Презентацияләр
Татар теле һәм әдәбияты дәресендә кулланыла торган презентацияләр
Скачать:
| Вложение | Размер |
|---|---|
 gadi_zhoml_sintaksisy.ppt | 801 КБ |
| dres_syyfat_figyl.pptx | 2.23 МБ |
| kh_tufan_kaysygyznyn_kuly_zhyly.pptx | 1.68 МБ |
| hadi_taktash.ppt | 2.31 МБ |
| o_tatarskom_yazyke.pptx | 948.17 КБ |
| syyfat._syyfatlarnyn_yasalyshy.pptx | 2.26 МБ |
| figyllr.pptx | 232.39 КБ |
 prez.o_tatarskom_teatre.zip | 2.47 МБ |
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Гади җөмлә синтаксисы. Тәмамланган интона ц ия белән әйтелеп, уй – фикер хәбәр итә торган сүз яки сүзләр тезмәсе җөмлә дип атала . Көз. Агачларда яфраклар саргайган. Җөмлә гади һәм кушма була. Бер генә хәбәрлеге булган җөмлә гади җөмлә дип атала. Ак томан эченнән кояшның беренче нурлары бәреп чыга . Безгә тизрәк кузгалырга кирәк. (Г.Ә.) Ике яки икедән артык хәбәрлеге булган җөмлә кушма җөмлә дип атала. Менә Идел өстендә, сары табак булып, кояш күтәрелде ; бөтен тирә – як кош – корт сайравына күмелде .
Җөмлә кисәкләре. Җөмләнең структур үзәген төзүче иң әһәмиятле кисәкләре баш кисәкләр дип атала. Баш кисәкләр ия х әбәр Гади ия Тезм ә ия Гади х әбәр Кушма хәбәр Тезмә хәбәр
Ия. Җөмләдә баш килештә килеп, хәбәрне үзенә ияртә, башка сүзләргә буйсынмый торган җөмлә кисәге ия дип атала. Ия кем? нәрсә? сорауларына җавап бирә . Җөмләдә ия турында ни дә булса әйтелә, ул җөмләнең башка кисәкләренә грамматик буйсынмый, шуңа күрә аны бәйсез кисәк дип атыйлар. Ия исемнәр һәм исем мәг ъ нәсендә килгән барлык сүз төркемнәре белән белдерелә ала: Төн (исем) караңгы.(Г.И.) Алар (алмашлык) урманчы белән уртактан эшләделәр.(Ш.К.) Сөйләшү (фигыл ь ) барып чыкмады.(Ф.Х.) Җылы (сыйфат) сөяк сындырмый, салкын (сыйфат) җанны тындырмый. (мәкал ь ) Тугыз (сан) өчкә тигез бүленә. Аһ-ваһлар (ымлык) калмады хәзер. Гади ия бер генә сүз белән бирелә : Агачлар яфрак яра. Тезмә ия таркалмый торган сүзтезмәләрдән тора: Үги ана яфрагы юешрәк урында үсә.
Хәбәр Ия турында нәрсә булса да хәбәр итә торган икенче кисәк хәбәр дип атала. Ул нишли? нишләде? ул нинди? ул кем? ул нәрсә? ул күпме? һ.б. сорауларга җавап бирә. Хәбәр Фигыл ь хәбәр Исем хәбәр Гади фигыль хәбәр Кушма фигыль хәбәр Тезмә фигыль хәбәр Гади исем хәбәр Кушма исем хәбәр Тезмә исем хәбәр
Күктә кояшның әсәре дә күренми . Нинди сүз төркеме белән белдерелүенә карап, хәбәр фигыл ь хәбәргә ( фигыл ь белән белдерелә) һәм исем хәбәргә ( фигыльдән башка сүз төркемнәре белән белдерелә ) бүленә: Яңгыр кинәт башланды .( Фигыль х әбәр) Акыллы дошман акылсыз дустан яхшырак . ( исем хәбәр ) Төзелеше ягыннын һәр ике төр хәбәрләрне дә гади, кушма һәм тезмә төрләргә бүлеп йөртәләр. Гади хәбәр бер сүздән тора: Яз килә . Көн матур . Кушма хәбәр мөстәкыйл ь сүзгә ярдәмлекләр (бәйлекләр, ярдәмче фигыл ьләр, кисәкчәләр ) ялганып ясала: Туганыбыз килгән иде. Яңгыр ява башлады . Китаплар сатылып беткән .
Тырышуым синең өчен . Апа матур иде . Сез Солтанмы әле ? Тезмә хәбәрләр фразеологизм яки таркалмый торган сүзтезмәләр белән белдерәләр. Юлыбыз дәвам итә . Ул тирә – якка күз салды . Бу мәһабәт бина – Казан дәүләт университеты . Әтием алтын куллы .
Җөмләнең иярчен кисәкләре . Иярчен кисәкләр, баш кисәкләрне ачыклап, аларга ияреп киләләр. Иярчен кисәкләр Аергыч Тәмамлык Хәл Аныклагыч Урын х әле Вакыт хәле Рәвеш хәле Күләм хәле Сәбәп хәле Максат хәле Шарт хәле Кире хәл
Аергыч. Исем белән белдерелгән теләсә нинди җөмлә кисәген ачыклаган иярчен кисәк аергыч була. Ул нинди? кайсы? ничә? ничәнче? кемнең? нәрсәнең? кайдагы? сорауларына җавап бирә. Аергыч ачыклап килгән сүз аерылмыш дип атала. Җанга урын тапмас чаклар була. Габдулла Тукай – бөек шагыйр ь. Ул унынчы сыйныфта укый. Аергычлар исем, сыйфат, сан, алмашлык, фигыл ь, рәвеш, хәбәрлек сүзләр белән белдереләләр: Шуннан соң мин аны икенче көнне кичк е ашка керер алдыннан шушы кечкенә мәйданчыкта күрдем. Нургали ага өстәлдән көмеш кыңгырау алды. Бүген күп эш эшләнде.
Тиңдәш һәм тиңдәш түгел аергычлар. Предметны бер генә яктан (төсе, формасы, тәме һ.б.) ачыклап килгән аергычлар тиңдәш аергычлар дип атала. Умарта кызы иң матур , иң ачык , иң хуш исле чәчәкләргә кунды. Предметны төрле яктан ачыклап килгән аергычлар тиңдәш булмаган аергычлар дип атала. Кыз кулына зур кызыл туп тоткан .
Тәмамлык. Тамамлык җөмләдә фигыл ь белән белдерелгән кисәкне ачыклап килә һәм кемгә? нәрсәгә? кемне? нәрсәне? кемнән? нәрсәдән? кемдә? нәрсәдә? кем белән? нәрсә белән? кем турында? нәрсә турында? һ. б. сорауларга җавап бирә. Атның муеннарын сыйпадым. Ул әтисе белән яши. Алтыдан икене алам. Туры һәм кыек тәмамлыклар. Тәмамлыклар туры һәм кыек тәмамлыкларга бүленәләр. Төшем килеше кушымчасы алган яки алу ихтималы булган тәмамлык туры тәмамлык дип атала: Җәй көнен яздым бераз: языйм әле кыш , көзләрен . Мин үз тирәмдә сәер хәлләр күрә башладым. Ияртүче сүзгә юнәлеш, чыгыш, урын-вакыт килеше кушымчалары һәм бәйлек яки бәйлек сүзләр ярдәмендә иярә торган тәмамлыклар кыек тәмамлыклар дип атала: Әйтерсең дөньяда хәзер алар өчен Габдулладан башка берни юк. Без бу кыз белән таныш идек. Абыйга көн саен кызлардан хат килә.
Хәлләр. Җөмләнең фигыл ь, сыйфат, рәвеш, хәбәрлек сүз белән бирелгән кисәгенә ияреп, эшнең һәм билгенең билгесен, эшнең үтәлү рәвешен, вакытын, урынын, сәбәбен, максатын, шартын, күләм – дәрәҗәсен белдерә торган кисәкләр хәл дип атала. Хәлләр ничек? кайчан? кайда? нигә? ни өчен? ни сәбәпле? нишләсә? нәрсәгә карамастан? һ.б. сорауларга җавап бирәләр: Кич белән йокларга яттык. Без быел авылда рәхәтләнеп ял иттек. Көн гаят ь матур иде.
Хәл төркемчәләре. Хәлләр мәг ънәләре ягыннан 8 төркемчәгә бүленәләр: вакыт хәле, урын хәле, сәбәп хәле, максат хәле, рәвеш хәле, күләм хәле, шарт хәле, кире хәл. Урын хәле эш яки хәлнең урынын белдерә, кая? кайда? каян? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Килеш кушымчалары: -га\-гә, ка\кә, -дан\-дән, -тан\-тән, -да\дә, -та\-тә. 2. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: эчендә, өстендә, арасыннан, янында,буена, буйлап һ.б . Кердем карурман га Бер кычкырып җырлар га .(Г.З.) Өй артындагы бакча дан Өзеп алдым бер йөзем.(Җ.) Тирә – як та кошлар сайрый.(Р.Б.) Ком сахрасы буйлап автобус бара да бара.(С.С.) Авыл артында җимеш бакчалары урнашкан.(С.С.) Чыклы үлән өстендә салават күпере уйный.(Г.С.)
Вакыт хәле эш - хәлнең вакытын, башлануын, бетүен белдерә, кайчан? кайчанга чаклы? кайчаннан бирле? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Килеш кушымчалары Хәл фигыль формалары: -гач\-гәч; -ганчы\-гәнче. Сыйфат фигыль формасы: -ган\-гән + да\дә Исем фигыль формасы: -у\-ү + -га\-гә. 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: чакта, вакытта, арада, соң һ.б. Узган ел малай әтисе белән комбайнда эшләгән иде.(Ф.Ш.) Йомшак кына җемелдиләр Йолдызлар җәйге кич тә .(Л.А.) Борынгы урманның борылмасына җит кәч , артына әйләнеп карады.(С.С.) Күзләреңне ач канда , син инде боз өстендәге тирән карга чумган буласың. (Г.Б.) Мендәр өстендә утырган эре бөртекле чал чәчле карчыкны күр үгә үк таныды. (М.Г.) Мине күрү белән торып басты. (Х.С.)
