Разработка классного часа "От чаяачы"
Предварительный просмотр:
Муниципалдыг бюджеттиг ниити ооредилге чери
Хемчик ортумак ниити билиг школазы
От чаяачы
деп темалыг класс шагы
Башкы -
Манзырыкчы Д.Х.
Хемчик – 2013 чыл.
От – чаяачы
Сорулгазы:
а) От – тыва чоннун хундуткелдиг, ыдыктыг чуулу. От – амыдыралдын ундезини деп чувени оореникчилерге билиндирери. Тыва болгаш оске-даа чоннарнын отка хамаарышкан сагылгаларын таныщтырып холбаары;
б) Отка хамаарышкан улустун аас чогаалын, чогаалчыларнын щулуктерин ажыглавышаан уругларнын билиин ханыладыр;
в) Тыва чоннун сагылгаларынга, езу-чанчылдарынга хундуткелдиг ынак болгаш ону сагыыр кылдыр кижизидер.
Дерилгези: Улегер домактар, угаадыглар.
Тыва, алтай, моол чоннарнын от дугайында.
Езу-чанчылдарынын таблицазы.
Оттук ожук, чула, саннын чуруу.
Тывызыкты тывынарам: Ог иштинде алдын кадын,
Ойнап-ойнап удуй берди.
Самбырада: Паш тиккенде от салыр,
Бала тутканда тара соктаар.
Олден артар,
Орттен артпас.
Одаг ожуун ожуруп каар,
Оттулар ыяжын белеткеп каар.
Чамдык чонда: От-кос – бурган,
От-кос – кежик,
От-кос – чудуг, сузук.
Тыва чанчыл: Оскен дээш одаг орнун баспас,
Олген дээш адыг бажын артавас.
Огнун иштинде эн-не хундуткелдиг, ыдык чуве – От.
От – амыдыралдын ундезини.
Отка чудуур чорук тываларга эрте-бурун шагда-ла турган. Тыва чоннун мындыг улегер чугаазы бар: От чаяачы.
Бистин ада-огбелеривис хамык-ла чувени от чаяап турар деп бодап чораан болгаш чылдын-на отту дагыыр турган. Ог бурузу одун дагыыры шуут ыдыктыг чудулге турган. Чай тонуп турда, отту дагыырынга белеткени бээр. Балдыры кошкак ог одун дагыырынга херектиг ааржы, саржаг, далган чувелерни улустан тыптынып алыр. Шыырак ог от дагаан черге олурер иртти баш удур шилип алыр.
Бурун шагда отка устуг чем чиртир турган. Ынчангаш ак чем аймаан тыптынар турган.
Кус – от дагыырынын уези. Башкы хар чаап турда, отту дагыдар. Ук шаанда отту шыырак хамнар дагыыр турган. Шала соолзуредир ламалар отту дагыыр апарган.
Хам кижи от дагыырда канчаар алганырын корээлинер, уруглар!
От чаяачы Хайыракан
Алдын сарыг соргактыг сен,
Сарыг серге холгелээн сен,
Саар кадак ыдыктыг сен.
Ужа, тоштун бажын чооглаар сен
Куткан ханнын дувун чооглаар сен
Хуву чолдун ээзи болган сен
От чаяачы Хайыракан!
Олчейин бер
Буянын бер
Хагба боор
Хаача боор.
Уруглар, бистин уттундуруп бар чыткан чаагай чанчылдарывыс катап эглип, боттанып эгелээни биске оорунчуг. Амгы уеде ог-булелер чылдын-на одун дагыдып ап турар апарган. От дагыырын ог-буленин чудулгези кылдыр коруп болур, чуге дээрге ог бурузунун одунун ээзи дошкун, чымчак болгаш могаттыныычал туруп болур.
Чуге отту дагыдарыл?
От ээзи киленневезин дээш отту дагыдар.
Улуг кышты хур ажарынга от ээзи дузалаар болзун дээш отту дагыыр.
Уруг-дарыг кадык-шыырак доруксун дээш отту дагыыр.
Ог иштинде чурттап турар кижилер ак оруктуг болзун дээш отту дагыыр.
Огнун алдар-ады амытан чоннун мурнунга арыг-чаагай болзун дээш отту дагыыр.
Алдарлыг тоолчу мынча дээн:
От дагыыры кончуг ужурлуг. Одун дагываан огну хай-халап хоме таварыыр дижир. Одун дагаан ог торе херээн баштаар эр угаанныг толдуг болур дижир. Моон алгаш коорге, от дагыыры дээрге чугле ог-булеге хамааржыр эвес, ада-чурттун торе херээн баштаар торе херээнге база хамааржыр. От дагыыры дээрге ниитинин азы ада-чурттун одун дагааны база болур.
Отту дагып турда сут чажар болгаш оттун эдир чагны чаларадыр, ол болза от ээзинден оршээл дилеп турары ол болур.
Отту дагып турган огге кожалары келир, оларны шайладыр. Догерген иртинин эъдин дулуп чиир, отче чаглыг тожун чаларадыр, отту дагаан хамга ужазын салыр. От дагыыры – от ээзинге чалбарып чудээни болур.
