«Бичкдүдин төр Саңһҗин Босян үүдәлтд»

Бичкдүдин төр Саңһҗин Босян үүдәлтд ик орм эзлнә. Яһад гихлә өсч йовх баһчуд мана хальмг улсин нег ончта төр болҗана. Шүлгүдәс бичкдүд сурһмҗан автха гисн санатаһар Саңһжин Бося эврәннь шүлгүдәң бичсмн.

«Байр» журнал умшдг мана бичкдүд Саңһҗин Босян шүлгүдиг йир сәәнәр меднә.

Саңһҗин Бося литературт эклц кехләрн бичкдүдин төлә үүдәврмүдән бичлә гиҗ келхлә, худл болшго. Тиигәд чигн хальмг дегтр һарһачд хамгин түрүн болҗ «Үрндән» гидг нертә дегтр барлгдла.

Бичкдүдин төлә седклән тусхаһад, кергтә-туста хамгин ухан дотран шүүһәд-шүүрләд, цуглулад йовсинь, энүг «Өнчнә кишг-өвртнь», «Баташ Уташ хойр», «Һурвн хурһн» гидг дегтрмүдәс медҗ болхмн. «Үрндән» гидг дегтр умшхла, авторин ухан-седклнь бичкдүдт туста төләдән дәкәд чигн шин үүдәврмүд бичх гисн иткл зүүгднә.

Ач-туснь юундв гихлә, эн дегтрмүднь школд эклҗ орад уга бичкдүдин төлә шишлң теднд нерәдҗ бичхәр седгдҗ. Дигтә тиим седклән күцәхдән автор килмҗән өгч. Болв дегтрт орсн цуг шүлгүд школд эклҗ орад уга бичкдүдт мел ирлцңгү гиҗ келҗ болшго. Тиим болвчн дегтрмүд, шүлгүд бичкдүдин төлә бичгдснь лавта. Келхд, «Альма», «Таня күүкн», «Тома», «Чимдә», «Сурһульчнрин бригад» болн нань чигн шүлгүд бичкдүдт таасгдх гиҗ сангдна.

«Бичкдүдиг бичә һундатн» болн олн-зүсн утхта иим шүлгүд умшҗ болхмн.

Шүлгүдиг бас чигн шалһад, бичкдүдт келнднь кевшүртә, даршлһта болмар амр медгдх, нег үлү чееҗәр дасгдх шүлгүд бичсмн.

Кесг шүлгүдтнь бичкдүдин цеңнсн дун соңсгдна, теднә күүндвр, наадн үзгднә. Теднә бәәдл-җирһләс кесг соньн йовдл чигн тодлгдна, теднә  өкәр сәәхнинь сәәнәр медүлнә. Орчлңгин бичкдүдт, теднә өсхднь дән-даҗг уга, төвкнүн  җирһл кергтәһинь цәәлһнә.

Шүлгүднь йир амрар, кееһәр, хурц сәәхн келәр бичгдҗ. Бичкдүдт өргмҗтә сана орулҗ, теднд урн үгин ке сәәхнә бахмҗинь хаңһахмн. Шүлгүднь баһчудт таасгдҗ, өргмҗтә седвәр, һо-һольшгин, иньглҗ үүрллһни сәәхниг – баатр, зөрмг болхиг, «хурц ухани чидлинь» үнлүлх сана орулхинь лавта. Бичкдүдт нерәдсинь нурһлҗ нег юмна туск төриг үзүләд бичсндән –бичкдүдт тусан сәәнәр күргхмн. Баһчудт тоолвр орулх деерән, келлһинь ясрулхднь туста.

Мана хальмг литературт аһрусна, аң-шовуна  тускар бичсн үүдәврмүд ховр. Тер дутуг күцәхәр седҗ эклснь Саңһжин Бося бас болна. Хаврин өңг, бәәдлинь бас цәәлһҗ бичҗ. «Хавр» гисн юуһинь орчлңгин өңгәр сольлһарнь, аң-шовуна, мал-адусна төлән авсарнь, үзүсндән лавтрха болҗ.

Саңһҗин Бося бичкдүдт сәәнәр бичдг бснь темдглхл, чик чигн болх. Гүн уха, эркн кергтә төрмүд, үзх үлгүрмүд, бичкдүдт медгдх келәр шүлгч бичдг бсмн .

Бичкдүд бичә һундатн,

Бичкдүд бичә керлдтн

Кедүхн дүңгә җирһл

Көөркс, тедн меднә?...

...Тадна ухаг тохҗ

Тедн медх настай?

Тадна өмнәс бурушадг

Теднд зөв бәәхий?...

...Таалмҗ авхар, көөркс,

Таднас яһҗ күләнә

Кир уга седклән

Кенд эс иткнә...

... Би эврән негт

Бичкдүд һундасн болхла,

Бүкл җирһл турштан

Буруһан көөркүсәс сурҗанав. –

тиигәд шүлгч буруһан бичкдүдәс сурҗана.

Бичкдүдин седвәрнь медсәр, бичкдүдин җирһләр соньмслһнь болн теднд дуртань гиҗ энүгинь цәәлһҗәнәвидн. Яһдг болвчн, бичәч җирһлиг олн зүсәр шинҗлҗ, әмтнә эс үзҗәх, таняд уга халхинь урн үгин дүрәр, товчлвр ухатаһар, хурц үгәр бичҗ үзүлхәр седхднь ицҗ болхмн. Сурһуль, медрл, чадмг – энүнднь дөн болхнь лавта.

Эк-эцкнрин килмҗ күүкдт сән тусан күргнә. Эк-эцкәр дамҗад, бичкдүд сән сурһмҗ авна. Урдк цагт экнрин икнкнь дала сурһуль уга болв чигн эврәннь күүкдтән бәәдл-җирһлд кергтә болх сурһмҗ өгч, үрән әмтнд туста күн болҗ өскхин арһ хәәдг билә.

Тегәд эн үлгүр баһчудт лавтрха гиҗ тодлгдхнь ил.

Үүмүлҗәх төрмүд дала. Хамгин түрүнд өдгә цагин җирһл... Маңһдур юн болхнь медгдҗәхш, дорас өсч йовх баһчудын иргч эк, ээҗ күүг йир икәр үүмүлнә. Дорас өсч йовх баһчудтан цаглань кергтә сурһмҗ өглһн бас нег төр.

Өдгә цагин Баһчуд төрскн келән эс меддг йовдл Саңһҗин Босяг ик гидгәр үүмүлжәхнь «Төрскн келн» гисн шүлгәснь медҗ болхмн.