Рәвеш хәле эшнең ни рәвешле, ничек үтәлүен белдерә, ничек? ни рәвешле? сорауларга җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Янәшә тору. Охшату-чагыштыру кушымчасы: -ча\чә; -дай\дәй. Хәл фигыль формасы: -ып\-еп,п; а\ә, ый\и 4. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: кебек, хәлдә, сыман һ.б. Карт имәннәр салмак кына шаулыйлар.(М.М.) Зарима сабыйлар ча чыркылдап көлә башлады.(М.Г.) Су өсте көмеш көзге дәй балкып тора.(Г.С.) Атлар, чаптыр ып , югары очка менеп китәләр. (М.Г.) Кычкырып көлеш ә -көлеш ә кар атышкан игезәкләргә кар ый- кар ый атлады.(М.Г.) Ике бите ут сыман кызышты.(Н.Г.) Осталар таштан, биек итеп , нигез салдылар. (М.Х.)
Күләм хәле эш яки хәлнең, билгенең күләмен, дәрәҗәсен белдереп килә, күпме? никадәр? ни дәрәҗәдә? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар 1. Янәшә тору. 2. Чыгыш килеше кушымчасы: -дан\-дән. –тан\тән. 3. Охшату-чагыштыру кушымчасы: -дай\дәй. 4. Хәл фигыль формасы: -ганчы \-гәнче, -канчы\-кәнче 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: кадәр, чаклы, саен, кабат , тапкыр, чамасы һ.б. Кыскасы, без барыбыз да ялны искитмәле матур, күңелле итеп үткәрдек.(Х.С.) Су буендагы кыяк үлән Бил дән күмә торгандыр. (К.Б.) Сөлге, җәймә ише әйберләре дә сөт тәй ак. (С.С.) Бер әйләнеп, бер тулганып, Туй ганчы карыйм әле. (Җ.) Нурислам Мәскәүдән атна саен хат язып торды. (Р.В.) Әтәч өченче кабат кычкырды. (Р.С.) Мин тамгалы бүрене тагын бер тапкыр күрдем. (Ф.Ш.)
Сәбәп хәле эш – хәлнең сәбәбен белдерә, ник? ни өчен? ни сәбәпле? нигә? нилектән? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Килеш кушымчалары: -га\гә, -ка\кә; - дан\дән, тан\тән 2. Хәл фигыль формалары: -гач\гәч, кач\кәч, ып, еп, п. 3. Исем фигыль формасы: -у\-ү + дан\ дән. 4. Сыйфат фигыль формасы: -ган\-гән + -га\гә юнәлеш килеше яки –нан\нән чыгыш килеше кушымчасы. 5. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: күрә, өчен, аркасында, сәбәпле. Тавыш ка тирмәдән абыйсы йөреп чыкты.(М.Г.) Аптыра гач, иптәш кызларына яздым. (Х.С.) Моратбакый, җиңел сулап, гел киеренке утыр удан талган буыннарын язып җибәрде. (М.Г.) Әллә кече яш ь тән апасы тирәсендә кайнаш канга , кыз кыю булып үсте. (С.С.) Хәзергә әле, әнә, романын язып бетермәгәнгә күрә генә, болай гади бер кеше кыяфәтендә йөридер кебек иде. (Р.Т.)
Максат хәле эш – хәл, хәрәкәтнең максатын белдереп килә, ни өчен? нигә? нинди максат белән? кебек сорауларга җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Юнәлеш килеше кушымчасы: -га\-гә, -ка\-кә. Инфинитив формасы: ырга\-ергә, -арга\-әргә, -рга\-ргә. 3. Бәйлекләр, бәйлек сүзләр: өчен, дип, максатыннан, ниятеннән . Ак каеннар арасына Килгән идем җиләк кә . (М.Р.) Әби булыш ырга кызын чакырды.(Ә.) Кояшлы, чәчәкле бу якты дөн ь яга Кошлар күк җырла рга килдем мин. Мин монда сезне күреп чыгар өчен генә кердем. (Х.С.) Малай уйнавыннан туктаган һәм кайтырга дип кузгалган. (Р.Б.)
Шарт хәле җөмләдә эш-хәлнең шартын белдереп, фигыл ь гә буйсынып килә, нишләсә? нинди шартларда? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар Шарт фигыль формасы: - са\-сә. Ияртүче теркәгеч: әгәр + -са\-сә. Сорау кушымчасы: -мы\-ме. Бәйлек, бәйлек сүз: икән, исә. Абыйсының шигырен ишет сә , Заһит, мөгаен, йомшарыр иде. (С.С.) Әгәр соңга кал са м җитешә алмаячакмын. (М.Г.) Адымнарыңны акрынайттың мы , тормыш тәмен белеп, җай гына чөкердәшеп баручы ак яулыклы, чәчәкле читек кигән әбиләр, матур картая белгән бабайлар төркеме белән тигезләшәсең. (М.Г.) Туа икән инсан, вакытның бер кисәге булып яши башлый. (Р.С.) Ал яраннар кебек алсулана Бәгырькәем, мине күрде исә . (Р.В.)
Кире хәл җөмләдә көтелгән эш – хәлнең киресен белдерә, нишләсә дә? нәрсәгә карамастан? сорауларына җавап бирә. Бәйләүче чара Мисаллар 1. Шарт фигыль формасы: - са\-сә + да, дә кисәкчәсе. 2. . Хәл фигыль формасы: ып, еп, п яки гач\гәч + та, тә кисәкчәсе. Боерык фигыль формасы: -сын\-сен. 4. Бәйлек сүз: карамастан . Ары са лар да , арыганлыкларын сиздермәскә тырышты малайлар. (Ф.Ш.) Төш икәнен бел еп тә , уянасы килмичә, дәвамын күрергә теләгән кеше халәтендә иде ул. (М.Г.) Ләкин никадәр генә яратма сын , кадерләмәсен, карт морза аларны, ул хисләрне угланга сиздерүне кирәк тапмады.(Ф.Л ) Яш ь булуына карамастан, ул эшләрнең үзәгендә әлеге дә баягы Миңсылу бөтерелер иде. (М.Х.)
Җөмлә кисәкләренең аерымлануы . Аерымлану – иярүче сүзнең, ияртүче сүздән ераклашып, мөстәкыйл ьлеге арту дигән сүз. Төрле җөмлә кисәкләре төрле шартларда аерымланалар. Аергычлар үзләре ияргән сүзгә кире тәртиптә аерылмыштан соң килсәләр аерымланалар: Мин күп күрдем филдәй кешеләрне, киң күкрәкле, тимер бәдәнле . (М.Җ.) Бер җирдә юк камыш сабаклары, андагыдай шаулый торганнар . (Һ.Т.) Инверсияләнеп килгән аергычлар төп җөмлә интонациясе эчендә булырга тиешләр, яг ъ ни алар җөмлә тәмамлаганчы әйтеләләр. Инверсияләнгән аергыч тәмамланган җөмләдән соң , аерым җөмлә кебек, хәбәр итү интонациясе белән әйтелсә, ул өстәлмә дип таныла һәм язуда төп җөмләдән нокта, сорау яки өндәү билгесе аерыла: Күк йөзендә болыт ертыклары арасыннан кәкре ай сыныгы күренгәләп куя. Тонык, ям ь сез . (Э.К.)
Тәмамлыклар (бары тик кыек тәмамлыклар гына) инверсияләнеп килсәләр һәм җөмлә интонациясе эчендә калсалар, тыныш билгесе белән аерымланалар: Ул бик яхшы поэма язган, мәхәббәт турында. Тәмамлыклар инверсияләнеп җөмлә ахырына куелсалар һәм, җөмлә интонацион яктан тәмамлангач, аерым җөмлә интонациясе белән әйтелсәләр, алар өстәлмәләр булалар һәм төп җөмләдән нокта, сорау һәм өндәү билгеләре белән аерылалар: Шәһәрдән кичә генә кайттым мин. Әти белән. (Ш.У.)
Аерымланган хәлләр. Үзләре бәйләнгән җөмлә кисәгеннән ераклашкан һәм ярымхәбәрлек төшенчәсенә ия булган вакыт, рәвеш, күләм, сәбәп, максат, шарт һәм кире хәлләр аерымлана. Урын хәле аерымланмый. Ял иткәч (вакыт хәле), без бакчага чыктык. Алар, сөйләшә - сөйләшә (рәвеш хәле), бакчага кереп киттеләр. Бер караңгыдан икенче караңгыга кадәр (күләм хәле), профессор институттан чыкмады. Югары белем алырга дип (максат хәле), ул башкалага күчеп килде. Әгәр бик теләсәк (шарт хәле), без кичкә кайтып җитәбез. Бик арсалар да (кире хәл), турислар ял итәргә туктамадылар.
Аныклагыч. Җөмләдә ияртүче кисәктән соң килеп, аның мәг ъ нәсенә өстәмә аныклык, төгәллек бирә торган иярчен кисәк аныклагыч дип атала. Аныклагыч ачыклап килгән сүз (ияртүче сүз) аныкланмыш була. Аныклагыч астына ике дулкынлы сызык сызыла. ( ) Аныклагыч җөмләнең теләсә кайсы кисәген аныклап, төгәлләп килә ала. Аныклагыч аныкланмышы соравына яг ъни сүзен өстәп куелган сорауга җавап бирә: Сәвия әнисе яраткан көйне – “Рамай”ны уйный иде - яг ъни нинди көйне? Кәҗә рәхмәт әйтә : сакалын селкетә - яг ъни нишли? Кеше гомере сүнгәч, аны икенчеләр , яг ъни яшь буыннар дәвам итә - яг ъни кемнәр?
