1.5 Публикации учащихся

 « Санhҗин Босян жирhлин болн билгин хаалh»

Олн – эмтндән тоомсрта, нертә шүлгч Санhҗин Босян җирhлин хаалhнь төрскн Хальмг Таңһчиннь җирhллә батар залhлдата. Арвн hурвн җилдән Сивр эргәд,  даарад – көрәд, кедү му юм үзв чигн шүлгч эврәннь үүдәлтән җирhлин хамг сәәхн тоотыг медүлҗ бичнә. Санhҗин Босян тускар келврән үүдәлтәснь эклх кергтә билә гиҗ сангдна, зуг намаг эн күүкд күүнә өвәрц җирһл соньмсулв. Бося Бадмаевнан “ Өнчнә кишг өвртнь” гидг дегтринь би йир соньмсҗ умшлав. Цугнь  хөвтә - җирһлтә болх зөвтә билә гиҗ сангдла: Бося Бадмаевна хөвтә җирһлтә өрк- бүлд Долбанск района Чимбә селәнд төрлә. Эцкнь - нертә җаңһрч, туульч, фольклор йилһән сәәнәр меддг Бадман Мөңкнасн, экнь – Гришкина Гоогн. Харухса бәәрн хурлд эцкнь одхла, күүкнднь Бадм-Хаалһ гидг сәәхн нер өгнә. Байрта эцк хаалһиннь туршарт күүкнәннь нер давтад хәрҗ ирсн болдг. Күүкндән теңкән уга дурта эңкр эк-эцкнь цуг килмҗән энүндән өгч өскв. Зуг генткн эднә хөвтә җирһлд зовлң учрв. Экнь күндәр гемтәд, удан боллго өңгрҗ  одна. Мөңкнасн йир ик гидгәр һундад, зовад бәәв.

           Хойр җил болад,  Мөңкнасн гертән күүкдтә күүкд кү авч ирв. Бичкнь гемтә бәәҗ. Бадм-Хаалһ экин килмҗ угаһар өсх зөвтә болв. Җил җилә дахад, медмҗән угаһар давв. Медмҗән угаһар Бадм-Хаалһ чигн өсәд, герин көдлмш бийнь кедг болв. Күүкиг үзсн хотна күүкд улс, яһтлан эн күүкн экән дурасмб гиһәд саналддг билә. Бадм-Хаалһин бичкндк цаг күчр-күнд цагт давв: хурл – хувргуд тарагдад, кулакудыг цааҗла харһулад, тууврт йовулад, колхозмуд бүрдсн цагла ирлцв.

           Школд орх кем өөрдхлә, күүкн умшҗ чаддг билә.Тегәд энүг тер дарунь хойрдгч класст орулв. Тер җилмүдт хамг юмн йир хатяр билә, тегәд класст нег дегтрәр, нег цаасна тасрхад бичәд бичкдүд сурһулян сурдг болвчн эдн медрл авхар цуһар шунҗ, шилтҗ сурдг билә. Эклц класст сурһулян төгсәснәннь хөөн Бадм-Хаалһ хам – хоша бәәсн селәнә школд цааранднь сурв. Хамдан нег селәнд бәәсн урч Бадуша Цаһан гидг күүкд күн энүнд орс бүшмүд уйҗ өгсн болдг. Тер цагт йир ховр хувцн. Бадм – Хаалһ энүнд теңкән уга ханад, ду һарһад нерәдсн болдг. Тиигәд күүкн шүлгләнд түрүн ишкдлән кесмн.

           Долан класс төгсәһәд күүкн хәрҗ ирхлә, эцкнь йир байрлла. Дарунь Бадм-Хаалһ күч - көлснә хаалһан эклв. Тиигхд күүкнә хаалһд дурн харһв. Һольшг, сәәхн заңта күүкн ах тоочар көдлҗәсн сәәхн баһ наста көвүнә зүркнд тусад бәәв. Очра Багута Дорҗ - Һәрә билә тер. Нег асхн көвүн дуран өгсн күүкндән сәәхн кегдл белглв. Тер кегдлд “Б” гиhәд күүкнә нернә түрүн үзг темдглгдҗ. Орсаһар

 “ Бося”, тегәд “Б” гиҗ көвүн цәәлһв. Кесг җилмүд давад, Бося Бадмаевна эн белгин тускар шүлг бичв. Көвүнә өгсн нерн шиңгрәд үлдв.

«Көшүр»

           Тер җилмүдт цуһар ном - сурhуль дасхар шунҗасн цаг билә. Бося Бадмаевна нег селәнд одад, күүкд улст үзг - тамһ дасхв. Баахн наста багш күүкн кен - негнәннь седкл авлв. Тиигәд күүкн тендән өрәл җил көдлв.