Хама йовдг болвчн

Хальмгв! – гиҗ бахтнав.

Келән мартҗв гихлә,

Кенәхнәв гиҗ санхв?! –

гисн үгмүднь серлтә күүнә ухани өнцгәр давҗ һархий?

Йосн шүлгч эврәннь хурц нүдәрн, сонр чикәрн, олмһа урн келәрн, омгта оюн билгәрн күүнә эс оньһсн нег үүрмг болсн темдгәр бүкл ик седв төр босхҗ, күр кеһәд, күүнә җилвин өр көндәһәд, седклиг бийүрн уңһаһад авчкдг күчтә. Шүлгчин һол зер-зевинь – үг, хурц келн.

Хальмгин эклц өвкнрм

Хальмг келән үүдәсәр

Орчлң нег келәр

Өдгә күртл байн,-

гиҗ шүлгч «Төрскн келндән» бичнә. Моһлцг һазр деер кедү олн келн бәәдг болвчн, нег чигн келн үлү, керг уга гиҗ санҗ болшго. Кезәнә өвкнрин үүдәсн хальмг келн ода күртл орчлңгин олн келиг байҗулҗана. тегәдчн төрскн келн, экин келн – ик гидг байн зөөр. Эн келәрн омг авч, байр – бахмҗ кех кергтә. Хальмг уул келн – шүлгчин залач.

Билг гисн - өвәрц юмн. Чееҗдән хадһлсн ухан-седклиг шүлгүдт тораҗ, олнд  медгдмәр бичнә гисн – икл нәрн төр. Санһҗин Босян шүлгләниг ятхин сәәхн дуунла дүңцүлх дурн күрнә. Чикнә хуҗр хаңһасн деерән, эврәннь җирһлиг шинҗләд чик-хаҗһринь үнлх уха орулна.

Күүнә бәрүлсн ятх

Керго-ханлт өргнәв!

Эврәнм седкл эзлх

Эрдмәр ятх олнав.

Саңһҗин Бося «ятхан» олв, гиҗ сангдна. Билг-эрдмәрн күмнд дурта болгч хәләцәрн, төрскн һазрасн чидл авсн үүдәлтәрн умшачнриннь дурн-седклиг эн авлҗ чадв. Эврәннь арһ-чидлән, күцәҗ чадх кергән йилһҗ медҗ авад, эврәннь сенр айста ятхан олсн шүлгч Санһҗин Бося эн «җирһлдм учрх дуран цугинь шүлгләнд өгләв» гиҗ келсндән күрв.

Тегәд Саңһҗин Бося бийиннь тускар иигҗ бичв:

Хаалһм амр биш,

Хату, чагчм билә...

Зөрг иткл хойрм

Зөвән олҗ нәәрлә,

Эңкр төрсн нутгтм

Эклсн хаалһм билршго,

Ардасн ирх үйнрән

Адһҗ өмнәсн тоснав.

              «Төрскән харсгч Алдр дәәнә       төр хальмг утх-зокъялд»

1941 җилин мөчн сарин 22-т фашистск деермчнр мана орн-нутгур дәврәд, һалв аюл татсмн. Иигҗ Төрскән харсгч Аһу Ик дән эклсмн. Эн дәәнә түрүн өдрәснь авн хальмг бичәчнрин кесгнь цергт эврә дурарн мордад, фронтд күрәд, дәәчнрин ханьд орад, партизанск отрядмудта өшәтнә тылднь чигн әмән әрвлл уга зөргтәhәр дәәлдсмн. Эн аюл утх зокъялд кесг шин седв босхсмн: төрскнч болх, патриотическ болн интернациональн нәәрмдлин уха олнд тархах, урн үгин эв-арhар улсиг агсҗ, хортнла ноолдлһнд тедниг дуудҗ орлцуллһна, дәәсиг лавта диилхин иткл олнд цәәлһлһн-иим эркн һол седвс тер цагин утх зокъялын күсл бәәсмн. Цуг хальмг бичәчнр: тылд үлдснь, фронтд дәәлдҗ йовснь чигн эврәннь билгән, үүлдврән цагин седвслә, некврмүдлә ирлцүлҗ, олндан церглҗ йовсмн.

Төрскән харсгч Аһу Ик дәәнә җилмүд хальмг утх зокъялын хурц келинь, һол ухаһинь болн чинринь улм гүүдүлҗ өргҗүлв.

Догшн дәәнә цагин тускар мана хальмг бичәчнр олн үүдәврмүд барлҗ һарһсмн. Тедн дунд бийснь дәәнд орлцсн Инҗин Лиҗ, Тачин Анҗа, Дорҗин Басң, Көглтин Дава, Хоньна Михаил, Нармин Морхаҗ, Җимбин Андрей, Бадмин Алексей болн нань чигн бичәчнр дәәнд учрсн йовдлын тускар билгтә зокъялмуд үүдәҗ барлцхав. Эднә нег үйин улс ээм деерән күчр-күнд цагин некмһә үүл дааҗ һарх зөвтә бәәсмн.

Төрскнә Алдр дәәнә цагт хальмг шүлгллһн эврәннь Төрскән харсҗ боссн улсин күцлиг болн ухан седклиг лавта үннәр үзүлҗ бичсмн. Хальмг бичәчнрин хамгин сән һарта шүлгллһнә халхин зокъялмуднь ик гүн утхта, дәәч зөргәр омглсн бичлһтә болсн деерән йоста гидг олн-әмтнә янзта болсарн онц йилһрдг билә. Төрскнч болх болн олн-әмтнә иньглтин әрүн сән һол төр, төрскән харсгч дәәнд хальмг бичәчнриг үүдәгч ик кергүр шунулҗ уралан йовулв. Дәәч чигн, дууч чигн болад, хальмг бичәчнрин ямаран чигн соньн-сенр йовдлмудын һол дунднь йовдг билә.

Хальмг шүлгчнрин ик зууднь Төрскнә Алдр дән теднә үүдәврмүдин делгрлтд йоста гидг шин девсңгнь болла.

Цуг нарт делкән төвкнүн, сул җирһлин төлә болҗах аһу ик дәәлдәнд хальмг әмтнә үрд баатр Җанһрин, Хоңһрин әдстә нердәр омг-сүрә авлдад, әмән әрвлл уга орлцсмн. Тер догшн цагин 1942 җилд цергт йовсн Көглтин Дава «Җанһр, Хоңһр, альдвт?» гидг шүлг бичнә. Эн шүлгтнь иим бадгуд бәәнә:

Толһад туссн уудьвр,

Теегәр цальград тар!