Аерымланган аныклагычлар . Аныкланмышы б елән бер грамматик формада ярашкан аныклагычлар аерымлана : Миңа, малай кешегә , кыю булырга кирәк - юнәлеш килешендә ярашканнар. Уңда, урман буенда, ат көтүе йөри - икесе дә урын –вакыт килеше формасында килгән. Аныкланмышы б елән бер грамматик формада булган аныклагыч аерымланмый : Сез дусларны сагынам - аныкланмыш (сез) баш килештә, аныклагыч (дусларны) төшем килешендә . Билгеләү алмашлыклары (үз, барысы, һәммәсе, бөтенесе..) һәм җыю саннары белән белдерелгән алмашлыклар да аерымланмый: Без икәү кайтып киттек. Алар барысы да тынып калдылар.
Аерымланган аныклагычлар янында тыныш билгеләре. Аерымланган аныклагычлар аныкланмышыннан өтер, сызык, ике нокта һәм җәяләр белән аерып күрсәтелә. Мисаллар Тыныш билгеләренә аңлатма 1. Иртән без, өч кеше , катерда утыра идек инде. (С.С.) Өтер. Алмашлык яки рәвеш белән белдерелгән аныкланмыш күләмен чикләгәндә. 2. Колхозның барлык кешеләре, хәтта картлары һәм карчыклары да, тырышып эшләделәр. Аныклагыч аныклаучы теркәгеч белән булганда. 3. Өч сугышчы еракка , разведкага , бүген генә киттеләр. (А.Шамов) Урын хәлен аныклаганда. 4. Ул унтугыз яшендә, матур вакытында , фронтта һәлак булды. Вакыт хәлен аныклаганда. 5. Нектар – баллы сыекча – күбәләкләр өчен генә түгел, башкаларга да азык. (К.Т.) Сызык. Аныклагыч та аныкланмыш та ярашып килгән исемнәр белән белдерелсә. 6. Кәҗә рәхмәт укый: сакалын селкетә .(Г.Т.) Ике нокта. Фигыл ь ләр белән белдерелгән кисәкләр яки хәбәр аныкланганда. 7. Черелдәвекләр (сызгырак чыпчыклар) кешедән курыкмыйлар. (К.Т.) Җәяләр . Тәрҗемә итү, искәрмә яки аңлатма бирү тәртибендә аныкланганда.
Җөмләнең модал ь кисәкләре. Сөйләүченең чынбарлыкка (тыңлаучыга, җөмлә эчтәлегенә, төзелешенә һәм сөйләү обстановкасына) мөнәсәбәтен белдерә торган кисәкләр җөмләнең модал ь кисәкләре дип атала . Дускай , сиңа бүләк итәр идем Илкәемнең иркә гөлләрен. (М.Җ.) Кыскасы , алар урманны кадерләп, саклап тоталар иде.(М.М.) Җөмләнең модал ь кисәкләре . Эндәш сүзләр Кереш сүзлә р
Эндәш сүзләр һәм алар янында тыныш билгеләре . Сөйләм төбәлгән затны, әйберне белдерүче сүзләр эндәш сүзләр дип аталалар. Эндәш сүзләр баш килештәге төрле исемнәр белән белдереләләр, җөмләнең теләсә кайсы урынында киләләр, җыйнак һәм җәенке булалар; җөмләнең гомуми интона ц иясеннән аерым әйтеләләр: Әнием , мин сине бик яратам. Сагындым, бик сагындым сине, изге туган ил ! Эндәш сүз җөмлә кисәкләреннән өтер белән аерыла, көчле тойгы белән әйтелгән эндәш сүздән соң өндәү билгесе куела, җөмләнең дәвамы баш хәрефтән языла. Кадерле кунаклар ! Өстәл янына утырыгыз. Бер гомуми интона ц ия астында әйтелгән и, ай, әй, о ымлыклары белән эндәш сүзләр арасында өтер куелмый: И сабыйлар, эшләгез сез.... (Г.Т.)
Кереш сүзләр . Сөйләүченең чынбарлыкка, сөйләмнең эчтәлегенә төрле мөнәсәбәтен белдерә торган сүзләр кереш сүзләр дип аталалар. 1. Фикерне йомгаклаучы: димәк, шулай итеп, шул рәвешле, бәс, кыскасы... 2. Чикләүне белдерүчеләр: башлыча, ниһаят ь ... 3. Шикләүне, икеләнүне белдерүчеләр : ихтимал, күрәсең, бәлки, ахрысы, ахры, мөгаен, шәт... 4 . Билгесезлекне белдерүчеләр : нигәдер, никтер, ничектер, ни өчендер... 5. Фикернең тәртибен белдерүчеләр : беренчедән, бердән, икенчедән, барыннан да элек... 6. Фикернең шиксез булуын белдерүчеләр: әлбәттә, чынлап та, билгеле, дөрес, шиксез, һичшиксез, бәхәссез, табигый... 7. Фикер чыганагын белдерүчеләр : минемчә, безнең уйлавыбызча, аларча, алар фикеренчә, ди, диләр... 8. Үтенүне белдерүче : зинһар. 9. Иг ъ тибар җәлеп итүне белдерүчеләр : кара әле, тыңла, гафу ит, беләсең килсә, әйтсәм әйтим... 10. Фикернең үзара мөнәсәбәтләрен белдерүчеләр : мисал өчен, хәер, гомумән, киресенчә, мәсәлән... 11. Сөйләүченең төрле тойгыларын белдерүчеләр : имеш, янәсе, ичмасам, валлаһи...
Кереш сүзләр янында тыныш билгеләре. Кереш сүзләр җөмләнең төп интона ц иясеннән бик аз гына аерылып торалар, һәм пауза кыска була. Кереш сүзләр җөмлә кисәкләреннән өтер белән аерыла: Без, мөгаен, бу мәс ьәләнең җитдилеген уйлап бетермәгәнбез. (М.Ә.) Бәлки , бу хат соңгы хатым булыр...(Ф.К.) Элекке заманда бер карт яшәгән, ди ... (Әкият)
Җөмләнең тиңдәш кисәкләре. Җөмләдә бер үк сүзгә (җөмлә кисәгенә) караган һәм бер үк сорауга җавап булган кисәкләр тиңдәш кисәкләр дип атала. Җөмләнең барлык кисәкләре дә тиңдәш була ала. Тиңдәш кисәкләр җыйнак һәм җәенке булырга мөмкин. Чыршы белән нарат кышын да яшел . Бу җөмләдә чыршы белән нарат сүзләре – җыйнак тиңдәш ияләр. Бөдрә ак каеннар , купшы юкәләр тирә-якка ям ь биреп торалар - җәенке тиңдәш ияләр: аларның үзләренә ияреп килгән сүзләре бар. Тиңдәш кисәкләр үзара тезүче теркәгечләр, санау һәм каршы интонацияләре ярдәмендә бәйләнәләр: Җиргә матурлыкны , илгә батырлыкны сез бирәсез, газиз әниләр. Кар һәм боз эреде, сулар йөгерде.
Тиңдәш кисәкләр янында тыныш билгеләре. 1. Теркәгечләрдән башка гына бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасында өтер куела : Мин торам кырларда, болында, урманда. (Г.Т.) 2. Тиңдәш кисәкләр янында һәм , да , та , яки , яисә , я теркәгечләре кабатланмаса, өтер куелмый: Иркәли һәм сөя кояшның яктысы.(Г.Т.) 3. Каршы куючы теркәгечләр белән бәйләнгән тиңңәш кисәкләр арасына өтер куела : Син авылга кайттың, ләкин безгә кермәдең. 4. Кабатланып килгән теркәгечләр белән бәйләнгән тиңдәш кисәкләр арасына өтер куела: Ул инде яза да, укый да, рәсем ясый да белә . 5. Кискен каршы куюны белдергән теркәгечсез тиңдәш кисәкләр арасында сызык куела: Йөгерәм, йөгерәм – куып җитә алмыйм. 6. Үз өчендә өтерләр булган җәенке тиңдәш кисәкләр арасында нокталы өтер куела : Ул анда җир астыннан бәреп чыккан ям ь – яшел хәтфә үләннәргә сокланып йөрде; кыш көне туңып, яз көне терелә башлаган урманның сулыш алуын тыңлады. (Г.К.)
Тиңдәш кисәкләр янында гомумиләштерүче сүзләр. Җөмләнең тиңдәш кисәкләре янында аларны алмаштыра торган сүзләр дә килергә мөмкин. Андый сүзләрне гомумиләштерүче сүзләр дип атыйлар. Алар һәммәсе , бөтенесе , барысы кебек алмашлыклар; түбәндәгеләр , мондыйлар , андыйлар кебек сүзләр; тагы барлык , түбәндәге , мондый, бөтен кебек сүзләр белән килгән исемнәр ярдәмендә дә белдерелә. Тиңдәш кисәкләр алдыннан килгән гомумиләштерүче сүздән соң ике нокта куела : Һәммәсе : ирләр, хатын – кызлар үзләрен аямыйча эшлиләр иде. (Ш.К.) Тиңдәш кисәкләрдән соң килән гомумиләштерүче сүз алдыннан сызык куела : Кояш, офык, гөлләр, язлар таңы – караңгыга чумган барысы да. (Г.Аф.)
