Раздел 3. Продуктивность личного вклада педагогического работника в повышении качества образования

«Тыва Республиканыӊ Бай-Тайга кожууну»

 Муниципалдыг районунуӊ өөредилге эргелели

Кожууннуӊ тыва дыл болгаш чечен чогаал метод каттыжыышкыны

Илеткел

«Доозукчуларныӊ тыва дыл, чогаал эртемнеринге

чаӊгыс аай күрүне шылгалдазынга белеткээринге

 ажылдыӊ системазы»

Бай-Тайга кожууннуӊ август чөвүлел

хуралынга тыва дыл болгаш чогаал

метод каттыжыышкыныныӊ секциязынга

Н.С.Конгар аттыг Бай-Тал ортумак

 школазыныӊ бирги категорияныӊ

тыва дыл, чогаал башкызы Иргит Ш.Б. кылган.

Бай-Тал, 2016

          Тыва кижиниӊ мөзү-шынары, сагыш-сеткили, ниити бүдүжү шын хевирлеттинеринге, национал чоргааралы оттуп, тыва кижи мен деп чүвени медереп билип, чоргаарланыр апаарынга кижиниӊ төрээн дылы, чогаалыныӊ ролю аажок улуг. Ооӊ-биле чергелештир төрээн Тывазынга, өскен-төрээн черинге, ооӊ чонунга, бойдузунга ынак болурунга төрээн дылы, чогаалын дамчыштыр кижизиттинер болганда, тыва дыл, чогаал кичээлдери школага чугула эртемнерниӊ бирээзи болуру чугаажок.

        Шылгалдалар дужаап келген доозукчуларныӊ тыва дыл талазы-биле билии чавыс болуп турар деп эртемденнер Д.Монгуш, К.Доржу демдеглеп турар. К.Доржунуу-биле алырга, абитуриентилерниӊ хөй кезии чогаадыгны канчаар бижиирин билбес, колдуунда чогаалдыӊ кыска утказын бижиири-биле кызыгаарланып, чогаалда уран-чечен аргаларны сайгарып көрбейн турар. Ооӊ түӊнелинде чогаадыгга тодаргай маадырныӊ овур-хевириниӊ сайгарылгазы кылдынмайн баар. «Доозукчулар чогаал теориязын шуут билбес, чогаалдыӊ жанрларын, оларныӊ тус-тузунда онзагай уран-чечен аргаларын, чогаалдыӊ тургузуун база кезектерин сайгарып билбес улус шылгалда дужаап кээп турары дүвүренчиг».

        База ол ышкаш тыва чогаал кичээлдеринге колдуунда чогаалды номчуткаш, ооӊ кыска утказын чугааладыры-биле кызыгаарланып, чогаал бүрүзүнүӊ бот-тускайлаӊ онзагайын, ооӊ ужур-дузазын, уран-чечен аргаларын, маадырныӊ овур-хевирин сайгарбайн турарындан өөреникчилер ол бүгүнү сайгарып билбес чогаалдарны уттуп турары таварылга эвес.

        Өөреникчилерниӊ деӊнелин канчаар көдүрзе экил деп айтырыг башкы кижи бүрүзүн дүвүредип чоруур айтырыгларныӊ бирээзи. Ол айтырыгга харыы тывары-биле бот-тускайлаӊ чогаадыкчы ажылдаары негеттинип келген. Ынчангаш 11-ги класстыӊ өөреникчилерин чогаадыг хевиринге шылгалда хевиринге белеткээринге башкыныӊ чогаадыкчы ажылдаарындан кол хамааржыр. Доктаамал кылыр ажылдар: (Сарыглар Чечек Алдын-ооловнаныӊ дуржулгазындан)

Чижээ: 5-ки класска өөренген чүүлдериниӊ сорулгаларын чедип алыры.

Чогаадыг. 1.Утказы. 2.Грамматиктиг частырыглары. Уруглар сагыш-сеткилин, бодалдарын дес-дараалай илередир ужурлуг. Тыва улустуӊ ёзу-чаӊчылдарын чогаадыгга киирери чугула.

    Уругларныӊ харылзаалыг чугаазын сайзырадыры, дыл-домаан сайзырадыры – тыва дыл башкыларыныӊ кол сорулгазы. Словарь ажылын чедимчелиг чорудар. Чижээ: хоорай уруглары тыва амыдыралды билбес, амыдырал дугайында билиишкиннери чегей. Амгы үеде уругларныӊ билири ооӊ мурнунда өөреникчилерге четпес.

        Доозукчуларныӊ чедип алыр туӊнелдери.

Дылда-даа, чогаалда-даа кайы хире билиглерин чедип алганыл, чогаадыгга түӊнелдери көстүп кээр.

