Уроки

№

Кичээлдиң кезектериниң аттары.  

Кичээлдиң тургузуу

Башкының күүседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Өөреникчи-

ниң күүседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Планаттынган түӊнелдер (УУД)

1

Организастыг кезээ. Психологтуг белеткел. ( Психологическая ( реалаксация)

Экии, хүнүм!

Экии, ак-көк дээрим!

Эрес- хөглүг уруглар бис

Эртемнерниң дөзүн дилеп

Эртем-билиг ээреминче эштип кирээл!

Ойнап-хөглеп дыштандывыс.

Онза-солун өөредилге далайынче

Бүгү күштү угландырып

Бергелерге торулбайн өөрениили

Алдын хүн хүннеп тур.

Ак-көк дээр чайнап тур.

Аас-кежиктиг уруглар бис

Ам-даа хөйну өөрениили!

Ачылыг хүнүм

Амыдыралым аас-кежии.

Байлак оран-чуртум.

Бүгү кижи чырык черге

Аас-кежикке бүргетсин.

Өөредилге, корум-чурумувус

 Өскелер дег күүседиили

-Бот-боттарынарже хүлүмзүржүп көрүшкештин, кончуг оожум олурунар, эргим чаштар.

Өѳреникчилерниң

кичээлге белеткелин хынаар. Уругларның хей-адын көдүрер, кичээлге белеткээр

Ажылдаар олудун хынаар, белеткээр.

2

Билигниң  шилилгелиг тургузары. Актуализация.

1.чурук – биле ажыл

 бердинген чуруктар- дузазы- биле эрткен кичээлдерде өөренгени темаларны катаптаары

2. Чогаадыкчы диктант.( үзүндүде кирген домактар дамчыштыр өөренгени чогаалдарның аттарын сактыр)

а)… бодунуң херелин черле боогдап шыдавас, ынчангаш Ай ышкаш чартыкталып турбас.

 б)Ол шагдан бээр- ле  ужуражып чугаалашпас, чеди башка «….» болуп, дээрде олуруп бергеннер.

 в)…  : -Чай- кыш дивейн,чашпан баштап, хаайын- биле хар чүлгүп оъътап чоруур сен, Инек- дээш, дээрде барып, соок дүжүрүп олуруп берген иргин.

 г)Ынчангаш …. делегейде бүгү- ле дириг амытаннарның эн-не күштүү,эн-не угаанныы болган чүве- дир.

д)… тевениң мөгенинче үне халааш, соңгаар тайга бажынче көргеш,олуруп алган.

е)Ие чүрээ ол дагны  чаңнык ышкаш өде халаан- өлүг болгаш өртең-даа болза, ие чүрээ ол хире күштүг болган!

ж)« Ажы- төлүм эгези, улуг оглум болуп чордуң, ам адын адаар эргем чок, өскен дааң мөңге ээзи болуп бурганна, …..»

 з)Чыргакыда ол кызаа оон бээр-ле …. деп аттыг болган дээр.

и) …. түмен- сая  кыдат, моол шериглерге алдырбайн, ынчалдыр- ла орус чуртунче дезип кире берген.

к) …. Тываларнын хүндүлээр чүвези- аал,өг кадарчызы болзун дээр. Коданга чүве кирбезин дээш, хемдээш, хана бажынга азып алыр.

Мурнунда ѳѳренген темазынга даянып алгаш, чаа темаже чоорту кирерин белеткээр   Тоолчургу, тоогу чугаа дугайында билиин хынап, катаптаарынга онаалганы  бөлүктеп күүседиринге ажылды чорудар.

Онаалганыӊ шын күсеттингениниң хынаарын организастаар.

 Тоолчургу  чугаа , төөгү чугаалар дугайында билиин сактып, катаптаар.

Өѳренген билиинге дүүшкен  онаалганы кууседир.

Онаалганы күүседиринге  кайы чогаалга даянып алгаш, күүсеткенин тодарадып чугаалаар

Углаар-баштаар (рег.) Билиин ханыладырынга туннелдер (позн.), Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

3

. Проблеманы (Харыылаары берге айтырыгны) тургузары

Тыва улустуң аас чогаалының хөгжүм, аялга- биле холбашкан хевири база бар. Ону хөгжүмнүг аас чогаал дээр. Ук аас чогаал Азия чоннарынын, оон иштинде тыва чоннуң, эрте- бурунгу чогаалы болуп турар. Ында чугула черни тыва сыгыт, хөөмей ээлеп турар. Хөөмей 5 ангы стильдиг. Сыгыт, хөөмей,каргыраа,борбаңнадыр,эзеңгилээр. Хөөмей  тыва чонну өске чоннардан онзаландырып, ылгап турар бот тускайлаң аас чогаалы болур. Ам Тыва Республиканың алдарлыг артизи, школавыстың англи дыл башкызы чалап аалыңар

Мерген Германовичини чалаар (сыгыт, хөөмей,каргыраа ойнап куусеткениниң соонда, чүнүң дугайында чогаал өөренирин айтырар)

Проблемалыг байдалды тургузар

Чугаага киржир. Бодунуң бодалын чугаалаар.

Бот- тускайлан(личн.)

Углаар-баштаар (рег.) Билиин ханыладырынга түңнелдер

4

Өөредиглиг сорулгазын салыры

Кичээлдиң темазын,сорулгаларын тодараттырар

уругларны өөредиглиг сорулга салырынче углаар

Башкының удуртулгазы- биле кичээлдиң темазын, сорулгазын  шын тодарадып, тургузар

5

Чаа билиглерниң ажыдыышкыны

Чогаалдың аянныг номчулгазы.