Җөмләләрне аерым билгеләренә карап төркемләү . Төркемләү прин ц ибы Җөмлә төре Мисаллар 1. Грамматик яктан таркалу –таркалмавына карап грамматик таркала торган таркалмый торган Ялт! Шул арада машинага утырып та сызды. 2. Әйтү максатына карап хикәя сорау боерык Яңгыр ява. Туктадымы әле? Зонтикларны алыгыз! 3. Тойгының дәрәҗәсенә карап гадәти тойгылы Яңгыр кирәк.Ура! Яңгыр ява! 4. Күренешне раслау яки инкяр итүгә бәйле рәвештә раслау инкяр Тиздән печәнгә төшәрләр. Бала һаман йокламый. 5. Иярчен кисәкләре булу-булмауга карап җыйнак җәенке Кар эри. Күктә ак болытлар йөзә. 6. Оештыручы үзәкнең ничә булу мөмкинлегенә карап бер составлы ике составлы Бүген бик арылды. Озын караңгы төннәр башланды. 7. Хәбәрлекнең санына карап гади кушма Тиздән игеннәр өлгерер.Мәдинә җыелыштан өйгә кайтып кергәндә, Фәрит әле йокламаган иде. (Ш.Камал) 8. Мәгънә тулылыгы өчен кирәк булган кисәкләрнең булу – булмавына карап. тулы ким Бүген кизү кем? Мин. (Ә.Еники)
Гади җөмләгә синтаксик анализ ясау тәртибе: Әйтү максаты ягыннан төре билгеләнә. Җыйнак яки җәенке икәнлеге әйтелә. Бер составлы яки ике составлы булуы күрсәтелә. Тулы яки ким булуы әйтелә. Раслау яки инкарь булуы билгеләнә. Тиңдәш кисәкләре яки аерымланган кисәкләре булу-булмавы күрсәтелә. Гади җөмлә икәнлеге әйтелә. Шартлы билгеләр ярдәмендә җөмлә кисәкләре һәм сүз төркемнәре буенча тикшерелә. Быел җәй көне Гөлшаһидә Казанга - врачларның белемнәрен күтәрү курсларына укырга килде. (Г.Ә.) Бу – хикәя, җәенке, ике составлы, тулы, раслау, аерымланган аныклагычлы гади җөмлә.
Гади җөмлә синтаксисы буенча тестлар, контроль һәм мөстәкыйль эшләр өчен биремнәр. 1 вариант. Җөмлә ничек оеша? бер яисә ике сүзнең хәбәрлекле мөнәсәбәткә керүе нигезендә ике мөстәкыйль төшенчәне оештыру, аларны үзара бәйләп кую нигезендә. бер сүзнең икенче сүз турында өстәмә аныклык , мәг ълүмат бирүе нигезендә. Җөмләнең структур үзәген төзүче иң әһәмиятле кисәкләр булып кайсы кисәкләр санала? баш кисәкләр иярчен кисәкләр модаль кисәкләр Иярчен кисәкләргә кайсы җөмлә кисәге керми? аергыч тәмамлык хәлләр аныклагыч эндәш сүзләр
4. Иягә нинди билге хас түгел? баш килештә генә килә ия составында күплек, тартым кушымчалары була таркалмый торган сүзтезмәләрдән тора ия янында бәйлекләр, бәйлек сүзләр килергә мөмкин Аергычка нинди үзенчәлек хас? исем белән бирелгән кисәкне ачыклый фигыль белән бирелгән кисәкне ачыклый бары тик сыйфат белән генә белдерелеп, барлык сүзтөркемнәрен ачыклый 6. Тәмамлыкка нинди үзенчәлек хас? исем белән бирелгән кисәкне ачыклап килә ия турында нәрсә дә булса хәбәр итә эш – хәрәкәт үтәлүгә бәйле затны, предметны белдерә эш – хәрәкәтнең үтәлү характерын белдерә
7. Аныклагычка нинди үзенчәлек хас? ияртүче сүздән алда килеп, аңа өстәмә аныклык бирә ияртүче сүз урынында килеп, аңа өстәмә аныклык бирә ияртүче сүздән соң килеп, аңа өстәмә аныклык бирә Хәлләрнең кайсы төре аерымланмый? вакыт хәле күләм хәле урын хәле барлык хәлләр дә аерымлана Сөйләүченең чынбарлыкка мөнәсәбәтен белдерүче җөмлә кисәгенә нәрсә керә? эндәш сүз кереш сүз аныклагыч тәмамлык
Тиңдәш кисәкләрнең барысын бергә җыеп, гомумиләштереп әйтә торган кисәк ничек атала? кереш сүзләр өстәлмәләр күзаллаучы баш килеш гомумиләштерүче сүзләр Тиңдәш кисәкләрне үзара теркәүче чаралар нинди? ияртүче теркәгечләр тезүче теркәгечләр һәм санау, каршы кую интонацияләре аныклау интонациясе 12 . Оештыручы үзәкнең санына карап, җөмләләр нинди төрләргә бүленәләр? бер составлы – ике составлы гади – кушма тулы – ким
Мәгънә тулылыгы өчен кирәкле җөмлә кисәкләренең булу-булмавына карап, җөмләләр нинди булалар? тулы –ким гади –кушма раслау – инкяр бер составлы – ике составлы Бер составлы җөмләләр нинди үзенчәлеккә ия булалар? бер баш кисәк кенә бар, икенчесен куеп карарга мөмкин бер баш кисәк кенә бар, икенчесен куеп булмый мәгънә тулылыгы өчен кирәкле кисәкләрнең берсе кулланылмый Кайсы төр җөмләләр бер составлы җөмләләр төркеменә керми? атау җөмләләр фигыль җөмләләр сүз җөмләләр ким җөмләләр
16. Кайсы төр җөмләләр бер составлы фигыль җөмләләр төркеменә керми? билгеле үтәүчеле билгесез үтәүчеле гомуми үтәүчеле үтәүчесез кузаллаучы баш килеш 17. Атау җөмләләрдә баш кисәк нинди сүз төркемнәре белән белдерелә? бары тик исемнәр фигыльләрдән кала башка сүзтөркемнәре барлык сүз төркемнәре 18. Әйтү максаты буенча җөмләләр нинди төрләргә бүленәләр? хикәя –сорау-боеру-тойгылы җыйнак-җәенке раслау-инкяр
19. Иярчен кисәкләрнең булу-булмавына карап, җөмләләр нинди төркемнәргә бүленәләр? тулы-ким җыйнак – җәенке раслау –инкяр 20. Хәбәрлек санына карап, җөмләләр нинди төрләрә бүленәләр? гади –кушма бер составлы-ике составлы тулы-ким 21. Баш килештәге сүз җөмлә алдына куелып, аның турында нинди дә булса бер фикер әйтелә. Бу синтаксик төзелмә ничек атала? эндәш сүз өстәлмә күзаллаулы баш килеш 22.Чынбарлыктагы күренешләргә мөнәсәбәттә җөмләләр нинди төркемгә бүленәләр? раслау – инкяр җыйнак –җәенке хикәя –сорау – боеру - тойгылы
2 нче вариант. Әйтү максаты ягыннан җөмләнең төрен билгеләгез: Нинди саф тавыш! (Ә.Б.) хикәя җөмлә сорау җөмлә боеру җөмлә тойгылы җөмлә 2. Әйтү максаты ягыннан җөмләнең төрен билгеләгез: Кем бар анда? хикәя җөмлә сорау җөмлә боеру җөмлә тойгылы җөмлә 3. Хикәя җөмләне табыгыз: Күпме хатирәләр! (Ә.Е.) Эш нәрсә соң? (Ф.У.) Бөтен укучылар да күнегүне эшләп килгәннәр иде. (Г.М.) Ләкин моңа кем җавап бирә алачак? (Г.И.)
4. Боерү җөмләне табыгыз: Сезнең юлыгыз хата түгелме? (Г.М.) Хәлимов, син кая барасың? (М.М.) Шаулама, йокласын. (М.Ә.) Ут аламыни безне! (М.Ә.) 5. Сорау җөмләне табыгыз: Без юлыбызны дәвам иттек. (Г.С.) Мине дә утырттып барасызмы? (А.Г.) Хуш, кичке авылдагы тынычлык. (Г.Ис.) Мин йоклый алмыйм. (Г.Т.) 6. Тойгылы җөмләне табыгыз: Безгә кереп чык әле. Күк йөзе зәп-зәңгәр.(М.М.) Соң син үзең, канатым, кем кызы буласың? (Ә.Е.) Күңелле бу дөн ь я! (Ш.М.) 7. Җөмләнең төрен билгеләгез: Кайчан кайттың? җыйнак җәенке
8. Җөмләнең төрен билгеләгез: Класс шауларга тотынды. (М.М.) җыйнак җәенке 9. Җыйнак җөмләне табыгыз: Монда да без бөек Тукайга бурычлы.(Г.Б.) Бүгенге эшне иртәгә калдырмыйлар. (М.) Болар - кызыллыр иде, матурлар иде.(Г.И.) Ислам кинәт торды да дәшми – тынмый китеп барды. (М.Х.) 10. Җәенке җөмләне табыгыз: Кошлар кайтты. Нигә капка ачык тора? Сагат ь туктаган. Яңгыр ява. 11. Җөмләнең төрен билгеләгез: Телләр белгән - илләр белгән. (М.) раслау инкяр
12. Җөмләнең төрен билгеләгез: Боз әле калын түгел. (М.Ә.) раслау инкяр 13. Раслау җөмләне табыгыз: Безнең өчен бу сорау – сорау түгел.(М.М.) Су тирәнәя төште. (М.Ә.) Ат карышмады. (М.Ә.) Әбине һич онытасым юк. (Ф.Х.) Инкяр җөмләне табыгыз: Безгә китәргә кирәк. Көн салкын. Хәерле иртә, күтәрелеп килүче кояш. Бу турыда әнигә әйтте юк. (М.Ә.) 15. Оештыручы үзәгенә карап, җөмләнең төрен билгеләгез: Миңа Осланда Гариф исемле бер әфәндене күрергә һәм аның белән танышырга кирәк иде. (Ф.Ә.) бер составлы ике составлы
16. Оештыручы үзәгенә карап, җөмләнең төрен билгеләгез: Ап – аяз бер яз көнендә кырда йөрдем көн буе.(Ш.Б.) бер составлы ике составлы 17. Бер составлы җөмләне сайлап алыгыз: Туры сүз таш яра.(М.) Яхшы сүз балдан татлырак. (М.) Ике уйла, бер сөйлә.(М.) Тел кылычтан үткен.(М.) 18. Җөмләнең төрен билгеләгез: Олыларны хөрмәт итәргә кирәк. атау җөмлә фигыль җөмлә сүз җөмлә 19. Җөмләнең төрен билгеләгез: Урамда салкын. атау җөмлә фигыль җөмлә сүз җөмлә
20. Аерып бирелгән җөмләнең төрен билгеләгез: Син бүген безгә киләсеңме? Әлбәттә! атау җөмлә фигыль җөмлә сүз җөмлә 21. Атау җөмләне сайлап алыгыз: С агындым, бик сагындым сине, Туган ил! (Г.К.) Эзләр...Алар, чыннан да, ниләр генә сөйләми. (Г.Х.) Туган җир! Аның нәрсә икәнлеге аерылгач беленә. (Ә.Б.) Кич. Кече тирән күл. (М.Ә.) 22. Сүз җөмләләрне сайлап алыгыз: Кызым, сиңа әйтәм. Ярар. Җәйге җылы төн. (Г.Ә.) Көз.