           Тер цагин авъяс тиим болад гихүв, аль хөвнь тиим болад гихүв, Бадм -Хаалһ хәрд һарв. Өрәл җил болад эднә өрк-бүл района цутхлң Далвңд ирҗ бәәршлнә. Энд таньлдад, үр-иньг болсн әмтн эндр өдр күртл сәәхн тодлгдна. Медсестра Соня гиһәд билә, энүнә нер ууһн күүкндән эдн өгв. Йир шогч, наач Адучин Бадм, энүнә гергнь – Пандинова Нина Менковна, Хотлин Санҗ-Һәрә, Колошов Алексей ахта күнд цагт дөң болад, сәәхн иньгүд болла.

           Удан боллго нааран эцкнь нүүҗ ирв. Билгтә келмрч, урч Мөңкнасн альд эс бәәв, бәәсн һазртан әмтнд гермүд бәрәд йовдг билә. Неринь дуудулх көвүн үрн уга гиһәд эн гермүд бәрәд, нерән үлдәхәр седдг билә гиҗ хөөннь күүкнь эврәннь очеркүдтән бичх. Болв һарнь урн, йоста эрдмч болсн деерән, билгтә келмрч, җаңһрч төләдән Мөңкнасн олн әмтнә санлд мөңкинд үлдв.

           Аврлт уга дәәнә, өршәңгү уга цааҗллһна җилмүдт әрүнәр хадһлгдад йовсн кесг тоот шүлгчин архивд ода күртл бәәнә. Тедн дунд цагин йовудт шарлад бәәсн хойр газет – “ Правда” болн “ Известия”. “Җаңһрин” 500 җилин өөн темдглгдсн 1940 җилин сентябрь сарин 6 гиҗәнә. Бося Бадмаевна эцктәһән хамдан эн ик нәәрт орлцсн билә. Хальмг хувц өмсәд, баахн күүкн зурган цокулҗ. Таңһчин җаңһрчнрин түрүн марһанд орлцсн әмтн дунд энүнә эцкнь Коозан Анҗуката зурган цокулсн бәәнә. “Хальмг улсин көгҗмин  кесг зевсгүд татдг билә, ямаран чигн дууг айслулад, авад өргәд оддг билә, хальмг туульс, домгуд келхләрн кесг частан цуцрлго келдг билә”, - гиҗ зе күүкнь Сангаджиева Надежда Басанговна – мана таңһчин нертә җаңһрчнрин тускар кесг дегтр бичсн номт, наhц аавиннь тускар бичсн болдг. Җаңһрч, келмрч эцкнь бичкн цагаснь күүкән хальмг улсин урн амн үгин зөөрлә таньлдулад өсклә.

           Дәәнә өмн Бося Бадмаевна өрк-бүлтәһән Мишк селәнд ирҗ бәәв. Ирәд, хойрхн долан хонг давхла дән эклв. Удсн уга, 1943 җилин бар сар ирв. Эднә селәнд ик-ик машид зогсхла, әмтн эдниг Ленинградск фронтас ирҗ йовна гиҗ сансн билә. Лавкд көдлҗәх Бося өдмг авч йовхла, буута салдс хаалһинь керчәд, хальмгудыг нүүлһҗәнә гиhәд зогсав. Гертән ирхлә - салдснр бәәҗ. Иигәд генткн учрсн зовлң күүкд күүг үүмүләд, чидлинь авв. Хәрнь, хойр баахн салдс энүнд нөкд болад, хувц-хунринь цуглулҗ өгв. Тер баахн салдснр хувц - хунртаһинь патефоhинь чигн орасн бәәҗ, хәрнь тернь хөөннь Сиврт өлн үкләс гетлгсн болдг. Сиврин хаалh күчр - күнд болчкад зовлңта билә. Тер хаалһин туск тодлвр мөңкинд олн әмтнә санлд үлдх.

           Омскас хол биш бәәсн Старое Люблино гидг нертә станцд эдниг авч ирәд, гермүдәр тарав. Дарунь эдниг цугтаhинь шишлң тоод авв. Тер цагас нааран тәв hар җил давсн бийнь хая нег зүркн менрәд, тер цаг тодлгдад одна.

           Тер селәнд арс эд-бод кедг мастерской билә. Бося Бадмаевна тенд көдлдг болв. Көдлмш амр биш билә, зуг 400 грамм өдмг өгдг билә. Сурhульта күүкд күүг тоочин көдлмшт орулв. Тиигәд көдлҗәхлә хальмгудыг Тюменск областюр нүүлһв. Устрем селәнд ирәд долан хонг болхла, эцкнь гемтәд, сәәһән хәәв. Хөрн нәәмн җил болад күүкнь - нертә шүлгч эцкиннь цогц деер одх.