1. «Беленинден бергезинче». 5-ки класска эӊ беленинден чурумалдарны шилидип аар.
2. Оран-сава чурумалы
3. Бойдус чурумалы
4. Мээӊ ыдым – мээӊ өӊнүүм
5. Кыштаг
6. Күскү дүжүт
7. «Мээӊ суурум»
8. «Мээӊ кудумчум»

2.Угаап-боданыышкынныг чогаадыглар.

1.Бойдусту чүге камнаарыл?

2.Найырал деп чүл?

3.Аян-чорук дугайында тоожуушкун (экскурсия). Чогаалче угланган болур. Арыгже кирген болза…(Күскү арыг. Часкы арыг.)

Аян-чорук (Бир аалче…Кызыл хоорай баткан дугайында).

4.Солун кижилер дугайында чогаадыглар (мөгелер, ыраажылар, малчыннар…) Улустуӊ аас чогаалы-биле мөгелерни холбап болур.

Тайылбырлыг угаап-боданыышкын.

1. Угаап-бодаар чогаадыг – бодалды сайзырадыры.
2. Лингвистиктиг чогаадыг.
3. Чурумалдыг чогаадыг.

Адалганы чуге ажыглааны, диалогту ажылаанын кичээнгейге алыр.

Угаап-боданыышкынныг чогаадыг.

Тургузуу, чурумунче кичээнгейни салыр.

Угаап-боданыышкын дээрге кандыг-бир бадыткалдыӊ логиктиг хөгжүлдези болур.

Тургустунар чуруму:

1.бадыткап шынзыдар ужурлуг кол бодал турар.

2.кол бодалды бадыткаар, шынзыдар факт, барымдаалар турар.

3.бадыткаттынган бодалдан үнүп кээр түӊнел турар.

Хевирлери: 1.Угаап боданыр шынзыдыг (чүге?)

2.Угаадыглыг тайылбыр (чүл ол?)

3.Угаадыглыг ханы бодал (канчаарыл, канчаар кылырыл?)

Чижек кыска чогаадыглар берип болур. Чижээлээрге: шыдырааны үш кижи ойнаары хоралыг. Чүге?

         Шыдырааны ийи кижи ойнаар ужурлуг. Дүрүмү ындыг. Үш дугаар кижи кыдыындан кайы-бирээзинге дузалажып алгырары эпчок байдалды тургузар. Үш дугаар ойнакчы кайы-бир утканы эжин манап алгаш, ойнаар.

         Дараазында оюнда уткан кижи биле үш дугаар ойнакчы салыгны салгаш, ойнап кириптер. Ынчан ам маргылдаа турбас ужурлуг.

        Факт-барымдааларга даянып алгаш бижиир. Чүге ыяап-ла ийи кижи ойнаарын бадыткаар.

1-ги чижээ: Чүл дээрге шыдыраа ийи кижи ойнаар оюн. Үш кижи ойнаар болза үшкүзү көштү кайы-бирээзинге айтып берип, шаптыктаар.

2-ги чижээ: Бир эвес тиилеп алыр болзуӊза, сеӊээ айтып берипкен, дузалашкан, ынчангаш уткан сен дээр. Уттурупкан болзуӊза, кыжырыыр, айтып берип турда-ла аштырган болур.

3-кү чижээ: Шыдырааны ийи кижи кымныӊ-даа дузазы чокка ойнааны дээре. Аӊаа кымныӊ-даа киржип, шаптыктаан херээ чок.

Ийиги хевири: угаадыглыг.

Лингвистиктиг. «Чүл ол?» деп айтырыгга харыылаар. Чижээлээрге: кол сөс дээрге домактыӊ чугула кежигүнү. Ол кым, чүү деп айтырыгларга харыылаар. Кол сөс сөглекчи-биле холбаалыг болур. Кол сөске чугаа кезектери-биле база илереттинер. Кол сөс домакта чугаалап турар чүүлдү илередир. Кол сөс тодарадылгалыг болур.

    1-ги чижек: Кол сөс – домакта чугаалап турар чүвени көргүзер, өске кежигүннерге чагыртпас. Сөглекчи-биле хамаарышкан чугула кежигүн. Кол сөс тодарадылгалыг туруп болур.

      Чогаадыгларныӊ темаларын шилип билир кылдыр өөредир, чаӊгыс теманы берип турбас, аӊгы-аӊгы системалыг кылдыр чогаадыгларны бээр. Темазыныӊ аайы-биле чүнү бижип болурун тайылбырлаар, уруглар демдеглеп бижип ап болур.

        Чогаалды сайгарып тургаш, авторун адап турары чугула. Уругларныӊ сактып алырынга эки болур. Өөренген чогаалдарын кайы авторнуӊ, ында чүнүӊ дугайында бижээнил дээш, хүннүӊ-не катаптап турар. Тема аайы-биле чогаалдарга синквейннер тургузуп болур. Синквейн – башкылаашкын ажылында чоокта чаа көстүп келген арга. Ол уругларныӊ логиктиг боданыышкынын, сагынгыр-тывынгыр, көрүнгүр чоруун сайзырадыр, сөс курлавырын байыдар, эртемге сонуургалын оттурар, өөренген материалын системажыдарынга дузалаар.

