Эссе "Заговори на языке бессмертия - заговори на языке родном

                                                                                                                              Чочаева Арина Хакимовна

                                                                        Обучающаяся 9 «А» класса МКОУ «СОШ №5»

                                               г.п. Чегем – mail: Sh5chegem@mail.ru , телефон 88663041161

                                          Учитель – Кулиева Нафисат Хабибуллаховна, тел. 89034913411

  СЁЛЕШ ЁМЮРЛЮКНЮ ТИЛИНДЕ – АНА ТИЛИНГДЕ СЁЛЕШ!

                                                                                « - О, манга былай татлы некди тилибиз?

                                                                                Бек алгъа анамдан эшитгеним себепли.

                                                                                Манга былай нек багъалыды тилибиз?

                                                                                Анам башха тилде сёлешгени сепли.

                                                                                Манга былай аламат некди тилибиз?

                                                                                Ол анамы тили болгъаны себепли.»

                                                                                                              Къулийланы Къайсын

     Ана тилибиз – малкъар тилибиз! Кертиси бла да бек багъалы, бек татлы тилибиз! Аналарыбыздан эшитген, аналарыбыз сёлешген, аналарыбыз юйретген тил! Нечик ариу эм татлы сёзледиле ала.къалай насыплы адамлабыз биз! Сёлешир ючюн хазыр тилибиз.

     « Ана тил»  деген ангылау да «анамы тили» деген магъананы тутады.

     Адам, туугъан заманында, бек юиринчи эшитген сёзлери ана тилинде боладыла. Алай бла ана тилни юйренип башлайды.Адам ненча башха тил билсе да, айтырыгъын бек алгъа, ана тилинде оюмлайды, андан сора, айтыргъа керекли тилге кёчюрюп, алай айтады.

      « Къайсы тилде сёлеше эсенг да, ол миллетни адамыса!» деп айтылады.Миллетни сакълау ана тил бла къысха байламлыды. Адамлыкъны шарты, билими, къылыгъы бла сингип, аны бла сакъланады. Бизни сёлешген тилибизде не къадар жылыулукъ, эсеплик, хычыуунлукъ барды. Татлы, таза, бай, ариу тилибиз!

       Бизни тилибиз бай, терен магъаналы тилди. Озгъан ёмюрледен бюгюннге дери халкъыбыз  ахшы адетлерин, аламат жырларын, жомакъларын, сейирлик таурухларын, нарт сёзлерин, ана тилибизни сакълай, тёлюден – тёлюге ётдюре келеди.

       Ана тилибиз бизни энчи байлыгъыбызды, къууанчыбыз, кючюбюз, жашау къыйматыбызды.

       Бизни тилибиз, къарачай малкъар тил, алимле айтханнга кёре, тюрк тиллени къауумуна киреди. Тюрк тиллени араларында эм таза, бек бурунгулу халда сакъланнган тилге саналады.Тюрк тиллени къауумуна, тюрк тилде сёлешген, 40 – гъа жууукъ миллет киреди. Ол а бек азындан 150 миллионнга жууукъ адам болады. Бу къауумгъа кирген тилле бла келишиулюгю бла бзни тилибиз битеу дунияда- 10 – чу, СНГ-де уа, славян тилледен сора, 2- чи жерни алады.Бизни тилибиз илму жаны бла терен тинтилген тилледен бирине саналады.

      «Тилсиз миллет жокъ болур»

      «Ана тилсиз – адам тилсиз»

    Адам къууанчын, жарсыуун, алгъыш сёзюн ана тилинде айтады. Аны себепли биз ана тилибизни сакъларгъа борчлубуз,аны унутмай багъаларгъа керекбиз. Тилибизни иги билсек, ол кёп жерге жол ачады.

    Гитчеликденана тилибизде жомакъла, назмула биле, аланы да эгечлерибиз бла къарындашларыбызгъа айта келебиз. Ана тилибизде айтмай, къайсы тилде айтырыкъбыз? Хар затны ана тилибизде окъуп билебиз.