           Нег дәкҗ хаврар көдлмштән йовҗ йовсн Бося Бадмаевна әмтн йир байрта бәәхиг үзв. Тиигн гихнь дән  төгссн бәәҗ. Диилвр! Энүнәс даву  байр бәәдг болхий. Тер җил Бося Бадмаевна района цутхлңгур нүүһәд, потребсоюзд тоочар көдлв. Чадмг, шулун - шудрмг бер көдлсн hазртан таасгдад бәәв. Тегәд энүг сурhульд йовулв. Сурhулян йилhән сәәнәр төгсәһәд ирхләнь энүнд иткәд, бүкл станц даалhад, ах тоочар эн көдлдг болв. Люблинск районд Бося Бадмаевна арв hар җил көдлв.

ХХ съезд сулдхврин туск зәңг авч ирв. Цуг әмтн теңкән уга байрта бәәв. Бося Бадмаевнан өрк бас бәәсән хулдад, төрскн hазрурн адhв. Арвн hурвн җилин туршарт хамдан бәәһәд, үр – иньг болсн үүрмүднь эдниг хаалhднь йовулхар ирхлә. Хальмг, орс дун негдәд, күңкнәд бәәсн болдг. Һазртан ирәд, Бося Бадмаевна бас тооч болад көдлв. Наснаннь туршт эн күүкд күүнә эс кесн көдлмш уга гиҗ келх кергтә, кесг эрдм дасч авв.

           Эцкән әмд цагт Бося Бадмаевна энүнәс дуд бичҗ авдг билә. Элстд ирәд, эн девтрән Эмба Манджиевд өгнә. Школд сурчасн цагтан Бося экләд шүлгүд, дуд бичдг билә, төрскн hазртан ирхләнь күүкд күүнә заяни билгнь делврәд hарв.

           Бося Бадмаевна шүлгүд бичдгинь соңссн Дорҗин Басң “Хальмг үнн” редакцур авад иртхә гиҗ келв. Тиигәд энүнә шүлгүднь “ Хальмг унн”  газетд барлгдв. 1957 җил билә. Хальмг улсин тууҗд басл ончта җил. Хальмгуд hазртан ирәд, таңhчан шинәс өргхәр, өргҗүлхәр шунҗах цаг. 1960 җил Бося Бадмаевнан хойр хураңһу хальмг болн орс келәр барас hарна. Саңһҗин Бося журналистнрин, хөөннь бичәчнрин ниицәнд орна. Җирн негдгч җил бичкдудт нерәдгдсн хураңhунь барас hарв, тер җилдән шүлгч Москвад болсн бичәчнрин съездин көдлмшт орлцна. Хөөннь болхла Ах литературн курс, М.Горькийин нертә Литературн институт, кесг съезд, конгресс, мартгдшго харhлтс энүнә насн-җирһлин хаалhд учрх.

           Бося Бадмаевнан хөв-җирһлин тускар келхлә, кигштә җирhлин төлә юн кергтәв гиhәд ухалнач. Җирһлән нерәдсн керг гихлә - бәәнә. Туурмҗ? Бас бәәнә. Насн-җирһлин туршарт юн кегдв? Тәв һар дегтр барас һарв. Бося Бадмаевнан үүдәврмүд кесг келнд орчулгдв. Эн бийнь чигн орс, һазадын орна классикүдин үүдәврмүдиг хальмг келнд буулһв. Саңһҗин Босян үүдәлтин тускар Я.Смеляков, В.Кожевников, Д.Кугультинов, Е.Николаевская, Ю.Розенблюм, Р.Гамзатов болн нань чигн нертә билгтнр бичлә. Саңһҗин Бося Хальмг улсин шүлгч гидг өөдән цол зүүнә, келн әмтнә Иньгллтин орденәр ачлгдла, энүнә күч-көлсн, хальмг литературин делгрлтд орулсн тәвц кесг медальмудар, ачлврмудар темдглгдлә.

           Нег дорд үзгин философин келсн үг сананд орна. Эн философ Шүлгчнриг цецн улсла, бурхнла әдл тоолна. Тер юңгад гихлә эдн эргндк йиртмҗин бәәдлиг, цагин йовудыг нәрнәр меднә, юңгад гихлә эднд Билг деерәс заясн болдг.

