылып чыга. Бу аны канатландырып җибәрә, һәм ул бер-бер артлы шигырьләр, пьесалар язуын дәвам итә.

Укытучы. Шагыйрь булу өчен табигать тарафыннан бирелгән сәләт кенә аз.

Укучы. И. Юзеевның шагыйрь булып китүенә Башкортстанның күренекле шагыйре  Энгам Атнабаевның тәэсире зур булган.

Укытучы. Әйтелгәннәргә өстәп, шуны искәртәсем килә: шагыйрь булу өчен шулай ук теләк, нык ихтыяр көче, сабырлык һәм тырышлык кирәк. Илдар яхшы укый, укудан соң бәләкәй чана тартып биш-алты чакрым ераклыктагы урманга барырга өлгерә, икенче көнне кышкы салкын буранда, шул ук чананы тартып, кар астында калган саламны казып алырга бара, арса да иптәшләре белән уенга чыгып йөгерә. Тимурчы буларак, өлкәннәргә ярдәм итә, отряд советы председателе дә, стена газетасы редакторы да була. Шул ук вакытта шигырьләр дә яза.

Укытучыларымның иң кадерлеләреннән берсе — туган ягымның берни белән дә алыштырмаслык гүзәл табигате. Ул минем нәни күңелемә сайрауларын, челтерәүләрен, серле шаулауларын сеңдергән. Ихтирамлы остазларымның тагын берсе — мәктәп. Ул мине  җитәкләп ак-хис дөньясына, максатлы яшәешкә, серле әкияти деньяны танып-белү, үзгәртеп кору юлына алып китте. Кечкенәдән үк гашыйк булган беренче һәм соңгы мәхәббәтем — әдәбият — шулай ук мәңгелек остазым.

Димәк, иске алып үткән мисалларда И. Юзеевның талантлы шагыйрь булып ирешүенә  сәбәпче булган.

И. Юзеевның төп сыйфатларыннан булган тирән моң, лиризм, хис-фикерләрнең ачыклыгы, форма төгәллеге композиторларны да даими илһамландырып тора. Шагыйрьнең 50 дән артык шигыренә көй язылган.

Магнитофон язмасында «Резидәкәй» җыры (И. Юзеев сүзләре, Ш. Мәҗитов көе) яңгырый.

Укытучы. И. Юзеев драматург буларак та танылды, дистәдән артык драма әсәрләре язды.

Әдәбият өлкәсендә күрсәткән хезмәтләре өчен ул Татарстанның Г.Тукай, М.Жәлил исемендәге Дәүләт премияләренә лаек булды. 1993 елда аңа Татарстанның халык шагыйре  исеме бирелде.

2. «Бакчачы турында баллада» әсәрен  өйрәнү.

— Ә хәзер, укучылар, шагыйрьнең «Бакчачы турында баллада»сы белән танышыйк.

Укытучы балладаны сәнгатьле итеп укый.

Сүзлек өстендә эш.

Тирәк- зур һәм биек агач

Былбыл - сандугач

Балладаны укучылар да  укый.

Укытучы. Әсәрдә тасвирланган вакыйганы үз сүзләрегез белән хикәяләгез.

(1 — 2укучының  фикере тыңлана.)

Укытучы. Тормышта чынлап та шундый хәл булганмы, әллә   әкияткә охшаш бу хикмәтле хәллар уйлап чыгарылганмы?

Укытучы.  Вакыйгаларда катнашучыларны санап чыгыгыз. Нинди образлар үзара бәйләнгән?

Укучы. Бакчачы, еланнар, былбыллар, сөмбелләр һ.б. Алар үзара сөйләшәләр, бәхәсләшәләр, көрәшәләр.

Укытучы.  Әсәр ике зур вакыйгадан тора. Балладаны нинди ике өлешкә бүләргә мөмкин?

Укытучы.  1. Бакчачының  рәхимсез  көч белән көрәшеп җиңүгә ирешүе.

                  2. Төзәтеп булмаслык яра. (Вакыйгалар әйтелә, исемнәр куела.)

Укытучы.  Кеше хезмәтенең җиңүе булып таш өстендә гөлләр үсә, каргалган җирдә бакча пәйда була. Баллада шушы урында тәмамлана кебек тоела. Әмма көтелгән драма, конфликт юк. Нәрсә ул конфликт?

Укучы. Кофликт - әсәр геройлары  арасында  туган каршылык

Укытучы. Әсәрнең беренче өлешендә конфликт бармы?

Укучы. Әйе, беренче өлешендә да конфликт бар. Ул каргалган җир белән  бакчачы арасында. Әмма ул драматик түгел, ә героик.

Укытучы. Әйе, монда кискен конфликт, көрәш юк. Ә балладаның төп сыйфаты кискен драматизм, конфликт.Икенче өлештә конфликт бармы?