Хооран бийәсм, уудьвр,

Холагшаш нисәд һар!

                                                       Ядсн, хәләсн Төрскндән

                                             Яһҗ тусан күргхв?

                                             Җанһр, Хоңһр, альдвт?

                                             Җид, балтан өгит!

         Аюлта дәәни бәрлдәнд

         Әәмшг угаһар орнав,

         Һәәлгдсн догшн хортнас

         Һазр-усан сулдхнав!...

Эврә сән дурарн дәәнд мордсн бичәчнрин негнь – Инҗин Лиҗ. Экн авгтан эн эгл улан цергч болҗ церглнә. 1942 җилин август сард Инҗин Лиҗин церглҗәсн полк Дубовкас Иҗл һатлад, Әәдрхнд ирәд, 28-ч Әәрмин ханьд орна. Тендәс эн  өмн үзгүр илгәгдв. Дагестана Ногайск теегт – Моздок тал, хортна дәврлһн зогсагдсн участкд хәрү бүрдәгдсн Онц Хальмг кавалерийск 110-ч дивизьд туссмн. Дәәнә өдр-бүрин бәәдлиг Инҗин Лиҗ журналистин, бичәчин авъясар тодрха кевәр бийдән цәәлһҗ, темдглҗ йовсмн.

Дәәнә түрүн җилмүдт шүлгч Инҗин Лиҗ немшин фашистнрт лавта дургоһан медүлҗ «Тоначнр» гидг шүлгтән өшәтиг шоглж иигҗ келнә:

Гиич бол манд

Гис нуга биләвидн,

Тосхар, тәкхәр чамаг

«Тоомсрлсн» уга биләвидн.

                                    Шимтә хот-хол чамд

                                    Шилтә әрк, унд-

                                    Шихисн һаха чамд

                                    Ширә деер белдснговдн.

          Агчмин зуур маниг

Авад күүчхәр седләч,

Алдр мана ориг

Амрар эзлхәр ирләч.

Өшәтнә дүрин тускар шүлгч эн шүлгтән иигҗ бичнә:

Мана хальмг туульсин негнь

Мел чини дүр үзүлнә:

Ховдг Кеедә өвгн гиҗ

Ховдг күүнә тускар келгднә.

                                                   Тегәд, кенд һундсн бәәдлтәвч,

                                         Тегәд, юңгад толһаһан гудилһнәч,

                                         Эврән бийдән, хәәмнь, һундич

                                          Эрсән һартан бәрҗ эдлич.      

Аш сүүлднь, шүлгин һол учр-утхинь эн дорак бадгас медгдҗәнә:

Төрскнәннь байн ик зөөриг

Тоначнрт бидн мел өгшговдн,

Үндсго хар саната чамаг

Үклчнь ардчнь дахсиг санич.

                                                    Кезәнә хальмг үлгүрт келгддг:

                                          «Кецин усн һууһан темцдг,

                                          Кесн үүл эзән темцдг»,-

                                          Келхд, кергиннь ашинь медич.

Дәәнә цагин тускар Инҗин Лиҗ «Фронтын блокнотас» гидг әңгд хамцулгдсн шүлгүд үүдәв. Энүнд иим шүлгүд орв: «Чини белглсн альчур», «Элст сулдхгдсн өрүн», «Осетин баатр үрн», «Күләвр болҗасн зәңг» болн нань чигн үүдәврмүд.

Хальмг олн-әмтнә шүлгч, Көглтин Дава, Төрскән харсгч Алдр дәәнд 2-ч Украинск фронтд дәәлдж йовсмн. Көглтин Дава дәәнә йовудт учрсн ик темдгтә бәрлдәнд орлцсмн: Корсунь-Шевченковск операцд, Днепр һатллһнд, Курск дуһуд болсн алдр сүркә дәәлдәнд. Дәәнә цагт Көглтин Дава «Намрин салькна дун», «Өлгәтә көвүнд», «Негт, хавр мет, чи сәәхнч…», «Лелян дурн», «Сө окопд», «Әрәсә болҗ үзгдлә» болн нань чигн шүлгүд бичсмн. Дән эклҗ гисн зәңг авсн түрүн өдрәс авн Көглтин Дава  фронтын нүүрт йовҗ, орн-нутгиннь җирһлин төлә, диилврин төлә цус-әмән әрвллго өдр-сө уга зүткв. Дәәнә халта өдрмүдин шүлгүд бичәчин ухан-тоолвриг, өдр болһн бичгддг тодлврмуд мет, сәәнәр, тодрхаһар медүлнә. Хальмг шүлгч-фронтовик Көглтин Дава һазр усан фашистнрәс сулдххин төлә зөрмг ноолданд дуудгч ик чинртә «Төрскән сулдхий» гидг шүлг бичлә. Дәәнә бәәдлиг шүлгч сәәнәр үзүлҗ, иигҗ бичҗ:

Соңсҗанч, дәәч үүрм,

Сөөһин тагчгт, чишклһ?

Харңһу цоолад ниссн

Хәәкрлһнә өвткүртә яхллһ?

                                    Барун үзгин бирднр

                                    Баахн үрдмүдичн тасчҗана,

                                    Дуртачн неричн келҗ,

                                    Дәәч, чамаг дуудҗана!

Намрин хурин дусал биш

Нульмсн деерәсчн унҗана,

Эңкр чини көгшн экинчн

Эрлһн чамур холас күрчәнә.

Дәәнә җилмүдт хамгин икәр тархагдсн янзсин негнь фронтд церглж йовсн көвүндән экнь урн үгәр бичәд, бичг илгәлhн болн фронтас көвүнь экдән бичгиннь хәрү өглhн билә, эс гиж Төрскән харсхар фронтур йовҗасн көвүндән экин өгсн селвг болдг билә.

Төрскнә дәәнә хойрдгч җилд хальмг поэт Лееҗнэ Цернә бичсн баахн шүлгт эк-көвүн хойр ямаран седкл-ухаhар салҗ, ямаран эңкрәр көвүhән эн цергт йовулҗахиг тодрха сәәнәр медүлж иигж бичнә:

Көгшн экнь көвүhән дахад,

Көөрк, hарhад дәәнд йовулв,

Төрскән харсад ир гиhәд

Теврәд, үмсәд, ууляд үлдв.

                                              Дәкж бидн харhхийвдн гиhәд

                                    Дәкн, дәкн давтж экнь келв.