«Мини өрк-бүл хальмг улсин тууҗд»

(Әәдрхн-Кизляр хоорндк төмр хаалh тосхлhнд орлцсн хальмг улсин баатрльг үүлдврт нерәдгджәнә)

1942 җилд, Төрскән Харсгч Алдр Дәәнә күнд цагт, Әәдрхн – Кизляр төмр хаалh тосхх шиидвр авгдсн бәәсмн. Фронтыг теткх төмр зам йир кергтә бәәсинь эн шиидвр медүлҗәнә. Хальмг Таңhчас арвн тавн миңhн күн эн тосхлтд көдлсмн. Күүкд улс, насни дигт күрәд уга баhчуд, медәтә улс ик зуудан күчр күнд бәәдлд хаалhиг тосхсмн. Төмр хаалh Әәдрхн – Кизляр орн-нутгин өмн үзгт дәәнә – стратегическ чинртә бәәсмн. Энүнә тосхлтд чидлән, цогцан әрвллго арвн тавн миңhн хальмг улс   көдлсмн. Диилвр бәрхд эн күч-көлсчнр эврә баh биш тәвцән орулсн улс. Теднә дунд мини ээҗ- Бадм-Һәрән Мария Мантхуровна ( тер цагла Болуда  Мария) бәәсмн. Мини ээҗ Каспийский районд Шоh селәнд) өрк-бүлтәhән бәәҗ. Тер цагла мини ээҗ арвн зурhата күүкн билә. Экнь – Болуда Болусн Цагановна селәнә парторг болҗ көдллә. Эврәннь келврән ээҗ иигҗ эклсмн: «1941-гч җилд хулhн сард Лагань селәнәс райком партьд инструктор болҗ көдлҗәсн Намчуга Манҗ ирсмн. Манҗ юн кергәр ирсән келв: өцклдүр обкомас мадн тал нег күн ирәд, ах йосна бачм hарhсн эркн шиидвр цәәлhәд, ахр цагин  эргцд  Әәдрхн – Кизляр хоорнд 450 дууна төмр шин хаалh тосхх, дәәнд эркн кергтә хар түлә зөөх. Тегәд мана района колхоз болhнас баh гихдән  түрүлҗ йовулх 25-30 күүнә зура темдглв. Одх hазрнь дала хол биш үүнәс 35-40 дууна гиhәд дүңнәд күрх hазриг зааhад, мендән келәд, бас нег колхоз одх болад, адhад йовҗ одв. Мана селәнәс 16 баахн күүкд төмр хаалh тосхлhнд йовулв. Тер дунд би болн мини үр күүкд- Цаhана Нуура, Эрднь-Һәрән Соня. Мадн Улан-Хол селәнд ирәд, арвн бригад болҗ хувагдад, малтх, зөөх, тегшлх hазриг хаалhин мастерар заалhҗ меерлҗ авад, уухнд бәәсн хотхрарнь малтсн шавриг көөлдүлҗ, мөрн тергәр зөөҗ тегшлх болад, медәтә өвгдүдиг мөрнә көдлмшт шиидәд, hазр малтх зер-зевән авч дигләд, белн талан hарв. Баh насна халун цусна дөңгәр, өрүн өрләhәс авн асхни  харңhу болтл, hартасн күрз, лом, кирк, носилк тасрулл уга көдлввидн.   Тенд җилин эргцд аль чигн учрсн күнд - көдлмшиг дааҗ чадад, эңкр орн-нутгин даалhcн диилврин нөкд болх эркн чинртә төмр хаалh  тосхх көдлмшиг күцәhәд мадниг  Кизляр балhснур йовулв.  Яахв, цагин бәәдлд даалhад, асхрсн нульмсан арчад, вагон деер сууhад  ар үзг хәләҗ хаалhдан орад  йовҗ йоввидн. Тенд гесндән дүүрң хот уга, сән дулан бәәрн уга, үвлин киитнднь даарад, зуна халунднь шатад, хар көлсән асхрулҗ, Төрскнәннь төлә көдлввидн.

Кизляр балhснас көдлмшәс сулдхад мадниг, баахн күүкдиг, киитн Сиврүр туулhв. Бүкл арвн hурвн җилдән бидн Сииврт эк-эцк, элгн-садн угаhар муулян эдлв.» Иим hашута үгәр ээҗ эврәннь келврән төгсәв. Иим дала зовлңг, түрү-зүдү үзсн мини ээҗиг би кезә чигн мартшгов. Эн болхла, хальмг улсин баатрльг үүлдвр гиҗ би санҗанав. Эднә санлыг күндлхәр би эврәннь ээҗин тускар келҗ өгв.

1942 жилин hаха сарин 15-д хаалh тосхх hазрт түрүн көдлмш эклсн билә. Төрскән Харсгч Алдр дәәнә тууҗд Әәдрхн – Кизляр төмр хаалh тосхлhн зөвтә орман эзлҗәнә. Эн хаалhин тосхлтд Хальмгин күч-көлсчнрлә хамдан Сталинградск областин Астраханск округин, Орджоникидзевск (Ставропольск) крайин Кизлярск округин күч-көлсчнр орлцсмн. Фронтд әмән әрвллго дәәлдҗ йовсн улст зер-зев, хот-хол болн нань чигн тоотыг күрглhнд Әәдрхн – Кизляр төмр хаалh ик дөң тусв.