 Укучы. Әйе. Еланнар белән бакчачы арасында.  

Укытучы. Кискен конфликт нидән гыйбарәт?

Укучы. Бакчачы көч куеп ү стергән бакчасының яме булган җырчы былбылларны үзе юк итә. Шул рәвешле яхшылык эшлим дип йөргән бакчачы үткәненнән дә, даныннан да мәхрүм кала, үзен дә, башкаларны да мәңгелек газапка дучар итә.

Укытучы.  Укучылар, күргәнегезчә, кискен конфликт икенче өлештә бирелә.

Балладаның беренче өлеше бакчачының драмасын көчәйтү, арттыру өчен кирәк. Әгәр ул тир түгеп таш өстенда бакча үстермәсә, әзер бакчага килеп урнашса, бакча ул кадәр кызганыч та булмас иде. Үзең күңел биреп, көч куеп ясаган әйбер һәрчак бик кадерле була бит.

...Еланнар киткәч, конфликт бетәме?

Укучы. Әсәрдә  тышкы конфликт бетсә дә, эчке конфликт кала. Балладада моны дәлилләүче юллар бар.

                     Төзәлмәс  бер яра

    Ник әрни йөрәктә...

Укытучы.  И.Юзеев бу әсәрендә безгә ни әйтергә теләгән? Сүз бакчачы һәм былбыллар, еланнар турында гына барамы?

Укучы.   И. Юзеев безгә матурлык һәм кеше, кеше һәм табигать,  хис һәм акыл, кеше даны хакында тәэсирле итеп сөйләп бирә. Матурлык булган җирдә явызлык та  яши.

Укытучы.  Матурлыкны саклыйм дисәң, явызлыкка каршы аяусыз көрәш ач, матурлык сөйгән Кеше явызлык белән көрәшергэ өйрәнергә тиеш.
Явызлыктан куркып, матурлыкны юк иткән кеше язмышы — иң  газаплы язмыш булып калачак.   Шагыйрь үз әсәрендә менә шуларны әйтергә теләгән.

Укытучы.И. Юзеевның бу әсәре  без өйрәнгән башка шигырьләргә охшашмы? Алардан кайсы ягы белән аерыла?

Укучы. Ул башка шигырьләрдән эчтәлеге, әкияткә охшаганлыгы, уйлап чыгарылган хикмәтле хәлләре, образлары белән  аерыла.

Укытучы. Әйе, әлеге шигъри әсәр моңа кадәр өйрәнелгән шигырьләрдән аерыла, чөнки бу —баллада, ә балладада вакыйгалар һәм геройлар гадәти түгел, әкияттәге кебек серле, хикмәтле...

Балладага героик һәм драматик рухта язылган сюжет хас.

Җыеп әйткәндә, баллада — тарихи яки легендар вакыйгаларга корылган героик һәм драматик рухта язылган сюжетлы шигъри әсәр.

(Билгеләмә тактага языла..)

IV. Өй эше.

  Дәреслектәге сораулар һәм биремнәргә җавап хәзерләргә.

1.   М.Җәлилнең “Бакчачы” шигырен укып килергә.

V. Дәрескә йомгак ясала, билгеләр куела.

Дәрескә бәяләмә

                Дәрес  методик яктан  дөрес   оештырылган.  

Укытучы  укучыда кызыксыну хисен уята белә,  белем алырга, иҗади һәм рухи үсәргә теләк – омтылыш тудыра, укучыларның  иҗади сәләтен үстерә. Укытучы әсәрдәге катлаулы проблемаларны аңларга, әсәрнең поэтик матурлыгын күрергә, бәяләргә, әсәр анализларга өйрәтә. Бу күнекмәләр аша укучыларны тормышта үзен таный, үз урынын таба белергә әзерли. Укучы әдәбият белеменнән дә иң кирәкле  төшенчәләр белән кораллана, үзенең  фикерләү сәләтен үстерә, рухи хезмәттән канәгатьлелек алырга өйрәнә. Матур әдәбият белән гомере буена акыл, хис, тәҗрибә җыярлык бәйләнеш, мөнәсәбәт урнаштыра. Укучылар әдәби әсәрдә образларны таба беләләр. Өйрәнгән әдәби – теоретик төшенчәләргә  таянып, текстны анализлыйлар. Әдәби әсәрдән авторның төп фикерләрен табып, үз   мөнәсәбәтләрен белдерделәр.         Баллададан  конфликтларны табып, аңлаттылар.  Әсәрнең матурлыгын – поэтикасын, сәнгатьчә чараларын билгеләделәр.

Билге : “5” (бишле)

Татар теле һәм әдәбияты укытучысы                   Васильева Р.Н.