      Малкъар жазыучуларыбызны сейирлик чыгъармаларында да кёребиз. Сёз ючюн: Мечюланы Кязимни битеу малкъар адабиятны мурдорун салгъан, битеу дуниягъа атларын айтдыргъанла: Къулийланы Къайсын,Зумакъулланы Танзиля, Тёппеланы Алим, эм башха  жазыучуларыбыз. Ала бизни тилибизни татлылыгъын, ариулугъун, хычыуунлугъун, тазалыгъын бек уста ачыкълайдыла. Битеу аланы поэмаларын, назмуларын ана тилде окъуп билебиз.

Ана тилни юсюнден бизни кёп поэтлерибиз назмула тизгендиле. Ол назмулагъа  кёп макъамла жазылып, жырла этилгендиле. Ала китаплада, газетледе, журналлада басмаланнгандыла, радиода эшитилгендиле, телевиденияда кёргюзтюлгендиле. Биз аланы барында ана тилибизде окъугъанбыз, эшитгенбиз, кёргенбиз.

                   «… Ана тилим, жангы бишген чумлача

                    Сёзлеринг, танг жулдузларынлай жана,

                    Кёк сыртладан жангы жерге аугъанча,

                    Жаздым, хар жангы сёзюнге къууана!.

дейди  бизни закий поэтибиз Къулийланы Къайсын.

    Бюгюнлюкде, биз, жаш тёлю,ана тилибизге уллу эс бурургъа, ыспассыз, учуз этмей сакъларгъа керекбиз.

    Тилибиз болмаса сёзсюз, окъуусуз, ангылаусуз къаллыкъбыз. « Тилинг барда – жашауунг жарыкъ»

    Жарсыугъа, бусагъатдагъы жаш тёлю ана тиллеринде сёлеширге кюсемейдиле. Ол ишде мен ата – аналаны терсге санайма. Ала юйде сабийлери бла орусча сёлеширге кюрешедиле. Орусча иги билсин ансы, ана тил неге керекди дейдиле. Аллай сабийле ана тиллерин унутуп къояргъа боллукъдула. Мени акъылыма кёре, хар таулума деген, кесини ана тилин билирге, сюерге, айнытыргъа керекди эм борчлуду.

    «Тилсиз миллет жокъ болур» дегендиле бурунгулула. Ол кертиси бла да алайды. Бир бир гитче миллетлени сёлешген тиллери болгъанлыкъгъа  не алфавитлери жокъду, не жазмалары жокъду.. аллай миллетле уа, жашау баргъан къадарда, жер башындан тас болуп кетерге къоркъуу бек удлуду. Бир насыпха бизни миллетни аллай, кемсиз уллу къоркъууубуз жокъду. Бизни тилибизде газетле, китапла, журналла чыгъадыла. Аланы окъургъа онгубуз барды. Аны себепли, биз кертиси бла да бек насыплы адамлабыз.

     Бизни тилибиз бек бай, терен магъаналы, ариу тилди. Кеси да къырал тилледен бириди.

    Ана тилибиз жашагъан республикабызда угъай, битеу дунияда да белгилиди. Анга себеплик этген а  бизни жазыучуларыбыз, поэтлерибиздиле. Сёз ючюн: Мёчюланы Кязимни, Къулийланы Къайсынны назмулары кёп тииллеге кёчюрюлгендиле,

                          «... Къайтып – къайтып

                           Тийип тургъан,

                            Жокъ болмайын

                             Туруп тупгъан…

                              ...Сыйлы Аллах

                              Берген тилим,

                              «Биз да миллет!» -

                               Дегшен тилим.

   Бу сёзлени Созайланы Ахмат жазгъанды. Бу назмуда къаллай бир сюймеклик барды ана тилибизге. Биз тилибизни былай, поэлерибизча сюйсек, ол бир заманда да жокъ болмаз.