Сталинградск дәәлдәнд, Кавказиг харслhнд болсн бәрлдәнд орлцсн советск цергиг түләнә - тосна материалмудар, цергә техникәр, зер-зевәр, хот-хоолар тетклhнд Хальмгин болн өөр эргндк краймудын эгл әмтн hарарн тосхсн хаалh ик чинр зүүсмн. Бидн болхла, өдгә цагин баhчуд, иим хальмг улсин баатрльг үүлдвриг мартхмн биш, гиҗ би санҗанав. Эн мана тууҗин мартгдшго халхс.

«Зул- хальмг улсин нас авдг өдр»

Цуг хальмг улс Зул гидг мөргүлд җил болһн орлцна. Эн мөргүл шар шаҗна эклцинь   тәвсн   Зуңкван нернлә залһлдата. Зуңква бурхн үнндән һазр деер бәәсн күн, Шакъя-Муни бурхна   хөөн    тер  ирсн болсмн. Олна тоомср зүүҗ йовсн   Дарһч Лу-би-мге гидг   күн   энүнә   эцкнь бәәсмн.    Әрүн    цаһан седклтә, үнн-чик хәләцтә болн саг болдгарн хаҗудк әмтнә      күндллһ    тер эзлсмн. Зуңква эк-эцкдән дөрвдгч    көвүнь   болҗ, 1357 җилд төрҗ   һарсмн. Терүг һархд кесг сән темдг учрсмн   гиҗ   келгднә. Үлгүрнь, көвүһән һархд экәснь һарсн цусн һоожад һазрт күрсмн. Тер ормднь йир өвәрц модн урһсмн. Зун миңһн ац болһнднь зурһан   һарта   Маха-һал бәәҗ. Тер модыг гелң хашалад, өөрнь сүм босхад, тенд бәәдг болҗ. Иигәрән әмтн ирәд, мөргүл кедг болсмн. Хөөннь энд Һобулг гидг хурл тосхгдла.   Әрүн  седклин  болн хөвтә җирһлин   көрң эн болла. Хө мөстәһәсн  авн 16 нас   наслтлан  Зуңква бурхн шаҗна ном дасад, 1373 җидд Төвд орв. Тенд олн зүсн   ном дасх саам терүнд учрснь лавта. 24 күрх насндан Зуңква гелңгин цол зуүв. Тер цагт үүлдҗ йовсн Буддан шаҗна   цуг   хүвинь   Зуңква шинҗләд, терүнә хар алтта тоотынь йилһҗ шалһв. Тегәд   Буддан   шаҗиг цеврүлҗ, терүнә сурһалин сән гисинь батлх төр тер тәвсмн. Аштнь күн болһн насн-җирһлдән нәәмн зокал оньдин күцәх зөвтә гиж эн батлв.

1. Күн цеврәр бәәх зөвтә
2. Эс өгсн юмиг авх зөв уга
3. Кениг чигн әмнәснь  хаһцулҗ зөв уга
4. Худл келх зөв уга
5. Әрк – чаһрас хөөһх зөвтә
6. Цаг – болзг угаһар асхнд хот уух зөв уга
7. Өндр юмн деер эс гиҗ өндр орндг деер кевтх зөв уга
8. Цаг – болзг угаһар биилх, дуулх зөв уга

Күн болһн мацг бәрх зөвтә гиҗ Зуңква заасмн. Мацг бәрсн күн гемәс, бәәдл –җирһлин талдан чигн му тоотас сулдхгдна гиҗ тер заадг бәәсмн. Зуңкван сурһаль 10 орн-нутг авгдад, хөөннь шар шаҗн өргәр делгрв. Цуг насн-җирһлиннь туршарт Зуңква сурһалян делгрүләд тархаһад йовсмн. Ташр эн шаҗн күчәр зүүлһгдҗәсмн биш, зуг эвәр тархагдла. Тер учрас чигн эн шаҗна зокалмудыг шар шаҗнд шүтдг әмтн эндр өдр күртл әрүнәр күцәнә. Тиим әрүн шаҗиг үүдәсн төләд Зуңква шар шаҗна бурхдын негнь болсмн. Эн шар шаҗна халх һоллгч үүдәврмүдиг бичсмн. Болв Зуңквад бийднь чигн номин  кесг үүдәвр нерәдгдсн  темдгтә. Үлгүрнь, нер туурсн Зая-Пандит чигн Зуңкван тускар олн үүдәвр бичсмн. Зуңквад шишлң мөргүлмүд чигн нерәдгддг билә. Терүг мөрглһн угаһар, йөрәлһн угаһар хурлмудт нег чигн үүлдвр күцәгддго бәәсмн. Зул болсн цагт хамгин өргмҗтә мөргүлмүд Зуңквад нерәддг билә. Москвад цергә - тууҗин Центральн архивд Зулн тускар бичәтә материал бәәнә: «Зулын өмн өргнд асхн хурлас хол биш теегт ик ут ширә тәвгднә. Тиигәрән хальмг күн болһн һуйрар кесн шар тоста болн һолта цөгцән авч ирнә. Эн саамд хурлд мөргүл болна. Терүнә хөөн гелңгүд хурлас һарад, һартан бурхд бәрәд, ду дуулад оркхла, ирсн әмтн тер бурхдт мөргнә. Тиим мөргүлин төләд хурлын һаза кесг олн шам шатагдна».  