Сталинградын дәәлдәнд орлцач, хальмгин олн-әмтнә бичәч Нармин Морхаҗ «Баахн дәәчин бичмр» гидг дневник үүдәв. Эн зокъял үүдәсн төләдән бичәч Эрдни Деликовин нертә мөрәһәр ачлгдв. Нармин Морхаҗд дәәнә цагт нерәдсн шүлгүд болн поэм бәәнә, тедн дунд «Ржев- Әрәсән хотн» гидг поэм болн «Тигрлә һар бәрлдлһн» гидг баллад.

Төрскән харслһна Алдр дәәнд орлцач, нертә бичәч Дорҗин Басң догшн дәәнә цаг тодлҗ «Дәәчин эк», «Тоһруна туск баллад», «Туурмҗ» гидг үүдәврмүд бичв.

Хальмг Таңһч дәәнә түрүн җилд Улан Цергт хөрн миңһн мөр, нег миңһ шаху көлг, нәәмн зун автомаши, зууһад трактормуд белдҗ йовулсмн. Хальмг Таңһчин көдлмшч улс харслтын саңд арвн һурвн сай арслң мөңг орулсмн, мах, өдмг, хөөнә ноос элвгәр бас орулҗ өгсмн.

Немшнр хальмг теегт дәврҗ ирснә дарунь эдн партизанмудын зөргтә сөрлцәнлә харһцхав. Хальмгин партизанмудын ик зунь әмән өгсмн. Тер дунд нерән һарһсн дәәчнр Юрий Клыков, Володя Косиев, Бадм Адучиев, Тамара Хахлынова, Илья Гермашев, Гаря Молоканов болн нань чигн зөргтә баатрмуд. Эднә бөкшго дүринь тодлҗ үзүлсн зокъялмуд мана бичәчнрин сәәнәр үүдәцхәв. Эдн-Көглтин Даван «Барсин Бадм», Буджала Егорин «Һурвулн цааҗин камерт», Калян Санҗин «Тамара», Шугран Веран «Һол шүүвр», Сусен Аксена «Юрий Клыков».

Урн үгин литератур баатрмудын дүриг, дәәнд учрсн йовдлмудыг дүрслҗ хадһлна. Эн мөңк санлыг әрүн кевәр, үннәр тодлҗ мана Хальмгин бичәчнр билгтә зокъялмудтан үзүлсн билә.

Төрскән Харсгч Алдр дәәнә цаг, дән бийнь кезәдчн мартгдшго: цуг мана улс эн цагт цаглш уга зовлң үзсмн. Фашистск өшәтнрлә ноолдхд хальмг утх зокъял олндан итклтә зер-зевнь болад, фашистнриг диилхд эврәннь хүв тәвцән чидл күртмгәрн өглә.

Дәәнә туск төр-седв кезәдчн бөкшго, чинрән алдшго, юңгад гихлә күн төрлт дәәнд дурго, дәәнәс җигшдг. Болвчн цаг-цагт делкәд дәәнә һал асад, зальнь унтрхш. Тер учрар бичәчнр эн седв-төриг оньдин дөрвн цагт март л уга, улс төвкнүн бәәхин төлә шин зокъялмудан үүдәһәд, эн седвиг сергәһәд бәәдг мөн.

Аюлта дәәнә җилмүдт Төрскән харсч дәәлдҗ йовсн бичәчнрин шүлглән мана утх зокъялын көрңгинь улм элвҗүлҗ, дәәнә седвиг хаһллһнд ик ач-туста болҗана. Мана цуг улсин Төрскндән цань уга дурта халун седкләр ивтлгдҗ, улсин шагшавдын авц-бәрциг сурһмҗллһна төр-седвиг көндәҗ, олн улсин нәәрмдлин туск ухан-тоолвриг һоллгч төр болһҗ, эн зокъялмуд иткмҗтәһәр цәәлһҗәнә.

Дәәнә цагин шүлглән идейн аһулһарн, утхарн нигтрәд, шин айсар җиңнҗ, олыг диилврүр дууддг бәәсмн:

Зерглҗ дегц дәврәд,

Зерлг аңһудыг күүчий!

Һәәрсн фашистнриг көөһәд,

Һарлцсн һазран сулдхий!

Омг, күчән негдүләд,

Оларн өшәтнүр дәврий!

Орн-нутган харсад,

Омглсн фашистнриг дәәлий!

Иим ухан-күслтә, утхта шүлгүд элвгәр дәәнә цагт үүдәгдсмн. 

Дахуль материал

 «1812 җ. Төрскән харслhна дәәнә зөргтә баатрмуд»

Эн җилд мадн 1812 җилин Төрскән харслhна дән болсна 200 җилин өөн темдглҗәнәвидн. 1812 җилин Төрскән харслhна дән болснд мана өвкнр-теегин хальмгуд бас залу-зөрмг кевәр, әмән эрвллго орлцҗ ноолдсн бәәҗ. Терүгәрн тедн Әрәсәд, орс олн-әмтнд итклтә дурта бәәсән медүлсмн.

1811 җил мөрн сарин 7-д Кавказин дәәнә губернатор генерал-лейтенант Ртищевд орс хан иигҗ бичҗ: «Мана цергиг мөртә цергәр батлхин кергт тавн зун күүтә хойр хальмг полк Әәдрхнә, Саратовин, Ставрополин губернст бәәх хальмгудас бүрдәхиг би танд даллhҗанав»,-гиҗ.

Таваhад зун күүтә хойр мөрн полк Әәдрхнә, Саратовин, Кавказин губерньсин 28-д Воронежур йовулгдв.  Нойдуд, зәснгүд болн эгл хальмгуд бас цергт дурлҗ мордв.