23. Бер составлы фигыль җөмләнең төрен билгеләгез: Хәбир абыйны эзләп килүем. (А.Г.) билгеле үтәүчеле җөмлә билгесез үтәүчеле җөмлә гомуми үтәүчеле җөмлә үтәүчесез җөмлә 24. Бер составлы гомуми үтәүчеле фигыль җөмләне табыгыз: Киеменә карап каршы алалар, акылына карап озаталар. (М.) Идел буендагы талларга хәтле яфракларын коеп, сусызлыктан көйрәп утыралар. (К.Н.) Тауга карап тау булып булмый.(М.) Ләкин ул чакта инде миңа бик тә кыен булыр. (Г.Р.) 25. Ике составлы җөмләне табыгыз: Умырзая җыйдык, кошлар сайравын тыңладык, рәхәтләнеп ял иттек.(Г.М.) Аның күзләренә ак төшкән. (М.Г.) Менә өй эче. (Ә.Е.) Аның бертуктаусыз каядыр йөгерәсе, чабасы килә, нидер эшлисе, кырасы – ватасы килә. (Н.Ф.)
26. Бу өзектә аерып бирелгән төзелмәнең төрен билгеләгез: Моңа кадәр күренмәгән кошлар, таң калдырып, җыр башлап җибәрәләр. Волга ягыннан җиләс җил исеп китә. Апрель җиле, язгы җил... (И.А.) ким җөмлә өстәлмә күзаллаулы баш килеш 27. Аерып бирелгән җөмләнең төрен билгеләгез: Әдәп! Әдәпнең төбе – яхшы гадәт. (М.) атау җөмлә күзаллаулы баш килеш өстәлмә ким җөмлә 28. Җөмләнең төрен билгеләгез: Ерак түгел моңаеп Утыра ромашка кызы. (М.Җ.) гади кушма 29. Җөмләнең төрен билгеләгез: Шул вакыт кызларның берсе мине күреп алды. (М.Х.) гади кушма
Текстларны җөмлә кисәкләре буенча тикшерергә. № 1. Бу хәл кыш көне булды. Шулай беркөнне, күл буйлап чаңгыда йөргәндә, чаңгыларым җырлап җибәрмәсенме? Сайрар кошларың бер читтә торсын. Ә тирә – юньдә ап –ак кар, үзәккә үтәрлек салкын. № 2. Төннең иң кыска вакыты. Без печәнгә төштек. Менә берзаман, күңелле елмаеп, кояш күтәрелә. Сәгать биш тә тула. Шунда яшел чәчәк төймәләре, сүз куешкандай , бердәм ачылып китә. Болар – ак төнбоеклар.
№ 3. Иртәдән бирле көн матур, кояшлы тора иде. Көтмәгәндә, көнбатыштан яңгыр болытлары күтәрелде. Йомшак кына яңгыр җиле исеп куйды, агач яфракларын җилфердәтте. Яшенле яңгыр буласын сизенгән кебек, кошлар чырылдап оча башлады. № 4. Тимгелле түндербаш (елан көпшәсе) – кишергә охшаган икееллык үсемлек. Аның яфраклары каурый сыман, чәчәкләре кечкенә зонт астына җыелган кебек. Ул - агулы үсемлек. Аны кабып караган кеше агулана.
Җөмләләргә синтаксик анализ ясарга. Миңа әле күптән түгел бер яңа роман укырга туры килде. (Г.К.) Кинәт җылытып җибәрде. (Х.Х.) Көзен безне Мәскәүгә кайтардылар.(Г.А.) Хәзер бик күңелле чак. (А.Ш.) Иске мәдрәсәнең бер бүлмәсе. (К.Т.) Юлларымның башы синдә, урман! (Һ.Т.) Әйтче, кошчыгым, кая очасың? (Ф.К.) Заһит, дулкынланып, сак кына хәрәкәтләр белән конвертны ачты. (М.Ә.) Хуҗаларның кайтып төшүе өйдә биниһая ыгы-зыгы кузгатты. (Ә.Ф.) Җиңгәчәсенең сүзендә ник бер сыкрану ишетелсен! (Ә.Е.)
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
1 . Хикәя фигыл ь. 2. Боерык фигыль. 3. Шарт фигыль. Кар яуган, укыса, эшлә, яза, тыңласа.
Дөрес җаваплар 1. 3. 2. 1. 3.
Кар яуган. Яуган кар.
Алтынчы декабр ь Сыйныф эше Сыйфат фигыль
Сыйфат фигыль Сыйфат ФИГЫЛЬ Эш – хәлне белдерә ( Килгән кунак ). Исемләшә . ( Тырышкан табар – Ташка кадак кагар ) Исемне ачыклый, жөмләдә аергыч була Эш - хәлне предметның билгесе итеп белдерә. Юклык (Бармаган юл.) Юнәлеш. ( Киенгән кеше .) Заман. ( Х.з.,Ү.з., К.з.) Исемне ияртә,аның аерым килештә булуын таләп итә( Барган кеше.). Исем алдында килә, җөмләдә аергыч була Затланышсыз Нинди ? соравына җавап бирә .
... эшкә кар ява. Үзе ... еламас. Туган телен ... халык кадерле була. (Белгән, калган, елаган.)
Калган эшкә кар ява. Үзе елаган еламас. Туган телен белгән халык кадерле була . Нәтиҗә: Сыйфат фигыль җөмләдә аергыч була.
Ял минуты
Сыйфат фигыл ьне б арлык формасына куегыз . Җөмләләр төзегез . Әйтелмәгән сүзләр ; җиңмәгән спортчы ; уйланмаган эш ; җыештырылмаган бүлмә ; чакырылмаган кунаклар ; җылынмаган су.
Өй эше Дәреслектә 260нчы күнегү 119нчы бит. 1. Сәнгатьле уку.Текст буенча диалог төзү. 2. Сыйфат фигыл ь ләрне билгеләү. Тиешле кушымчаларны куеп күчереп язу. 3. Эчтәлеген сөйләргә өйрәнү.
Йомгаклау . 1. Дәрес сезгә ошадымы ? 2. Сыйфат фигыль турында ниләр белдегез ? 3. Үзегезгә нинди бәя куяр идегез ?
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Х.Туфан “Кайсыгызның кулы җылы?”
Дөнья мине Үзгәртте : Еламаска өйрәтте . Күлмәк җиңен ертасымы ? — Бәйлисе бар Йөрәкне . Сугышлардан замана Туктап торган арада , Яраларны ямаштырып Ята идем Далада : — Кайт !.. — дип хатлар килделәр... Юллар ... озын иделәр... Кайттым . — Бусы алкалары , Бусы — кабере ... — диделәр. Әгәр тагын килсәләр, — Сау ! — дип хәбәр бирсәләр, Вулканнарга керер идем, Шундадыр ул... дисәләр. Бирде дөнья кирәкне, Еламаска өйрәтте... Кайсыгызның кулы җылы? — Бәйлисе бар йөрәкне ... Кайсыгызның кулы җылы?
Сугыш дала яра
Күлмәк җиңе – символ. Ул хәсрәтне үз эченә бикләп, кешеләргә әйтми генә кичерү турында сөйли.
Алкалар – яшьлек , матурлык символы. Кабер – үлем символы.
Дөнья мине Үзгәртте : Еламаска өйрәтте . Күлмәк җиңен ертасымы ? — Бәйлисе бар Йөрәкне . Сугышлардан замана Туктап торган арада , Яраларны ямаштырып Ята идем Далада : — Кайт !.. — дип хатлар килделәр... Юллар ... озын иделәр... Кайттым . — Бусы алкалары , Бусы — кабере ... — диделәр. Әгәр тагын килсәләр, — Сау ! — дип хәбәр бирсәләр, Вулканнарга керер идем, Шундадыр ул... дисәләр. Бирде дөнья кирәкне, Еламаска өйрәтте... Кайсыгызның кулы җылы? — Бәйлисе бар йөрәкне ...
Х.Туфанны ң тормыш иптәше – Луиза Салигаскарова
Әйткән идең: «Әгәр сөя калсаң Миннән башка берәр бүтәнне , Сөй ... тик сөй син Миннән яхшыракны , Сөймә ләкин миннән түбәнне ...» Юлыктым мин быел бер чәчкәгә Көтмәгәндә , уйламаганда , Нәкъ синдәйгә , синең шикеллегә , Әйтерсең лә синең дәвамга ... Тормышымның синнән соңгысында Тапканым юк иде һичкемне. Нишләргә соң?— Бер киңәш бир миңа : Ул һәр яктан Синең шикелле ... Нишләргә соң?— дигән сорау белән Киләм менә рәсемең каршына ... Үзең булсаң әгәр, Мондый уйлар Килер идемени башыма ?!.