Зулла хальмгуд өңгрсн  элгн – садндан хот бәрнә. Зулыг темдглхин төләд боорцг, гүзәнд хот  тосн, альмн – кедмн, тосн кегддг бәәсмн. Өдр болһн һуйрар Зулын оңһцд һол кедмн. Терүн деернь дәкәд күн болһна тоод неҗәд һол немдмн. Хурлмуд үүлдҗәсн цагт әмтн цуһар тер оңһцан хурлд авч ирәд, әрүслүлдг бәәсмн. Эн үүлдврин тускар Х. Б. Кануков иигҗ бичлә: «Хурлд авч ирсн Зулын оңһцыг тәвцд тәвәд шатадмн. Һалнь унтрсна хөөн әмтн тер һуйрар кесн оңһцас күртхәр, невчкн юм авхар түлклддмн, терүг аршан гиһәд әмтн иддмн».

Хөөннь чигн Зулын цөгц бөкснә хөөн әмтн терүг үүләд аршалдг бәәсмн. Зулын хөөн 5-6 өдр давсна хөөн - сарин 1 шинлә -Җилин Эзн ирдг йовдл темдглгддг билә. Тер саамд залу күүнә насн деер җил немгддмн. Эн кемд әмтн тоовр кеһәд, нег-негән йөрәнә, бичкдүдт шикр-балтаһар белг өгнә.

Зулла хальмгуд сән гисн хувцан өмсәд кеердмн, эн байрт ик эртәснь кинән кевәр белддмн. Зулд нерәдгдсн үүлдвр дунд һал тәәлһн онц орм эзлдг билә. Ишкә герин тал дунд шатҗах модн деегүр хөөнә нәрн гес татдг бәәсмн. Ьалын һурвн таласнь хар һуйрар кесн цөгцс тәвәд, дотрнь шар тос кеһәд шатадмн. Хажуднь болхла олн зүсн өңгтә торһн кизәрмүдәр кеерүлгдсн модна ацмуд зогсадмн. Модн йосндан шатад ирхлә, терүнд хөөнә хавс, өвцү, аш сүүдднь ууц тәвәд, бәәҗәһәд – бәәҗәһәд тос, хорһ, үс, чигә, зәрмдән әрк кедмн. Цуг эн тоот шатад чилхлә, деернь татгдсн хөөнә нәрн гес һалд хайна. Терүнә хөөн һалын утана бәәдәр хурсн әмтнә иргчинь меддг билә. Үлгүрнь, һал аслго, цеврәр шатхла, бәәдл-җирһл хөвтә болх гиҗ келдмн. Һалын өңг харңһу болхла зовлң үзгдх гиҗ заадг билә. Һал унтрсна хөөн үлдсн үмсиг гертән һурв хонулчкад, күн йовдг хаалһас холд асхдмн. Йовсн әмтн ишкәд, терүг бичә бузрдатха гиҗ тиигдг бәәҗ.

Зул – шаҗна үүлдвр болсн деерән үвл, шин җил ирҗәх темдг мөн. Үвл малчнрт күнд цаг болдг биший. Тегәд зудта, шуурһта цагин өмн өргнд йиртмҗин аюлас гетлгхин төләд әмтн номд, теңгрин күчтә чидлмүдт нәәлдг бәәсмн. Малнь бүрн – бүтн һартха, элгнь – саднь гем – шалтан уга бәәтхә, наснь ут болтха гиҗ мөргдг билә. Улла хальмгуд бас ном умшдг билә.

«Вклад князей Тюменей в калмыцкую культуру»

Середина 18 века – трагический конец Джунгарского ханства. 1759 году китайские войска подавили последний очаг сопротивления ойратов. Началось жесточайше массовое истребление населения. Спаслось лишь сорок тысяч человек – те, кто успел откочевать к границам России. В числе их был и потомок рода хойт-нойон Дегжит со своей супругой Ельзе-Орошиху и приближенными кетчинерами (телохранителями) .