       Синквейн – хостуг чогаадылга. Ол автордан чогаадып турар чүүлүнге эргежок чугула сөстерни тып, түӊнелди кылып, бодалдарын мөөӊнеп, шын илередип билирин негээр. Синквейн XX-ги чүс чылдыӊ эгезинде Америкага херээжен шүлүкчү Аделаида Крепсиниӊ ады-биле көстүп келген. Ону Американыӊ школаларынга нептереӊгейи-биле ажыглап турган. Француз дылда «синквейн» дээрге «беш» дээн уткалыг. Ынчап кээрге «синквейн» 5 одуруглуг кыска шүлүк. Чижектери:

Найырал

Чараш, күштүг

Эдержир, демнежир, деткижер.

Эжиӊни эникке бодава.

Бүзүрел.

Ном

Солун, ужуралдарлыг.

Номчуур, камнаар, эдилээр.

Ном – билиглерниӊ үнер дөзү.

Эртем.

      11-ги класска шылгалдага белеткенип тургаш, чогаадыгларны темазыныӊ аайы-биле бөлүктеп аарга эки.

- «Араттыӊ сөзү» - трилогияныӊ түӊнели.

Феодалдыг Тываныӊ овур-хевири.

С.Сарыг-оол, С.Тока, О.Саган-оол чогаалчыларга доктаап болур.

- «Хайыраан бот», «Кызыл-Бөрттүг», «Саны-Мөге»…

-Улусчу революция темазы С.Пюрбю «Чечек».

-Алдан-маадырлар.

-Култегин – улуг, биче бижимелдер.

Ада-чурттуӊ улуг дайыныныӊ темазы. С.Сарыг-оол «Маадыр Чургуй-оол».

-Төөгү билбес – төөрээр, төрел билбес – түрээр. Тываныӊ төөгүзүнге хамаарышкан чогаалдар. С.Шойгу, Алдан-маадырлар, Саны-Мөге, Буян-Бадыргы деп кымыл?

     Бцян-Бадыргыныӊ тураскаалы, Иннокентий Сафьянов дээш төөгүлүг кижилер-биле таныштырар. Буян-Бадыргы дугайында роман-эссени таныштырып тура, нояннар дугайында тайылбырлап бээрге сонуургалын оттурар. Ноян кижиниӊ амыдыралын бисбин амгы салгалдарывыс билип алыры чугула.

      Украина биле бистиӊ чонувусту база деӊнеп болур. Амгы үеде ында байдал дугайында беседаны чортуп болур.

      Аныяктар дугайында бижип тургаш, «Чечекте» аныяктарныӊ овур-хевири, «Дөспестерде» аныяктар дээш оон-даа өске. Амгы үеде үлегерлиг аныяктарны таныштырып адап болур. Тыва чуртувустуӊ сайзыралы силерде дээш, чагыг-сургаалын берип болур.

      Тыва литературада аъттыӊ овур-хевири, тыва литературада ыттыӊ овур-хевири деп темалар база уругларныӊ сонуургалын оттурар. Мөгелерниӊ овур-хевири амгы үеде кым деп мөгелер барын билиндирер. Чүгүрүк аът Эзир-Кара дугайында өөредип тура, чогаалчы, журналист Чооду Кара-Күскениӊ амыдыралы-биле дорт холбаалыг деп айтыр.

     Тыва чогаалда улусчу ужур-чаӊчылдарын көргүскени. 5-6 класс «Улусчу ужур-чаӊчылдар», М.Кенин-Лопсанныӊ «Улусчу ужурлар» деп номнарынга даянып болур. Өске чоннар-биле харылзааны көргүзер болза эки. Орус улустуӊ ужур-чаӊчылдары «Масленица» - «Шагаа».

       Чогаадыг «Төрээн чонунуӊ адын адап чаалажып чораан»…(тыва литературада дайын темазынга бижиттинген чогаалдарга даянып бижиир). Музейлерден хөй материалдарны чыып ап болур.

      Тываныӊ төвү – Кызыл хоорайны шүлүк чогаалында көргүскени. Ук шүлүктерде лириктиг маадырларныӊ эпитеттерни ажыглааны. Чооду Кара-Күске, Батый Кенеш, Екатерина Танова – Кызыл дугайында шүлүктерниӊ авторлары.

     Чогаадыг бижиирде эӊ-не кол чүүл – амыдыралчы дуржулганы көөрү. Башкыныӊ чогаадыкчы ажылдаарындан кол хамааржыр.