Иг ъ тибарыгыз өчен рәхмәт!
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Мин яралдым серле моңнарым белән бар дөньяны еглатырга. Әйе, миндә көчле Байроннар җаны! Һади Такташ
Такташ – татар шигъриятенең алтын баганаларының берсе. Узып баручы егерменче гасырның давыллы вакыйгалары казанында кайнаган бу олы шагыйребез халык күңелендә мәңгегә урын алды. Җанында Такташ яшәмәгән, кабатланмас бу шәхеснең көчле рухы һәм моңнары белән сихерләнмәгән милләттәшләребез сирәктер дип беләм. Яңа меңьеллыкка без Такташлы булып керә алуыбыз белән бәхетле. Аның күкләргә ут белән язылган шигъри авазы вакытлар узган саен тагын да көчлерәк яңгыраячак әле... Минтимер Шәймиев
“ Давылларда туып, канатланган Бунтарь йөрәк туеп тынлыктан”, Яңгыр китерә торган давыл сыман, Дулый шулай язар алдыннан. Азмы тапкыр шулай килеп чыгып Һәм таратып сагыш-кайгымны, Мәңгелеккә, ахры, йөрәгемдә Урманнары шавын Сыркыдының Усаклары шавын калдырды... Һади Такташ
Сыркыды авылы
Һади Такташ туган һәм үскән йорт
Әнисе Шәмсениса Әтисе Хәйрулла
1901 ел, 1 гыйнвар. ХХ гасырның беренче көнендә туган малайга Мөхәммәтҗан дип исем кушалар. Әмма тора торгач бу исемне ошатып бетермичә, мулла чакыртып, аны Мөхәммәтһадига алыштыралар. Хәйрулла абый белән Шәмсениса апаның өченче баласы була ул. Авыл кешеләре исемен кыскартып, малайны “Һади” дип кенә йөртә башлыйлар.
Һ.Такташ туган өй урыны
“ Һади тугыз айда тәпи йөрде, ике-ике яшь ярымнарда чиста итеп сөйли белә башлады. Басынкы, еламый, кайда ятса – шунда йоклый... Бала вакытында яраткан эшләреннән берсе – каз бәбкәләре карау иде.” Һади Такташның әнисе Шәмсениса апа сөйләгәннәрдән .
Һадиларның өйләре янында бер күл бар. Аны Сәпүш күле дип атаганнар. Такташның бабасы Сәйфетдин исеменнән шундый атама ясаганнар. Һади шул күлдән чуртан тотарга ярата.
Һади Парча инешендә су коена, Лангыш урманында җиләк-җимешләр җыя. Һәр авыл малае кебек үк, ул да ат ярата. Кара байталларның сыртына баса да бар көченә юырттыра. Дусларының истәлегенә караганда, әкият сөйләргә, җырга, барысыннан да оста була.
Һади беренче мәртәбә үз өендә әнкәсеннән һәм әткәсеннән укый башлый. Беренче укытучысы Сыркыдыда урта хәлле крестьян баласы була. Берникадәр әлеге шәкерттә укыганнан соң, Һадины Пешлә авылына озаталар. Пешлә мәдрәсәсендә ул 1911 – 1913 елларда өч кыш белем ала. Мәдрәсәдә аз-маз хисап, җәгърәфия, тарих укытыла. Һади тырышып укый, газета-журналлар белән таныша.
Тормышлары авыраеп китү сәбәпле, Һади Бохарага барып эшкә урнаша, үзенең белемен күтәрергә омтыла, җәмәгать эшләрендә кайный, спектакльләрдә катнаша. 1916 елда язылган “Газраилләр”, «Т өркестан сахраларында” һәм “Караңгы төннәрдә” кебек әсәрләре - Такташ иҗатының шул чордагы беренче иҗат җимешләре.
Һ.Такташ Бохарада “Яшь үзбәкләр” әгъзалары арасында. 1917 ел. (Һ.Такташ икенче рәттә - уңнан икенче)
Һ.Такташ авылдашлары арасында. 1917 ел. Бохара.
Һ.Такташның “Авыл яшьләре” журналында эшләгән вакыты. 1920 ел.
1918 елның җәендә ул, туган якларына кайтып, педагогика курсларында укый, тәмамлагач Сыркыдыда укытучы булып эшли. Бераз вакыттан соң Һ.Такташ Оренбург шәһәренә китеп, анда нәшер ителә торган “Юксыллар сүзе” газетасында җаваплы сәркатиб вазыйфаларын башкара. 1921 елгы ачлык вакытында Һади Ташкентка китә. Анда әдәбият укыта, “Белем йорты” журналында җаваплы сәркати п булып эшли, Төркстан эшче коммунистлар университетында тел-әдәбият укыта, шул ук вакытта әдәби иҗат эше белән дә шөгыльләнә. Ташкент чорында (1921 – 1922) «Онытылган ант», «Күләгәләр», «Нәләт», «Таң кызы», «Урман кызы» шигырьләре, «Җир уллары трагедиясе» иҗат ителә.
1922 елның җәендә берничә ай Мәскәүдә яшәгәннән соң, Һ.Такташ Казанга килеп урнаша һәм гомеренең соңгы көннәренә кадәр шунда төпләнеп кала. Татар театрында, “Чаян” (1923 – 1924, 1929 – соңгы көннәренә кадәр), «Октябрь яшьләре» (1925), “Авыл яшьләре” (1926), “Азат хатын” (1926 -1929), “Яңалиф” журналларында эшли. Һ.Такташның Казанга килгәч төшкән рәсеме
1923 елда аның “Җир уллары трагедиясе” һәм башка шигырьләр” исеме белән беренче җыентыгы басылып чыга. “Җир уллары трагедиясе” шул ук елда сәхнәгә дә куела. Спектакльнең премьерасында Идея ролен Такташ үзе башкара. “ Җир уллары трагедиясе”нең афишасы
“ Җир уллары трагедиясе”н 2003 елда Түбән Кама татар дәүләт драма театры сәхнәгә куйды Тик бу яшьләргә язмыш сынау арты сынау җибәрә, аларны бер-берсеннән ерагайтып, мәхәббәт газапларында яндыра һәм мәңгегә аера. Әсәрнең төп геройлары Кабил белән Әкълимә бер-берсен өзелеп яраталар.
Хәерче илдә яшәүче бәхетсез җир уллары үзләренең фаҗигале язмышларында гадел булмаган кануннарны һәм Алланы гаеплиләр. Режиссер – Рөстәм Галиев, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Д.Сираҗиев исемендәге премия лауреаты Рәссам – Булат Насихов Композитор – Фуат Әбүбәкер, Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе
Һ.Такташның беренче хатыны Гөлчирә Хәмзина, уллары Рафаил Әни бик чибәр иде яшь чагында. Бераз гына озынча йөз, киң маңгай, дегет кебек куе чәчләр, очкыннар чәчеп торган яшькелт күзләр... Рафаил Такташ истәлекләреннән
Һ.Такташның икенче хатыны Гөлчирә Такташева-Мансурова Һ.Такташның улы Аван
Һ.Такташның икенче хатыны Г.Такташева-Мансурова кызы Эльвира (Кудрецкая) белән. 1951. Аван.
Г.Кутуй, Һ.Такташ, Г.Минский , Г.Кутуй һәм Һ.Такташ
Һ.Такташның “Мәхәббәт тәүбәсе” поэмасын укуга багышланган кичәнең афишасы. 1926 Гади генә киемнән, чалбарының бер балагы икенчесенә караганда чак кына кыскарак та кебек, шуның өстеннән билсез киң толстовка кигән. Ашыкмый гына атлап чыгар, сәхнәнең алдына ук килеп туктар, зур зәңгәр күзләре белән томырылып залга бер карап алыр ... Һәм менә ул башлый, әкрен генә шигырь сөйли башлый ... Кабаланмыйча гына ..., аннары ... тавышы үсә бара, үзе дә дәртләнә, безне дә кабыза бара... Ф.Хөсни истәлекләреннән
Мин ара-тирә тормышта алдалашсам да, җырларымда бер генә булса да – ялганламадым. Шул ялганламау өчен миңа күп эләкте ... Мин үземне шагыйрь итеп кулыма каләм алган чакта гына таныйм. Һ.Такташ 1930 елда Казанга килгән шахтёрлар арасында.
Мин үземне язган вакытта гына иң бәхетле, иң бай кеше итеп хис итәм, чөнки мин атналар буенча укучыларымның йөзләреннән, күзләреннән, йөрәкләреннән урлап җыеп йөргән байлыкны үзләренә кайтарып бирәм. Һ.Такташ Һ.Такташ каләмдәшләре арасында
Һ.Такташ каләмдәшләренә яңа әсәрен укый
Мин дүрт юллык шигырь өчен егерме дүрт вариант язам. Яхшы вариантларымны өстәлдә калдырам, начарларын идәнгә ташлыйм. Соңга яхшыларын җыеп, шулар эченнән үземчә иң яхшы дип табылган егерме бишенче вариантны язам. Һәрвакыт шулай булмаса да, ләкин еш кына шулай була. Мин шигырьгә үземдә булган иң матур уйларымны, иң җылы хисләремне салырга тырышам. Бу эш чиксез шатлыклы да, газаплы да. Һ.Такташ сөйләгәннәр. Гадел Кутуй истәлекләреннән.
Һ.Такташ һәм Ф.Кәрим. 1929. М.Гафури, Һ.Такташ, Г.Камал .
Һ.Такташ – “Күмелгән кораллар” (1927), “Югалган матурлык” (1928), “Камил” (1930) исемле драма әсәрләре авторы да. Үз вакытында бу драмалар татар сәхнәсендә куелалар һәм уңыш казаналар.