Негдгч хальмг полкиг тәш Джамб Тундутов, хойрдгч полкинь-Сербеджаб Тюменов нойн толhалсн бәәҗ. Генерал-лейтенант Ртищев сурврар 1811 җилин ноябрин 15-д хаана закврар Эрдни тәш Тундутов болн терүнә ах 1-гч полкин ахлач Джамб тәш Тундутовд капитана нер, Сербеджаб Тюменов нойнд майор нер зүүҗ. Тер хойр полкас нааhар hурвдгч-Ставропольск хальмг полк бас бурдәгдҗ. Терүнә ахлачнь Оренбургск гарнизона полкин капитан Диомидий бәәҗ. Ставропольск хальмг полк 560 күүнәс тогтсн бәәҗ. Һурвн җилин эргцд болсн дәәнд тер полкас 210 күн хорҗ, наадкснь хәрҗ ирҗ. Париж балhсиг эзлҗ авлhнд залу-зөрмг үүлдврәрн ончрсн эн полкин 55 күн медальмудар ачлгдҗ. Үлгүрнь:Чонсас-Чурюм Баринов, Аршин Уланов, Манца Оношев, Зурhан Цебеков; Баh-Буурлас: hашун Дорджинов, Цаhан Манджиев, Мигмир Тобдинов; Будрмсәс: Габун Дамбинов, Цаhан Манджиев, Мучка Цовалдинов, Джамбо Зодбинов болн нань чигн улс. Французмудла дәәлдлhнд полкин командир Диомидий, хорунжс Дандаров, Шарапов, Дроджиев, Бондарев, Ильцхаев, Бантырев, есаул Дорджиев болн нань чигн улс залу-зөрмгәрн икәр ончрсн бәәҗ.

Джамб тәш Тундутовин hардҗ йовсн Әәдрхнә негдгч хальмг полк бас кесг туурмҗта үүлдврмүд күцәҗ. Эн полк 508 күүнәс тогтсн бәәҗ. Полкин ахлач Тундутовд капитана нер зүүhәд, «Зөргтә төләднь» гиҗ бичәтә алтн үлдәр ачлҗ. Эн полкас хойр күүг Базр Лузгановиг болн Күмсә Ностиновиг орденмудәр ачлҗ. 1-гч хальмг полк Буг hол деер болсн дәәнд болн Брест-Литовск балhсн күртл хортиг көөлhнд болн нань чигн кесг дәәнд орлцҗ. 1814 җилин ноябрин 20-д эн полк хәрҗ ирҗ.

Джамб Тундутов

1812 җилин дәәнд Әәдрхнә 2-гч хальмг полк бас зөргтәhәр орлцҗ. Эн полкин ахлач Сербеджаб Тюменов нойн бийнь йир зөргтә болсн деерән полкан сәәнәр залдг бәәҗ. Залу-зөрмг үүлдврмүд күцәснднь болн полкан сәәнәр залснднь Тюменов нойиг «Зөргтә толәднь» гиҗ бичәтә алтн үлдәр, 2-гч классин святой Аннан, 4-гч девснгин Владимирин нертә, 4-гч девснгин Георгий орденмудәр ачлад, подполковник нер зүүҗ. Прусск хан энүг «пурле-Мерит» гидг прусск орденар 1816 җилин июль сарин 18-д ачлҗ.

Святая Анна нертә 3-гч классин орденар майор Самхай Намкаев, есаул Манче Сарев, хорунж Мукукен Монагов ачлгдҗ. Хортна өмнәс зөрмг кевәр дәврснә ашт полкин командир хортна тов булаҗ авв, Мукукен Манагов hурвн офицер болн 30 салдс кел бәрҗ авв. Урядникуд-Меклей болн Цаhан-Хаалh, дакад салдс Иджил hурвн Пружаны гидг балhcна өөр болсн дәәнә күчр цагла зерглҗ дәврәд, үлгүр өгснә ашт дәврҗ йовсн хортн хәрү зулла.

Хальмг полкс дәәнд морлдхларн эврәннь кезәнк туган авч hарсмн, тернь Сербеджад Тюменов толhалж йовсн 2-гч полкд хадhлгддг билә. Энүгән өмнән делскҗ, 2-гч полкихн кесг олн догшн дәәлдәнд орлцҗ йовсмн.

Кесг зун километр дәәнә күнд хаалhар ах-дү болгч орсмудла эм-ээмән цацулад йовад, дәәсән дарад полк хәрү hазрур ирҗ. Полк хәрҗ ирснә тускар Әәдрхнә «Восточные известия» гидг газет иигҗ сонсхсн бәәҗ: «Хәрҗ ирсн Төрскән харсачнрин тоод мана зөргтә хальмгуд бас ирҗ», -гиҗ.

1814 җилин ноябрин 18-д Тюменов нойна нутгур, терүнә көвүн Сербеджаб hардҗ йовсн 2-гч хальмг полк хәрҗ ирҗ. Эн полкиг Тюменов нойн эврәннь мөнгәр болн хальмг олн-эмтнә демәр бүрдәсн бәәҗ. Көгшн Тюменов нойн полк аашхиг урдаснь сонсад гелн-хуврган болн нойдудан цуглулад, көвүhән ик байртаhар тосҗ. Кесг цагт үзлцәд уга эцк көвүн хойр теврлдәд үмслдв. Дарунь Сербеджаб гер-герәрн тарад хәртхә гиҗ цергчләчнртән закҗ.

(Сербеджаб Тюменов өрк-бүлтәhән)

1812 җил болсн дән Төрскән харсгч дән бәәсмн. Энүнд олн-әмтн орлцҗ, цергтән омг-өргмҗ өгч, терүг хотар, хувцар болн зер-зевәр тетксмн. Хальмг олн-әмтн эдл-ахуhарн чигн, әмтәрн чигн терүнд бас орлцсмн. 1811 җилин зунар Хошуда улусин хальмгуд дәәнә hаруд гиҗ 10325 арслнг мөнг, терүнә тоод Тюменов бийнь 1100 арслнг мөнг цуhлулҗ орулҗ өгч. Эрдни тәш Тундутовин нутг 250 мөр, 1812 җил бас 250 мөр дем гиҗ өгч. Яндhа нутга хальмгуд 10000 арслнг мөнг, 100 мөр; Эрктнә нутга Ууш болн Мацг зәәснгүд 400 цар; Баh-Цоохр нутга хальмгуд 700 бод мал болн 2900 арслнг мөнг цуглулҗ дем өгч. Хальмг олн-әмтнә ах-ду болгч орс олн-әмтнд әрүн седкләр өгсн баахн дон французск цергиг хамх цоклhнд немр болснь лавта.

1812 жилин дәәнд хальмгудын залу-зөргтә үүлдвриг мөнкрүләд, туурмҗта диилврин домг иргч үйнрин санлд үлдтхә гиhәд 1814 җилд Иҗлин көвәд Хошуда хурлыг бәрсмн.

Тооhарн ик биш болв чигн, мана келн-улс тууҗд темдгтә олн йовдларн ончрв. Цуг эн туурмҗта тууҗиг меддхин төлә мана баатрмуд Сербеджаб Тюменовиг болн Джамбо Тундутовин санлд нерәдәд бумб тосххла сән болх билә, мана теегт ирсн гиичнр, мана баhчуд терүг hәәхәд, төрскн байн тууҗиннь тускар ухалх билә, гиҗ би санҗанав. Кезәнә баатр-зөрмг йовдл үзүлҗ, хальмгудын нер туурулсн улсиг мартхмн биш. Эннь болхла,  Төрскән харслhнд, хальмгин тууҗд туурмҗта нег халхнь болҗана.