Прибыв в город Семипалатинск, Дегжит изъявил желание войти под российское покровительство. Императрица Елизавета Петровна удовлетворила просьбу знатного джунгарца, разрешила ему и его семье поселиться в сибирском городе Тюмени. Здесь у Ельзе-Орошиху родился сын. Родители назвали его Тюмень-Джиргалан в честь города, давшего им спасение. К тому же «Тюмень» на ойратском означало «десять тысяч», и полностью имя новорожденного переводилось как «радость десятитысячная».

В Тюмени Дегжит пробыл недолго. Собрав своих подданных, он направился к берегам Волги. Дегжит поселился вблизи ставки калмыков Хошеутовского улуса.

Так, в 60-е годы 18 века на левом берегу Волги появилось небольшое поселение. Вскоре Дегжит умер. Через год Ельзе-Орошиху вышла замуж за вдовствующего хошеутовского нойона Замьяна, который по ойратскому обычаю усыновил осиротевшего Тюмень-Джиргалана. После кончины Замьяна хозяином поселения стал его пасынок. В литературных источниках источниках начала 19 века поселение значится уже под названием « Сельцо Тюменевка».

Строительство комплекса Хошеутовского хурула (1814— 1817 гг.), своеобразного исторического памятника, органически сочетающего элементы буддийской архитектуры с монументальной величественностью европейского классицизма, было связано с одной из крупнейших феодальных фамилий, игравших ведущую роль в жизни калмыцкого общества XVIII - начала XX вв. Династия нойонов Тюменей выдвинула из своих рядов доблестных участников, героев Отечественной войны 1812 г., прекрасно образованных людей своего времени, усилиями которых было создано историческое сочинение "Сказание о дербен-ойратах", переведен с русского языка рад исторических работ, посвященных калмыкам, заложены основы изучения национального фольклора. Представители династии Тюменей явились инициаторами перехода калмыков от кочевого образа жизни к оседлому, ранее всех перенимая прогрессивные методы хозяйствования передовой русской земледельческой культуры.

История Хошеутовского хурула через фамилию Тюменей, представляла небольшой, но очень важный этап истории калмыцкого народа, являющейся составной частью истории России, выступает как один из ярких примеров единения двух народов. Единство калмыков с Россией неоднократно проявлялось в участии их в войнах против турецких, крымских вторжений в XVII- XVIII вв., в пограничной службе на юго-востоке страны. Одним из первых на призыв русского народа встать на борьбу с Наполеоном откликнулись калмыки Хошеутовского улуса. Тюмень-Джиргалан снарядил пятисотенный полк, вошедший в историю как Второй астраханский калмыцкий полк под командованием старшего сына Серебджаба. В войне 1812 г. и заграничных кампаниях 1813-1814 гг. полк С. Тюменя в составе 3-й западной армии генерала Тормасова начал боевой путь от Бреста и прошел до Парижа. 20 марта 1814 г. Второй астраханский калмыцкий полк в парадном марше прошел по улицам французской столицы. За доблесть в борьбе с захватчиками С. Тюмень был произведен в чин подполковника, награжден орденами св. Владимира, Анны и золотым именным оружием. Подвиг С. Тюменя в "битве народов" под Лейпцигом был отмечен орденом св. Георгия.

Батур-Убаши Тюмень, профессиональный военный, офицер русской армии, принял участие в Отечественной войне 1812 г. не в составе калмыцких полков. Будучи кадровым военным, он вместе с друзьями по оружию, представителями других народов России, с первых же дней нашествия наполеоновских войск познал горечь отступления, а затем был участником победного преследования захватчиков по опустошенной и разоренной русской земле. Не случайно Батур-Убаши летом 1814 г. был удостоен чести представлять калмыков Хошеутовского улуса в Петербурге на торжествах по случаю празднования великой победы русского народа в Отечественной войне 1812 г..

Время пребывания Батур-Убаши Тюменя в Петербурге совпало с окончательным завершением строительства монументального церковного сооружения - Казанского собора, над проектом которого работал А. Н. Воронихин - один из крупных мастеров русской архитектуры периода классицизма. Грандиозность и величественность ансамбля этого собора оказали неизгладимое впечатление на посланца калмыцкого народа.