“ Минем бер томлыгым чыкты. Күп итеп әҗер алдым. Менә шул акчага шушы пәлтәмне алдым... Ул гына да түгел, егетләр, менә шушы эшләпәне дә шул акчага алдым. Кирәк булмаса да, күзлек алдым. Мин язучы бит. Таяк та кирәк, таяк та алдым... Егерме биш тәңкәгә алдым шушы таякны. Менә совет язучылары нишли хәзер, аксамаса да, затлы таякка таяна, сукыр булмаса да, күзлек кия...” Һ.Такташның 1930 елда Шәрекъ педагогия институты дүртенче курс шәкертләре белән үзара сөйләшүеннән. Вәли Хаҗиев истәлеге.
3 нче хат кулъязмасының беренче бите «КИЛӘЧӘККӘ ХАТЛАР» 1930 – 1931 нче еллар дәвамында Һ.Такташ ун хат итеп уйланылган киң колачлы лиро-эпик әсәр өстендә эшли. Әмма ул тәмамланмый кала: шагыйрь хатларның өчесен генә язып бетерә.
Хәзерге вакытта мин «Киләчәккә хатлар» әсәре өстендә эшлим. Аларда мин киләчәк буыннарга безнең яңа тормыш-көнкүреш, яңа кеше өчен алып барган көрәшебезне тасвирларга тырышам. Беренче хатта (1930 елда «Кызыл Татарстан»да басылып чыкты) мин сыйнфый көрәшнең гомуми фонын бирдем. Икенче хатта (басылып ята) колхозчы һәм гомумән безнең күчү чоры кешесенең психологиясендәге каршылыклар берлеген күрсәттем. Өченче хатта социалистик хезмәт кешенең психологиясен ничек үзгәртүен сурәтлим. Мин капитализм дөньясындагы колның хезмәте белән бөтендөнья пролетариатының ватаны булган безнең Союзда, үзара ярыша-ярыша, социализм төзүче күп миллионлы массаларның азат иҗади хезмәтләрен бер-берсенә чагыштырып күрсәтәм. Һади Такташ
“ Киләчәккә хатлар” поэмасының кулъязмасы төшерелгән почта открыткасы. 1931.
1930 елда Такташ “Киләчәккә хатлар” поэмасын Татар академия театры сәхнәсеннән укый. Берзаман театрда ут сүнә. Такташ та, тамашачылар да дөм караңгылык эчендә кала. Такташ укудан туктый. Шулчак караңгы залдан: - Һади, дәвам ит! – дип кычкыралар. Һәм Такташ моңлы-лирик тавышы белән караңгыда шигырь сөйли башлый. Бераздан ут кабына. Такташ һаман сөйли. Зал гөрләтеп кул чаба. Ут кабынганга сөенүдән битәр, Такташның каушап калмавына һәм аның яңа гына сөйләгән матур шигырьләре өчен була ул алкышлар. Хәким Сәлимҗанов истәлекләреннән. 1981.
Һ.Такташның соңгы сурәте. 1931 ел. Язучылар, шагыйрьләр арасында шундый гыйбарә яши: - Җир шары өч филдә басып торса, татарның яңа чор шигърияте өч “Т”да басып тора: Тукай, Такташ, Туфан! И.Юзеев авызыннан. 1971.
Беренче кар, белмим, кайчан явар, Ләкин үләрмен мин ул көнне, Бүген әле: - Тиздән кыш килә, - дип Ямап куйдым ертык бүркемне! Ертык бүрек кыштан саклый алмый, Түзмәм, ахры, бу ел кыш килгәч, Дөнья матур, Ләкин... Сезнең өчен Бик күңелсез калыр мин үлгәч!.. Һ.Такташ. 1930.
Такташ утыз яше туларга егерме ике көн кала, 1931 елның салкын декабрендә вафат була.
Такташ белән бәхилләшергә кеше бик күп килгән иде. Озата баручыларның бер башы ТЮЗ янында, икенче башы Ирек мәйданында иде. Буран иде ул көнне, олы демонстрация шикелле иде урамда халык. Ул вакытта язганнар иде, имеш, Такташны озата баручылар биш меңнән артык булган, дип. Вәли Хаҗиев истәлекләреннән. Соңгы юлга озатканда.
Арча кыры... Такташ шунда, дил ә р. Ышанмагыз, мин д ә ялгыштым, Салкын, ө нсез кабер ташы бел ә н Уртагы юк бер д ә Такташны ң . Мин ә зл ә дем - таптым, ташта т ү гел, Кешел ә рд ә таптым шагыйрьне, Терел ә р арасында тере булып Яши гражданины бу җ ирне ң . X. Гыйл әҗ ев.
Әгәр Баскан эзем җирнең күкрәгендә Югалмаслык уелып калса иде, Җырлаган җырларым һаваларга Утлар булып язылып барса иде, Килер кешеләр Күреп шул җырларны әйтер иде: Кара, чыннан да, “ Чабаталы даһи” – усал “ бунтарь” Җырлап үткән икән моннан да... Һ.Такташ.
1925 – 1931 елларда Һ.Такташ яшәгән йорт
Гасимов М.М. Һади Такташ. 2007. Гипс. Садри Ахун эше
Виктор Игнатьев эше Василий Тимофеев эше
Равил Гыйл әҗ ев эше Байназар Әлменов эше
Равил Гыйл әҗ ев эше Әдәби энциклопедиядән гравюра Мансур Рәхимов эше
Кулланылган әдәбият: Түбән Кама татар дәүләт драма театры сайты ТР Милли китапханәсе сайты Такташ: истәлекләр, шигырьләр. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2001. Даутов Р.Н., Рахмани Р.Ф. Әдипләребез. 2 томда. 2 нче том. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2009. “Таткнигафонд.ру” электрон китапханә системасы Казанда Һ .Такташ урамы
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Тема моей исследовательской работы о происхождении и статусе родного языка. Объектом исследования является фонетика татарского языка. Учителя могут использовать мою презентацию на уроках татарского языка и это показывает практическую ценность моей работы.
Цели: 1. Узнать к какой группе языков относиться татарский. 2. Узнать сколько человек в мире говорят на татарском языке. 3. Узнать как можно больше о литературном языке. 4. Узнать о появлении письменности. 5. Изучить алфавит. 6. Сделать вывод. 7. Ответить на ваши вопросы.
Татарский я зык Татарский язык-один из индоевропейских языков, который принадлежит к семье тюркских языков включающий в себя турецкий, азербайджанский, узбекский, туркменский, казахский, киргизский, башкирский, ногайский, карачаевский, балкарский, кумыкский , каракалпакский , тувинский, хакасский, гагаузский, чувашский, якутский и другие…
Кто же на нём говорит? В настоящее время на татарском языке говорят более 7 миллионов человек, из них 5 миллионов живут в России, остальные- в регионах бывшего СССР и за рубежом-в Финляндии, Турции, Китае, Америке, Германии, Японии, Австралии, Румынии, Польше, Англии и т.д.
Литературный язык Татарский литературный язык формировался и развивался на основе трех диалектов-западного ( мишарского ), среднего ( заказанского ) и восточного (западносибирского).
Письменность Письменность татар имеет долгую историю: точка отсчета- памятники рунического письма. Татарские ученые ( А.Мухаммадиев и Нурихан Фаттах ) убедительно доказали, что тюркские народы имели письменность ещё до новой эры .
Новый алфавит С начала Х века, вместе с исламом в Волжской Булгарии был принят и арабский алфавит. В конце 20-х годов ХХ века этот алфавит был изменён на латинский («я ң алиф »). Через десять лет татары перешли на кириллицу, с добавлением шести букв для некоторых специфических звуков татарского языка.
Так уж повелось… Так издревле повелось: не только между представителями разных языковых групп, но и между тюркскими народами нужен был посредник- толмач-татарин. Только он понимал все тюркские наречия и языки.
Интересно знать Татарский язык по сведениям ЮНЕСКО, стоит на 4 месте в мире по своей стройности, формализованности и логичности. В этом смысле он может быть использован как язык компьютера. Именно поэтому знание этого языка дает возможность общаться со всеми представителями тюркских народов. Татарский язык занимает 14-ое место в мире по универсальности и популярности в мире.
Олимпиаду по татарскому языку в Казани выиграл японец Юто Хишияма Кто лучше всех владеет татарским языком? Международная олимпиада по татарскому языку и литературе, завершившаяся 1- го мая 2014 года в городе Казани, показала, что самый лучший молодой знаток татарского языка в мире не татарин, а японец. Юто Хишияма , житель Японии, заинтересовался татарским языком после того, как случайно услышал по радио татарскую песню. Стоит отметить, что татар у него в роду нет.
Вы в
Татарский алфавит В татарском алфавите 39 букв.
Новые звуки Вы, наверное, заметили что к русскому алфавиту добавлено шесть знаков, обозначающих спецефические звуки татарского алфавита (Ө, Ә, Ү, Һ, Җ, Ң)
Гласные звуки Для нетатар большую трудность составляют именно гласные специфические звуки. В татарском языке двенадцать гласных звуков, различающих смысл слов и их форм. Из них три звука заимствованы из русского языка: [ о ],[ ы ],[ э (е) ] . О ни не имеют парных гласных. Остальные звуки имеют твердую и мягкую пару: [ а ] - [ ә ] , [ у ] - [ ү ] , [ ы ] - [ э(е) ] , [ о ] - [ ө ] . У звука [ и ] нет полногласной твёрдой пары. В данном случае взамен вступает звукосочетание [ ый ] : эшл [ и ] - ук [ ый ] .
Согласные звуки Также в алфавите начитывается 28 звуков, различающих слова и их формы : [ б ] , [ п ],[ в ],[ ф ],[ қ ],[ ғ ],[ д ],[ т ],[ ж ],[ ш ],[ з ],[ с ], [ җ ],[ ч ],[ л ],[ м ],[ н ],[ ң ],[ й ],[ р ],[w],[ ц ],[ щ ],[ х ], [ һ ],[`] ( гамза )
Вывод: Татарская речь очень благозвучна, интонационно богата, ритмична, мелодична, чуть в ускоренном темпе, с обилием эмоциональных частиц и междометий, со множеством речевых формул и клишированных выражений. Всё это выражается одним, непереводимым словом моң . Как прекрасен татарский язык!