Ока Иванович Городовиковд нерәдсн дууг ах үйин улс сәәнәр меднә. Хальмг Таңhчин хотл балhснур ирсн олн гиичнрин оньгт хамгин түрүнд зөргтә баатр, билгтә полководец Ока Городовиковин бумб тусна. Насн– җирhлнь хальмг улсин тууҗла, эңкр теегләнь залhлдата бәәсмн.

Сальск тег-теңгин хальмгудын төрскн hазр. Энд 1879 жилин hаха сарин 30-д Чиигтә Эльмута гидг hазрт угатя хальмгин бүлд Ока Иванович Городовиков төрсн болдг. Бичкндк цагнь күчр күнд билә. Геснә тежәлин төлә йистәhәсн авн эн байн хазгин мал хәрүләд көдлнә. Кедү киитнд даарад, шар нарнд шатад, байна малын ард көлсән асхсн болх гиhит. Тиигхд сурhуль сурна гих уханд уга. Хөөннь өсәд-босад эн умшдг, бичдг дассмн. Хальмгуд йирин мөрнд hавц, зөргтә дәәчнр гиж ик кезәнәс нааран тоолгдна. Ока Городовиков бас бичкн цагасн авн мөрнд дурта билә. Хатмл цогцта, шулун-шудрмг көвун үүрмүд дундасн йилhрәд, мөрнә урлданд орлцхларн даңгин нуурт hардг билә.

1903 җил эн цергт мордна. Хазг гиhәд энүг Теңгин хазгудын 9-гч полкд орулна. Цергә җирhл бас амр биш болв. Зуг Ока цергә кергиг арднь орҗ дасад, йоста мөрн цергч болв. Цергчнр дунд болдг марhаст ончрдг билә. Кенәс чигн даву сәәнәр чашкар чавчад, мөр унад довтлад, үлгүр болдмн. Тиигәд эн урядникин цол зүүhәд, 1907 җил цергәс бууhад, Платовская станицд ирхләрн баh наста хазгудыг мөр ундг дасхв. Нарт делкән негдгч дәәнд эн Юго-Западн фронтд баатр кевәр дәәлдәд, нег бәрлдәнд шав авсна хөөн Сулинск металлургическ завод харлhна команд орулгдна. Октябрьск революц диилвр бәрәд, көвүн хальмг теегтән ирнә.Энд Семен Буденныйла көдлмшчнрин, крестьянмудын болн хазгудын депутатнрин станичн совет тогтана. Советин йос хальмг теегт делгрүлж С.Буденныйла үүлднә. Эдн итклтә үүрмүд бәәсмн.

1920 җилин зунар О.Городовиков штабур дуудад, Юго-Западн фронтын Хойрдгч Мөрн церг бүрдәх даалhвр өгәд, командующд шииднә. Церг бүрдәхд йир амр биш болв. Сурhульта, медрлтә цергчнр баh билә, дәкәд болхла мөрд, зер-зев хатяр бәәсмн. Тиим болв чигн Городовиков өгсн даалhвриг күцәhәд, энүнә цергчнр баатр-зөрмгәрн туурв.

Дәәнә хөөн М. Фрунзен нертә Цергә академь төгсәhәд, тавн җил Украинд Червонн хазгудын кавалерийск корпус hардна. Хөөннь Дунд Азин цергә округин командующин дарук болҗ эн үүлдсмн.

Төрскән Харсгч Алдр дәәнд Ока Иванович Городовиков мөрн церг хураhад, цергчнриг белдәд, хортыг хамх цокч уга кехд зөрмгәр орлцж, аhу ик тәвцән орулсмн. 1943 жиләс авн 1947 жил күртл Ока Иванович Советск Әәрмин мөрн цергин командующин дарук бәәсмн. Мөрн цергә энг бүрдәлhнд эн ик  оньган тусхаж, энүнлә залhлдата цуг төриг чадмгар хаhлдг бәәсмн. Бийинь мөр өскдг заводмудар йовад хәләhәд, сүв-селвгән өгәд дөң болдг билә.

Ока Иванович Городовиков Ленинә hурвн орденәр, Улан Тугин зурhан орденәр, Төрскән харсгч Алдр дәәнә 1-гч девсңгин орденәр, долан медаләр болн Моңhл улсин Республикин Улан Тугин орденәр ачлгдсмн. Гражданск болн төрскән Харсгч Алдр дәәнд залу-зөрмгән hарhсн төләднь, мөрн цергин әңгүдиг чадмгар толhалснднь энүнд тиим өөдән ачлврмуд өгсмн.

СССР-ин Зертә-зевтә Чидлмүдиг тогталhна кергт ик ач-тусан күргснднь болн советск государствиг, мана Төрскнә үлмә уга бәәлhиг хортнас залу-зөрмгәр харсснднь СССР-ин Деед Советин Президиум 1958 җилин моhа сарин 10-д батлсн Зәрлгәр Ока Иванович Городовиковд Советск Союзин Геройин өөдән цол зүүлhлә.

1960 жил Хальмг Танhчин Западн районд, урднь эн Ик Дөрвдә улусин нер зүүжәсмн, гражданск дәәнә герой нер туурсн полководец Ока Иванович Городовиковин нер зүүлhлә. Башанта селән бас Городовиковин нериг 1971 җилин лу сарин 8-с авн зүүсмн.

Ока Иванович ик нертә цергә үүлдәч билә. Үзсән, соңсан тодлад, эн зу hар дегтр бичсмн. Дорас өсч йовх баh наста цергчнриг сурhмҗллhна төрт эн ик оньган өгдг билә. Негдгч мөрн цергин тускар Ока Иванович Городовиков йир тодрхаhар бичсмн. Мөрн цергчнрин залу-зөрмгәр бахмҗ кеҗ, олнд үлгүр үзүлсмн.

Ока Иванович Городовиковин насн-җирhлин хаалh орн-нутгин тууҗла бат кевәр залhлдата бәәсмн-селәнә эдл-ахун тосхлт, сойлын, экономикин болн цергә тосхлтын делгрлт гиҗ бодх кергтә. «Насн-җирhлән Төрскән харслhна, орн-нутгин туурмҗин, өслтин, делгрлтин кергт нерәдләв»,- гиҗ эн нег статьядан бичсмн. Тернь мел үнн. Кесн көдлмштән күцәмҗтә, чаңh неквртә күн билә.