Сураглыг тоолчунун чугаазын дыннап корунер.
«Ожуктуг отту дагыыр. Ожуктун буду уш, ол болза кижи амытаннын эрткен оруу, амгы оруу болгаш келир оруу болур. Ожуктун уш буду кижи амытаннын уш адыр тоогузун кодуруп турар дижир. Ожуктун бир буду - кижинин эрткен тоогузу, бир буду амгы чуртталгазы база бир буду келир уеде коор, дыннаар болгаш уулгедир чувези дижир. Отту дагыыры дээрге ожуктун уш буду чандайбазын дээш, отту дагыыр дижир.
Таблица-биле ажыл
Тыва чоннун сагылгалары, сузуглелдери | Алтай чоннун сагылгалары | Моол чоннун сагылгалары |
Отче дукпурбес, сут кутпас, шил чуве сукпас. Саарзык ыяш оттулбас. Отту арта халып болбас. От орнун баспас. Кошкен улус одунун орнун арыглап каар. Отче согуна карты октавас. Отта кезек олурар болза, ону андара итпес. Хун ашканда кос ундурбес, хул токпес. | От артавас. Суугуда косту шиш баштыг чуве-биле чушкурбес. От кыдыынга олура кончуттунмас. Отче дукпурбес. Ог-булезинге чаш кижи торуттунген уезинде оске огбелерге от кос бербес. Улуг аарыг кижи бар огден кос албас. Хун ажарга хул токпес | Отче сут кутпас, дукпурбес, от артавас. Отка чидиг баштыг херекселдер дээспес, бок октавас. Моол улус отту – арыглаашкын болгаш чайлаашкын талазы-биле куштуг деп санап турар. |
От дээрге тыва кижинин ыдыктыг болгаш чудуур бурганы. Тыва улустун эрте шагдан ада-огбе салгап келген сузуглелдери бар:
Чижээ:
- Отче чуге дукпуруп болбазыл? (аксы бужартаар)
- Отче чуге суг кутпазыл? (сунезинин оду ожер)
- Отче чуге бок октавазыл? (караа согурарар)
- Чуге отту арта халып болбазыл? (чуртун карарты ядараар)
- Чуге от орнун базып болбазыл? (кежии чайлаар)
- Чуге кошкен кижи одунун орнун арыглап каарыл? (Сеткили ак болур).
От хайыракан, оршээзин!
От чаяачы болчаазын!
Бо болза эрги шагнын кижилеринин ажы-толунге арттырып каан ыдыктыг чагыы болгаш албан сагыыр сузуглели болур.
3) Оореникчилернин кыска дыннадыглар.
Монгуш Кенин-Лопсаннын «Тыва улустун бурунгу ужурлары» деп номундан от дугайында тоолчургу чугаалар.
(дыннадыглар)
4) Аянныг номчулга «Аксагалдай ашак» деп номундан «Хам Оскус-оол» деп тоолдан узунду.
Бо тоолга кандыг улегер домактар хамааржып болур-дур, уруглар.!
(Бак сагыш башка халдаар)
5) Шулуктерден дыннаптаалынар.
Суттуг шайны эскен дораан оон устун
Сузук кылдыр отче чажар, дээрже оргуур
Аалчы, оннук уругларнын аъш-чемин
Амзаар мурнай, эн-не баштай отка соннээр.
Кыс мал озээш, тол савазын адырарда
Сиген-биле катай туткаш, узе кезер
Шиштээн баарны чааскаан-на сыыра катпас
Кыпкан отка тоштун бажын ыяап салыр.
Аймаавыстын бурун шагдан чанчылында
Аъш-чемнин дээжизин отка салыр,
Аал-чуртун, одун козун дагыттырар.
Отче углай бижек тутпас – оттун ээзи хорадай бээр.
Оттун кезээ кожаярга – огге аалчы кээрин оштаар
Аалдын ээзи келир дээнин чалбыыш «дылы» чугаалай бээр.
- Улегер домактар-биле ажыл.
Олден артар
Орттен артпас - деп ондур чугаа утказы чул?
Утказын билири-биле тайылбырлаар.
- Тывызыктар. Бурган орнунга олуруп болбас,
Буурай далганын чип болбас. (от, хул)
Сарыг далай чалгыды,
Самы, куйу карарды. (орт)
Мурнунда иен дылын уштуп олур,
Артында адан чудуруун арнып олур. (От, хана когу)
Кыланнаан хээлиг,
Кызаннаан оттуг. (Оттук)
Ог иштинде алдын кадын
Ойнап-ойнап удуй берди. (От)
- Богун кичээлге чуну билип алдынар?
Кандыг сузуглелдерни, сагылгаларны эки билип алдынар?
- Туннел. От – тыва кижинин ыдыктыг болгаш чудуур бурганы.
От – амыдыралдын ундезини
Амыдырал унер дозу – ожукта от
Алдын хуннун адаан орта чалбыышталзын!