Использованная литература 1.www/tatmedia.com 2.www/tatarstan.ru/books 3.www.tatar.com.ru 4.www.kitap.net.ru/ 5. Татарский язык. Татар теле / авт.-составитель Г.Х. Гильманов .- Казань:Татар.кн.изд-во , 2007 г.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
Җ Һ ң Ү Ө Ә
С Ы Й Ф А Т
Унөченче ноябр ь Сыйныф эше Сыйфат
Сыйфат . С ыйфатларны ң ясалышы
1.Cыйфат төшенчәсе белән һәм аның ясалышы ягыннан тамыр , ясалма , кушма , тезмә , парлы сыйфатлар белән танышу . 2 . Сыйфатларны сөйләмдә һәм язуда дөрес куллану ; Сыйфатларның ясалыш ягыннан төрләрен тану күнекмәләрен формалаштыру ; 3.Укучыларның диалогик сөйләм телен үстерү ; бер-береңә ихтирам , хөрмәт тәрбияләү , сәламәт яшәү рәвеше формалаштыру .
Сыйфат ларның ясалышы Тамыр Ясалма Кушымча ялгану юлы б елән ясалган сыйфат Кушма сыйфат Парлы сыйфат Тезмә сыйфат тамырга кушымча ялганып ике сүз кушылып ике сүз парланып берничә сүз тезелеп матур кызыл сары яшел оялчан кышкы халыкара үзсүзле аллы-гөлле язгы-көзге киң күңелле зифа буйлы
Ясалма сыйфатлар ( лы //- ле ; - сыз //- сез ; -лык//-лек; - гы //- ге , - кы //- ке ; -чан//- чән ; - ык //- ек ; - ынкы // енке ; - лач //- ләч ; - ма //- мэ ; - даш //- дәш , - таш //- тәш ; - гыч // геч , - кыч //-кеч)
Дәреслектә эш 86күнегү 43нче бит
Сыйфат исемне ачыклап килә . Сыйфат ачыклап килгән исем сыйфатланмыш була .
Өй эше. 88нче күнегү 41нче бит. 1.Укы. Сыйфатларны табып язып ал.Ясалышын аңлат. 2.Нокталар урынына тиешле хәрефләрне куеп күчереп яз.
Предварительный просмотр:
Подписи к слайдам:
‘ ө – ы Ь
Фигыль Глагол
Сез нинди фигыль ләр беләсез?
Фигыль төркемчәләре Шарт Хикәя Инфинитив Сыйфат Хәл Исем Боерык
Хикәя фигыль заманнары Хәзерге заман Үткән заман Киләчәк заман -а -ә -ый -и Билгеле үткән заман Билгесез үткән заман Билгеле киләчәк заман Билгесез киләчәк заман -ды/-де, -ты/-те -ган/-гән, -кан/ -кән -ачак/-әчәк, -ячак/-ячәк -ыр/-ер/-р, -ар/-әр/-яр
Теле кычыт ... ( б-сез үт.з.) сүз боз ... (б-сез үт.з.) , кулы кычыт ... (б-сез үт.з.) эш боз ... (б-сез үт.з.). Иләктә су тор... (б-сез к.з. юкл), такылдыкта сүз тор... (б-сез к.з. юкл.). Яхшы сүз өй салдыр ... (х.з), яман сүз өй туздыр ... (х.з.) Бирем. Кирәкле кушымчаларны куеп языгыз. кан ган кан ган мас мас а а
Берлек сан I мин яз ыйм II син яз III ул яз сын Күплек сан без яз ыйк сез яз ыгыз алар яз сыннар Боерык фигыль
Шарт фигыль барлыкта юклыкта -са/-сә -ма/-мә Мин тисәк Син тисәгез Ул тисәләр Без тисәм Сез тисәң Алар тисә Мин тимәсә... Син Ул Без Сез Алар м ти мәсәң ти мәсә ти мәсәк ти мәсәгез ти мәсәләр Мин ти сәм Син ти сәң Ул ти сә Без ти сәк Сез ти сәгез Алар ти сәләр
Хәл фигыль I төр II төр III төр IV төр барлыкта барлыкта барлыкта барлыкта юклыкта юклыкта -п, -еп, -ып -мыйча, -мичә -а, -ә, -ый, -и -гач, -гәч, -кач, -кәч -ма, -мә, -ганчы, -гәнче
1) Әни эштән кайтканчы, мин дәрес әзерләдем. Хәл фигыльләрнең төрен билгеләгез . 2) Мин, музыка тыңлый-тыңлый, идән юдым . 3) Әти ашагач, мин савыт-сабаларны юдым. 4) Мин бу кызык китапны аңлап укыйм. 5) Ул, өй эшен эшләмәгәч, “ике”ле алды. 6) Эштән соң әни, кибеткә кермичә, өйгә кайтты. IV төр II төр III төр I төр III төр I төр
Инфинитив барлыкта юклыкта -ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә -маска/ -мәскә Укы, кил, сөйлә, җырла, бие, эшлә, сора.
Сыйфат фигы ль Хәзерге заман Үткән заман Киләчәк заман -учы, -Үче, ... торган -ган, -гән, -кан, -кән 1. -ачак, -әчәк, -ячак, -ячәк 2. -ар, -әр, -ыр, -ер, -р 3. -асы, -әсе, ыйсы, -исе
Исем фигыл ь -у, - ү Ук у , яз у , эшл ә ү , сөйләш ү , уйна у
М әкальләрне укыгыз, фигыльләрне күрсәтегез һәм төркемчәсен билгеләгез. Таянма билеңә – таян илеңә. Белем беләккә көч бирә. Ялкауга эш кушсаң, ул сиңа акыл өйрәтер. Уйнап сөйләмә, уйлап сөйлә. Эч пошуның дәвасы – эш. Ялкау уйларга да иренә. Калган эшкә кар ява.
Белем беләккә көч бирә ( нишли? ). – хикәя фигыль Таянма ( нишләмә? ) билеңә - таян ( нишлә? ) илеңә.– боерык фигыль Ялкауга эш кушсаң ( нишләсәң? ), ул сиңа акыл өйрәтер. – шарт фигыль Уйнап ( нишләп? ) сөйләмә, уйлап ( нишләп? ) сөйлә. – хәл фигыль Эч пошуның ( нишләүнең? ) дәвасы – эш. – исем фигыль Ялкау уйларга ( нишләргә? ) да иренә. – инфинитив Калган ( нишләгән? ) эшкә кар ява. – сыйфат фигыль
Подписи к слайдам:
Габдулла Кариев – отец татарского театра Создал свою актерскую школу «Школа Кариева»
Первая татарская труппа «Сайяр» Артисты труппы Струнный оркестр труппы
Сахибжамал Гиззатуллина-Волжская Первая актриса женщина татарского театра
Первые пьесы – переделки произведений Александра Островского Русские имена заменялись татарскими, а действие не менялось Переделки всегда тянули к наигрышу, фальши
Галиасгар Камал Основоположник татарской реалистической драматургии Его пьесы определили творческий путь театра, характер, стиль
Государственный драматический театр имени Галиасгара Камала
Спектакль «Старик из деревни Альдермеш» признан лучшим на Всемирном фестивале театров в Турции Сцена из спектакля «Старик из деревни Альдермеш» В роли старика Шаукат Биктимеров
Корифеи татарской сцены Вера Минкина Рауза Хайрутдинова
Корифеи татарской сцены Наиль Аюпов Алсу Гайнуллина
Корифеи татарской сцены Рузия Мотыгуллина Сцена из спектакля. Р.Мотыгуллина на заднем плане
Ринат Тазединов, заслуженный артист России и Татарстана
Сцены из спектаклей «Голубая шаль» Карима Тинчурина «Казанское полотенце» Карима Тинчурина
Сцены из спектаклей «Свет моих очей» Туфана Миннуллина «Вот так случилась» Туфана Миннуллина
Сцены из спектаклей «Искал тебя любимая» Туфана Миннуллина «Приехала мама» Шамиля Хусаинова
Сцены из спектаклей «Чёрная бурка» Георгия Хугаева «Суббота, воскресенье, понедельник» Эдуардо де Филиппо
Театр имени Карима Тинчурина возник в 1933 году по инициативе Тинчурина как филиал татарского гос-го академического театра
Путь становления театра имени К.Тинчурина: 1)совхозно-колхозный, 2)республиканский передвижной, 3)1988г.ТГТ драмы и комедии им.Тинчурина Здание снаружи Зрительный зал
Первый спектакль «Булат бабай семьясы» был поставлен 6 ноября 1933 года в деревне Шали Пестречинского района
Режиссер и драматург Карим Тинчурина В 1988 году театр драмы и комедии становится стационарным (ул.Горького, 13) и театру присваивается имя основателя данного театра Карима Тинчурина
Загидуллин Рашид Муллагалиевич-главный режиссер театра им.К.Тинчурина Заслуженный деятель искусств Республики Татарстан Главный режиссёр театра им.К.тинчурина
Театр опреы и балета открылся в 1939г. оперой Н.Жиганова «Качкын» Бюст Назипа Жиганова Сцена из оперы «Беглец» («Качкын»)
12 марта 1945г. состоялся первый татарский национальный балет Ф.Яруллина «Шурале»
12 марта 1945г. состоялся первый татарский национальный балет Ф.Яруллина «Шурале»
28 сентября 1956г. премьерой Назипа Жиганова «Алтынчеч» открылось новое здание театра оперы и балета Сцена из оперы «Алтынчэч» Сцена из оперы «Алтынчэч»
Театр оперы и балета имени Мусы Джалиля
Зал для выступлений Люстра из горного хрусталя весом более тонны Оркестровая яма
Оформление фойе