Ока Городовиковин өрк-бүл өвкнрин авъяс-бәрцд, тууҗдан, төрскн келндән итклтә билә. Теегин баатр төрскн келән сәәнәр меддг бәәсмн. Хальмг улсин баатрлг дуулвр «Жаңhрин» болгүдиг чеежәр келдг бәәсмн. «Маднд, хальмг  баhчудт, хаврин сөөд цуглрад, хальмг ишкә герт сууhад, җаңhрчнрар «Жаңhр» келүлчкәд соңссн икл гидг байрта болн кишгтә сүүр болҗ медгддгнь ода нанд сангдна… «Жаңhрин» дуудт тууҗд угачн баатрмуд келгднә, тиим болсн бийнь, «Жаңhрт», нүр-герт үзгддглә әдл, хальмг келн-улсин санж-ухалҗ йовсн күслмүд, санан-седклнь түүнә кесг олн зун җилд, эврәннь келн-эмтән сулдхж, сүл җирhлтәhәр бәәхәр седҗ йовсн күслнь үзүлгдҗ медүлдгднә», - гиҗ Ока Городовиков «Жаңhр» эпосиг барас hарhхд нүр үг бичсн болдг. Бийнь болхла «Жаңhрин» баатрмудас үлгүр авч, төрскн теегтән хөвтә әмдрлин бат ул тогтаҗ, җирhл делдҗ чидлән әрвлсмн биш.

Хальмг улсин бичәч Сусен Аксен О.И.Городовиковд иим сәәхн үгмүд нерәдсмн:

Городовиковин туск дун

                                                                               Үгнь Сусен Аксен

Теегәр хальмгуд дунд

Тууж-туульс келгднә.

Кееhәр хальмгин дуунд

Келмрч Аакуг магтлдна.

Теңгин адун дундас

Төөлтә кеериг тохла,

Хальмгин угатьнр дундас

Хальмг Чапай hарла.

                                                           Дөрәhән ишклж босад,

                                                           Дахулсн цергән дуудв.

                                                           Дуута Аакуhан дахад,

                                                           Дивизь бүклдән довтлв.

                                                           Хурц иртә үлдән

                                                           Хүрүлн суhлад авла.

                                                          Ардан тоос үлдән

                                                           Атакд Ааку дәврлә.

Харцх шовуна живршң

Хар занчнь делсв.

Харада хар сахлнь

Халх деегшән давшв.

Төөлтә хурдн кеернь

Тасрад өмн hарв.

Довтлад hарсн шүрүнднь

Делнь делсәд шуугв.

Мергн hарин шүрүнд

Мөртә офицер харhв.

Татн чавчад орксн

Толhань өсрәд одв.

Дахуль материал

Боевая шашка О.И.Городовикова времен гражданской войны.

Олзлгдсн литератур:

1. «Ока Городовиков. Воспоминания. Исследования. Документы.» Ставицкий И.В. Элиста, 1974 г.
2. «О.И.Городовиковин төрж hарсна 125 җилин өөнд», Хальмг үнн. hаха сарин 30/ 2004 җ.
3. «Городовиковин туск дун» Сусен Аксен.
4. Архивн материалмуд

«Зуңкван гегән – мана ухан тоолврт»

Цуг хальмг улс Зул гидг мөргүлд җил болһн орлцна. Эн мөргүл шар шаҗна эклцинь   тәвсн   Зуңкван нернлә залһлдата. Зуңква бурхн үнндән һазр деер бәәсн күн, Шакъя-Муни бурхна   хөөн    тер  ирсн болсмн. Олна тоомср зүүҗ йовсн   Дарһч Лу-би-мге гидг   күн   энүнә   эцкнь бәәсмн.    Әрүн    цаһан седклтә, үнн-чик хәләцтә болн саг болдгарн хаҗудк әмтнә      күндллһ    тер эзлсмн. Зуңква эк-эцкдән дөрвдгч    көвүнь   болҗ, 1357 җилд төрҗ   һарсмн. Терүг һархд кесг сән темдг учрсмн   гиҗ   келгднә. Үлгүрнь, көвүһән һархд экәснь һарсн цусн һоожад һазрт күрсмн. Тер ормднь йир өвәрц модн урһсмн. Зун миңһн ац болһнднь зурһан   һарта   Маха-һал бәәҗ. Тер модыг гелң хашалад, өөрнь сүм босхад, тенд бәәдг болҗ. Иигәрән әмтн ирәд, мөргүл кедг болсмн. Хөөннь энд Һобулг гидг хурл тосхгдла.   Әрүн  седклин  болн хөвтә җирһлин   көрң эн болла. Хө мөстәһәсн  авн 16 нас   наслтлан  Зуңква бурхн шаҗна ном дасад, 1373 җидд Төвд орв. Тенд олн зүсн   ном дасх саам терүнд учрснь лавта. 24 күрх насндан Зуңква гелңгин цол зуүв. Тер цагт үүлдҗ йовсн Буддан шаҗна   цуг   хүвинь   Зуңква шинҗләд, терүнә хар алтта тоотынь йилһҗ шалһв. Тегәд   Буддан   шаҗиг цеврүлҗ, терүнә сурһалин сән гисинь батлх төр тер тәвсмн. Аштнь күн болһн насн-җирһлдән нәәмн зокал оньдин күцәх зөвтә гиж эн батлв.

1. Күн цеврәр бәәх зөвтә
2. Эс өгсн юмиг авх зөв уга
3. Кениг чигн әмнәснь  хаһцулҗ зөв уга
4. Худл келх зөв уга
5. Әрк – чаһрас хөөһх зөвтә
6. Цаг – болзг угаһар асхнд хот уух зөв уга
7. Өндр юмн деер эс гиҗ өндр орндг деер кевтх зөв уга
8. Цаг – болзг угаһар биилх, дуулх зөв уга