     Доозукчуларныӊ  чедип алыр түӊнелдери.

     Дылда-даа, чогаалда-даа кайы хире билиглер чедип алганыл, чогаадыгга түӊнелдери көстүп кээр.

Ажыглаан литература даӊзызы:

1.Ч.А.Сарыглар «Система работы по подготовке учащихся к экзамену». Башкыныӊ лекцияларындан.

2.Т.Б-Ч.Оюн «Пробные задания ЕГЭ по тувинскому языку». Башкыныӊ лекцияларындан.

3.Тыва дыл болгаш чогаалды 8-11 класстарга хандыр өөредириниӊ шенелде программазы. Кызыл – 2005

4.З.О.Шожал 5-ки класстыӊ «Төрээн чогаал» ному-биле ажылдаар башкыларга дузалал материал. Кызыл – 2014

5.Раздаточный материал «Методика преподавания тувинского языка в 10-11 классах». Кызыл – 2012

6.У.Н.Сады «Синквейн – сеткилимниӊ деш одуруу». Алдын-Кушкаш №2 (10) 2013ч

Капсырылгалар.

Синквейннер:

(О.Саган-оол «Дөспестер»)

Аныяктар

Аас-кежиктиг, чолдуг.

Чогаадыр, сагынгыр, тывынгыр.

Аныяаӊдан адыӊ камна.

Чоргаарал.

(К. Чамыяӊ «Ханы дазыл»)

Кижи

Шыдамык, чүткүлдүг.

Чазыптар, муӊгараар, хомудаар.

Аныяаӊдан адыӊ камна.

Салым-чол.

Башкы

Бодамчалыг, сүмелиг.

Чагыыр, сургаар, деткиир.

Бүгүдеге хүндүткелдиг мергежил.

Айтыкчы.

(В.Көк-оол «Хайыраан бот»)

Кара

Кээргенчиг, сеткилдиг.

Муӊгараар, хомудаар, аарзынар.

Дуӊмаларыныӊ ынак угбазы.

Туруг.

Ие

Кээргээчел, сагыш човаачал.

Идегээр, бүзүрээр, ынаныр.

Ие кижи хүн.

Камгалакчы.

(К.Кудажы «Уйгу чок Улуг-Хем»)

Улуг-Хем

Уйгу чок, дөскел чок.

Херлир, көстүр, дескежир.

Улуг-Хем кижи ышкаш.

Хайгааракчы.

С.Сүрүӊ-оол «Авазынга даӊгырак»

Арага

Ыт ишпес, ажыг амданныг

Хораннаар, албаарадыр, албыстадыр.

Араганыӊ кырынга чам үнер.

Айыыл.

О.Сувактип «Ыылар»

Бойдус

Беримчелиг, байлакшылдыг.

Аарыыр, саргыыр, муӊгараар.

Кижи – бойдустуӊ төлү.

Чемгерикчи.

Тыва литературада алдан-маадырлар дугайында.

Алдан-маадырлар

Туруштуг, чаныш-сыныш чок.

Тулчур, демисежир, чаалажыр.

Хосталга дээш тура халышканю

Ада-өгбелеривис.

Тыва литературада дайын болгаш тайбыӊ темазы.

Дайын

Коргунчуг, халаптыг.

Хоозурадыр, өрттедир, хуюктаар.

Кым-даа, чүү-даа уттундурбас.

Дыржык.

Тайбыӊ

Байырланчыг, өөрүшкүлүг.

Тиилээр, сайзыраар, хөгжүүр.

Делегей кезээде тайбыӊ турзун.

Дамчык.

Күш-ажыл – амыдыралдыӊ үндезини.

Күш-ажыл

Тудунгур, кылынгыр.

Ашкарар-чемгерер, тоттурар, каастаар.

Чайын шанааӊ белетке, кыжын тергеӊ белетке.

Чедиишкин.

А. Даржайныӊ лириказында үш ыдык.

Төрээн чер

Төөгүлуг, уттундурбас.

Кадагалаар, камгалаар, чоргаарланыр.

Кижи чуртунга ынак, куш уязынга ынак.

Чуртувус.

Төрээн чон

Төлептиг, төрелзирек.

Чоргаар, дузалаар, көрнүр.

Чону чоорган, хөйү хөйлеӊ.

Чоргаарал.

Төрээн дыл.

Дөстүг, төнүп читпес.

Чугаалаар, төөгүүр, домактаныр.

Дыл – кижилерни харылзаштырар.

Чидиг чепсээм.

3.5.Участие в проектах и программах в области образования.

 Реализуемые проекты и программы школьного, муниципального и федерального уровней.

3.6. Выступления и участия на научно-практических конференциях, педагогических чтениях и фестивалях

3.7.Профессиональный рост педагога (повышения квалификации по профилю педагогической деятельности)