    Биз, бусагъат заманны тёлюсю, ана тилибизни кёз гинжибизнича, сакъларгъа керекбиз. Нек дегенде, сабий садлада, школлада, бийик окъуу юйледе  биз орус тилде окъуйбуз, сёлешебиз. Бизни республикабызда къырал тиллеге, малкъар тилден сора, орус эм къабарты тилле саналадыла. Ол миллетлени адамларыны сёлешгенлерин ангылар ючюн, ала бла сёлешир ючюн биз орус тилни билирге керекбиз. Алай бла ана тилибизде азыракъ сёлеширге тюшюп барады. Ол а, жарсыугъа, марда болуп барады.

    Алай бла, быллай шартла ана тилибизни айныууна, ана тилибизде сёлешиуге къоркъуу сала башлагъандыла. Ол алай болмаз ючюн сабийлерибиз бла, бир бирибиз бла ана тилибизде сёлеширге керекбиз. Ана тилибизни унутмазгъа сакъ болургъа керекбиз.

    « Къайсы тил да – ол кеси сау бир дунияды. Ана тил бизни къайсы бирибизге да сюйген жерибизни эм анабызны ауазыды.  Ол юйюбюздю эм от жагъабызды, жырыбызды эм жомагъыбызды, ол бизге болмагъанча багъалыды. Аны ариу сёзлери бла биз биз кесибизни сюймеклигибизни эм умутларыбызны билдиребиз, къууанчыбызны эм жарсыуубузну айтабыз. Бизни тилибиз миллетибизге, аны маданиятына ахшы къуллукъ этеди. Ол, ёгюзлени сюргенде айтылгъан сёзледен башлап, нарт эпос бла жомакъла, нарт сёзле бла ийнарла, Кязим бла Къаракетланы Иссаны жазгъанлары дегенча, позияны чыгъармаларына дери уллу жол ётгенди.

      Эрттенлик къаялагъа биз къалай сюйюп, сейирсинип къарай эсек да, тилге да алай къараргъа керекбиз. Орус тилни чексиз багъалай эм сыйлай, биз ана тилибизни да алай къызыу сюебиз. Кеси анасын сюймеген – къоншусуну анасын сюяллыкъ тюйюлдю!..

      Тил битеу халкъланы миллет хазнасыды, аны байлыгъыды. Анда миллетни акъылы, фахмусу, сынамы, эси, тарыхы, сюймеклиги, кишилиги – жаны кёргюзтюлюнеди». Бу сёзлени бизни закий поэтибиз, Къайсын, бош алай айтмагъанды. Была кертиси бла да бек керти сёзледиле. Биз орус тилни не бек сюе эсек да , ол тилде не кёп сёлеше эсек да, кеси тилибизни унутмазгъа, аны чексиз, бизни поэтлерибизча ,сюерге, ана тилибзде кёбюрек сёлеширге итинирге керекбиз.

    Ана тилибизни татлылыгъын, ариулугъун, байлыгъын бизни жазыучуларыбыз да бек ариу суратлайдыла. Аланы жазгъанларын окъугъан адам, назмуланы, хапарланы, ёмюрден ахыргъа сюйюп окъуп турурчады.

    Ана тилни юсюнден жазмагъан поэт жокъду. Аланы хар бири да тилибизни байлыгъын, ариулугъун, шатыклыгъын кёргюзтедиле, белгилейдиле, махтайдыла.

    Бизни ана тилибиз быллай бай, шатык, ариу, терен магъаналы болгъанына мен бек къууанама. Ана тилим жашнай, айный, жайыла барса сюеме. Ол алай болур ючюн а, биз, малкъар тилде сёлешген адамла, неда этип, аны ёсдюрюрге, айнытыргъа кюч салыргъа керекбиз. Ана тилибизни, закий Кязимни, Къайсынны тиллерин, анабызны сюйгенча, сюерге керекбиз.

    Бу эссени мен дагъыда бир фахмулу жазыучубуз, Зумакъулланы Танзиляны сёзлери бла бошаргъа сюеме:

                         Татлы ана тил, шатык тил

                          Ана сютюнлей татыулу!

                          Санга дунияда тенг не бар?

                           Сенсиз жокъ сёзню татымы.