Күн болһн мацг бәрх зөвтә гиҗ Зуңква заасмн. Мацг бәрсн күн гемәс, бәәдл –җирһлин талдан чигн му тоотас сулдхгдна гиҗ тер заадг бәәсмн. Зуңкван сурһаль 10 орн-нутг авгдад, хөөннь шар шаҗн өргәр делгрв. Цуг насн-җирһлиннь туршарт Зуңква сурһалян делгрүләд тархаһад йовсмн. Ташр эн шаҗн күчәр зүүлһгдҗәсмн биш, зуг эвәр тархагдла. Тер учрас чигн эн шаҗна зокалмудыг шар шаҗнд шүтдг әмтн эндр өдр күртл әрүнәр күцәнә. Тиим әрүн шаҗиг үүдәсн төләд Зуңква шар шаҗна бурхдын негнь болсмн. Эн шар шаҗна халх һоллгч үүдәврмүдиг бичсмн. Болв Зуңквад бийднь чигн номин  кесг үүдәвр нерәдгдсн  темдгтә. Үлгүрнь, нер туурсн Зая-Пандит чигн Зуңкван тускар олн үүдәвр бичсмн. Зуңквад шишлң мөргүлмүд чигн нерәдгддг билә. Терүг мөрглһн угаһар, йөрәлһн угаһар хурлмудт нег чигн үүлдвр күцәгддго бәәсмн. Зул болсн цагт хамгин өргмҗтә мөргүлмүд Зуңквад нерәддг билә. Москвад цергә - тууҗин Центральн архивд Зулн тускар бичәтә материал бәәнә: «Зулын өмн өргнд асхн хурлас хол биш теегт ик ут ширә тәвгднә. Тиигәрән хальмг күн болһн һуйрар кесн шар тоста болн һолта цөгцән авч ирнә. Эн саамд хурлд мөргүл болна. Терүнә хөөн гелңгүд хурлас һарад, һартан бурхд бәрәд, ду дуулад оркхла, ирсн әмтн тер бурхдт мөргнә. Тиим мөргүлин төләд хурлын һаза кесг олн шам шатагдна».  

Зулла хальмгуд өңгрсн  элгн – садндан хот бәрнә. Зулыг темдглхин төләд боорцг, гүзәнд хот  тосн, альмн – кедмн, тосн кегддг бәәсмн. Өдр болһн һуйрар Зулын оңһцд һол кедмн. Терүн деернь дәкәд күн болһна тоод неҗәд һол немдмн. Хурлмуд үүлдҗәсн цагт әмтн цуһар тер оңһцан хурлд авч ирәд, әрүслүлдг бәәсмн. Эн үүлдврин тускар Х. Б. Кануков иигҗ бичлә: «Хурлд авч ирсн Зулын оңһцыг тәвцд тәвәд шатадмн. Һалнь унтрсна хөөн әмтн тер һуйрар кесн оңһцас күртхәр, невчкн юм авхар түлклддмн, терүг аршан гиһәд әмтн иддмн».

Хөөннь чигн Зулын цөгц бөкснә хөөн әмтн терүг үүләд аршалдг бәәсмн. Зулын хөөн 5-6 өдр давсна хөөн - сарин 1 шинлә -Җилин Эзн ирдг йовдл темдглгддг билә. Тер саамд залу күүнә насн деер җил немгддмн. Эн кемд әмтн тоовр кеһәд, нег-негән йөрәнә, бичкдүдт шикр-балтаһар белг өгнә.

Зулла хальмгуд сән гисн хувцан өмсәд кеердмн, эн байрт ик эртәснь кинән кевәр белддмн. Зулд нерәдгдсн үүлдвр дунд һал тәәлһн онц орм эзлдг билә. Ишкә герин тал дунд шатҗах модн деегүр хөөнә нәрн гес татдг бәәсмн. Ьалын һурвн таласнь хар һуйрар кесн цөгцс тәвәд, дотрнь шар тос кеһәд шатадмн. Хажуднь болхла олн зүсн өңгтә торһн кизәрмүдәр кеерүлгдсн модна ацмуд зогсадмн. Модн йосндан шатад ирхлә, терүнд хөөнә хавс, өвцү, аш сүүдднь ууц тәвәд, бәәҗәһәд – бәәҗәһәд тос, хорһ, үс, чигә, зәрмдән әрк кедмн. Цуг эн тоот шатад чилхлә, деернь татгдсн хөөнә нәрн гес һалд хайна. Терүнә хөөн һалын утана бәәдәр хурсн әмтнә иргчинь меддг билә. Үлгүрнь, һал аслго, цеврәр шатхла, бәәдл-җирһл хөвтә болх гиҗ келдмн. Һалын өңг харңһу болхла зовлң үзгдх гиҗ заадг билә. Һал унтрсна хөөн үлдсн үмсиг гертән һурв хонулчкад, күн йовдг хаалһас холд асхдмн. Йовсн әмтн ишкәд, терүг бичә бузрдатха гиҗ тиигдг бәәҗ.

Зул – шаҗна үүлдвр болсн деерән үвл, шин җил ирҗәх темдг мөн. Үвл малчнрт күнд цаг болдг биший. Тегәд зудта, шуурһта цагин өмн өргнд йиртмҗин аюлас гетлгхин төләд әмтн номд, теңгрин күчтә чидлмүдт нәәлдг бәәсмн. Малнь бүрн – бүтн һартха, элгнь – саднь гем – шалтан уга бәәтхә, наснь ут болтха гиҗ мөргдг билә. Улла хальмгуд бас ном умшдг билә.

Зулын тәрн

Орасн зулын һолм

«Дорҗ җодвин» һурвн давхр хувцн бит болтха!

Кесн тосн һазадын дала бит болтха!

Дөрвн үзгин һурвн цагин һучн һурвн

Хурмста теңгртән мөңк  зулан өргҗәнәв,

Зандн модар герл өргҗәнәв,

Тосн дала угад мелмлзгсн дундын хурлд

Тәкин мөңкин герләр зул бәрий,

Харңһу һал дутал уга сарул үлдх болый,

Бурхни хөөтн күмни, бөкни хөөтк болх болый,

Сән һалвн миңһн бурхнд,

Зандни һучн тавн бурхнд мөргий,

Арвн үзгин һурвн цагин хамг бурхнд

Бодь –Садьнртан зальврад мөргҗәнәв.

Зулд тәвдг йөрәл

Не, ода авсн наснтн өлзәтә,

Цаһан хаалһта болҗ,

Ут наста, бат кишгтә болҗ,

Гертә - бүлтәһән, үртә - садтаһан,

Ачнрта – зеенртәһән цуһар

Зовлң – түрү уга, я, ях уга,

Дүүгҗ – дүрклҗ,

Зурһан – зүүл

Хамг әмтнә

Хормад багтҗ,

Зун нәәмн бурхна гегән өршәҗ,-

Зуңкван гегән гидг бурхнь өршәҗ,

Амр – аңхун бәәхимдн

Олн деед бурхд өршәтхә.