История Казанского собора теснейшим образом была связана с событиями народно-освободительной борьбы 1812 г. С площади перед колоннадой собора летом 1812 г. уходили русские полки на театры военных действий, под сводами собора состоялась торжественная служба накануне отъезда в действующую армию нового главнокомандующего русскими войсками фельдмаршала М. И. Кутузова. Именно в Казанском соборе в дни торжеств по случаю разгрома войск Наполеона были размещены трофейные знамена и ключи от сдавшихся неприятельских городов. В 1814 г. Батур-Убаши Тюмень посетил Казанский собор и осмотрел хранилище священных исторических реликвий всенародной войны, активными участниками которой были кочевники-скотоводы калмыцкой степи. Торжественная атмосфера, царившая в Петербурге в дни празднования, ощущение причастности своего калмыцкого народа к этой большой победе побудили Батур-Убаши Тюменя к мысли о создании подобного монумента в честь ратных подвигов воинов-калмыков. Для осуществления этой мысли он ближе познакомился с архитектурными особенностями Казанского собора, стилевыми и конструктивными решениями христианского храма. Возможно, здесь же им были сделаны зарисовки плана и отдельных фрагментов сооружения.

Осуществить строительство монументального культового сооружения самостоятельно Батур-Убаши Тюмень не имел возможности, поскольку, будучи человеком военным, он не располагал достаточными для этого средствами. Поэтому по возвращении из Петербурга в Калмыкию он поделился своими замыслами с братом нойоном Серебджабом, который не только поддержал эту идею, но и принял на себя большую часть расходов.

Строительство Хошеутовского монастырского комплекса было начато в 1814 г. на месте старой деревянной ламаистской церкви, где проходило торжественное богослужение в честь вернувшихся из похода участников Отечественной войны 1812 г., воинов Второго астраханского калмыцкого полка. Проект главного храма был создан Батур-Убаши Тюменем по образцу Казанского собора в Петербурге. Но это не было слепым заимствованием. Батур-Убаши с помощью Гаван-Джимбы, буддийского монаха, незадолго до этого совершившего паломничество в Тибет и Монголию, переработал композицию собора применительно к требованиям буддизма, национальным традициям и небольшим размерам хурула .

Хошеутовский хурул был одним из самых крупных в Калмыцких степях и центральным в улусе и выполнял соответствующие его статусу функции.

По свидетельству А. М. Позднеева, в нем насчитывалось 80 рисованных полотен, 27 литых бурханов и различные музыкальные инструменты. Каждый из этих предметов был в то же время и произведением искусства. Одни изготовлялись местными мастерами, другие были вывезены и присланы из Тибета, Монголии и других стран. Большую художественную ценность представляли и росписи на стенах.

Особенно славился Хошеутовский хурул своей богатой библиотекой

А. М. Позднеев видел часть ее, а монахи рассказывали ученому, что ранее здесь хранились десятки тысяч старинных рукописных книг.

Отличало Хошеутовский хурул и то, что он хранил память об участии калмыков в Отечественной войне 1812 г. Непосвященным посетителям рассказывали предысторию создания храма, показывали знамя Второго калмыцкого полка, пробитое французскими пулями. Здесь проходили основные торжества по случаю празднования в Калмыцких степях, как и по всей России, 100-летия победы над наполеоновской армией.

Хошеутовский хурул стал также центром празднования 300-летия добровольного вхождения калмыцкого народа в состав России. И конечно, в хуруле проводились все большие религиозные праздники, которые являлись в то время праздниками всенародными.

Немало делал для поддержания авторитета и материального благосостояния хурула Серебджаб Тюмень. Он же способствовал тому, что добрая слава о хуруле распространилась далеко за пределы улуса и даже Калмыцких степей. Так, уже с момента окончания строительства Хошеутовский хурул стал одной из достопримечательностей Калмыцких степей; он привлекал внимание многих ученых и путешественников своими необычными формами. В 1829 г. хурул посетил и описал его немецкий естествоиспытатель Александр Гумбольдт. В 1838 г. русские художники, братья Григорий и Никанор Чернецовы, сделали серию рисунков храма. Эти работы хранятся в Государственном музее архитектуры им. А. В. Щусева, в Эрмитаже и Русском музее. В 1858 г. в храме побывал французский писатель Александр Дюма, написавший небольшой мадригал творению Батур-Убаши Тюменя. Хошеутовский хурул притягивал к себе не только любителей восточной экзотики, но и специалистов-архитекторов, этнографов, востоковедов. Одним из первых здесь побывал этнограф П. И. Небольсин, основоположник либерально-демократического направления в историографии Калмыкии. Художественные особенности Хошеутовского хурула были отмечены в работах ссыльного народника И. А. Житецкого. По заданию Русского комитета по изучению Средней и Восточной Азии в 1911г. был командирован в Хошеутовский улус калмыцкий просветитель Н. Очиров. Он также не обошел вниманием уникальный памятник калмыцкой истории и отметил: "На самом берегу Волги, среди небольших домиков гелюнгов и разбросанных здесь и там калмыцких глинобитных турпушек и кибиток, красиво и рельефно выделяется небольшой храм, который привлекает внимание едущих на пароходах своим величием и своеобразностью стиля".