Өѳренген  тоолчургу, төөгү чугаалар дугайында билиинге даянып алгаш,    Хөөмейлээр Бүдүкпен деп темага чаа билигни  ажыдарынче уругларны углаар

аянныг, номчулгага киржир

Кады ажылдаан эжи-биле бодунуң бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунуң шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар.

Самбырада эталон-биле бодунун харыызын деннеп, туңнээр.

(позн.), Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

6

Эге  быжыглаашкын. Чаа билигни түңнеп чугаалаары

тыва дыл- биле харылзаа

  орус дыл- биле харылзаа

1.словарь – фразеологтуг ажыл

чогаалда кандыг сөстер ажыглаттынган- дыр?

Ноян-төрел  бөлүктүн, аймактын баштыңчызы,шаанда кожуун,суму чагырыкчызы,, тывылган угунунуң аайы- биле моол  сөс,ажыгалының аайы- биле- историзм,

элчи – айбычы,ажыглалының аайы- биле историзм

 дүжүметтер- Революция мурнунда Тывага турган ортумак эрге- дужаалдыг кижи,историзм

чавыт эзер-

чаргаш алгы тон- алгызы чугалай берген тон

эзеңгилерин дынзыдып алган-бичии ижипкен

 дошпулуур- ийи хылдыг кагар хөгжүм херексели

чеңнерин берзенипкеш-

 уштук-чеңинин уштары

кежегези (архаизм) сорая бээр-узадыр өстүргеш,өрүп каан чажы ору кожая берген турар

Бердинген сөстерни орус дылче очулдуруп көрүңерем.

ноян-князь, правитель кожууна

элчи- гонец,посыльный

 дүжүмет-  чиновник

чаргаш- облезый

дошпулуур- двухструнный щипковый музыкальный инструмент

 кежеге- коса

2.Дыңнадыглар- биле ажыл

Сөстерниң уткаларын кым  канчаар билип турарыл, өңнүг карандаштар- биле айтыр

номчаан чогаалынга  даянып алгаш, бодунуң кылган ажылын  шынзыдар Кады ажылдаан эжи-биле бодунуң бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунуң шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар

Углаар-баштаар(рег.) Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

7

Дыштанылга минутазы

Хөгжүм аайы- биле бажын чайып дыштандырар.

 Дыштанылга минутазын солун, дээштиг кылдыр организастап чорудар

Бот-тускайлан (л)

8

Чаа теманы быжыглаары

1.кроссворд- биле ажыл

доора дургаар: 1. Чогаалдың маадыры ( Бүдүкпен)

3.Хөгжүмнүг улустуң асс чогаалы ( Хөөмей)

4. Бүдүкпенни  эдерткен дүжүметтер кайнаар ажыптарлар? Самагалтай)

узун  дургаар:

2.Бүдүкпенниң чурттап чораан чери. ( Межегей)

5. Бүгү Тываны чагырган ноянның  дужаалы( Амбын)

2. Төөгү башкызынга сөс.  Шаанда турган амбын нояннар дугайында медээ

 3.  Бүлүкпеннин аажы- чаңының онзагайы:

 үзүндүлер- биле ажыл

1. Улус аайындан эртпес,ат- сураглыг, күзелин чедер

4.Таблица – биле ажыл

Уругларны билииниӊ деӊнели – биле чарып, бөлүктеп ажылдаарын   организастаар..

Бердинген  онаалгаларны бөлүк аайы- биле күүседир. Бѳлүкке ажылдаар, бодунуң бодалын шынзыдып, түӊнээр

Углаар-баштаар(рег.)

9

кичээлди түңнээри

1.Кичээлде чүнү билип алдыңар?

 2. Мурнувуска салып алган сорулгавыс чедип алдывыс бе?

3. чаа чүнү билип алдыңар , уруглар?

4. Боттарынарны каш деп демдекке үнелээр силер?

Кичээлдиң сорулгазынга дүүштур чедип алган чедиишкиннерге  даянып алгаш, беседаны чорудар.Уругларны кичээлдиң эгезинче дедир ээлдирип, кичээл эгезинде кылып чадап каан ажылын чедир күүседирин сумелээр.  

.  Кичээлде бодунуң күүсеткен ажылының тѳнчу  түңнелин шын тодарадыр. Эгезинде бергедешкен айтырыынче ээп кээп, ону ѳѳренип алган билиинге даянып алгаш, кууседип, шынзыдар.  

Углаар-баштаар(рег.)

10

рефлексия

 Булут, хунчугештин дузазы- биле кичээлге хамаарылгаңар илередип көрүңерем:

 Хүн: кичээл солун болду, дыка хөй чаа , солун , ажыктыг чүүлдү бидип алдым

Булут- кичээл чалгааранчыг болду, чүнү- даа билип албадым, черле билир чүүлдерим- дир

Уругларның кичээнгейин төнчү түңнелче угландырар. Кичээлдиң темазын билип алганынга бодунуң билиин шын тодарадып, ону үнелээринче уругларны углаар.

Кичээлдиң темазын билип алганынга  тѳнчу түңнелди үндүрер.

Бот- тускайлаң(личн.)

Углаар-баштаар(рег.)

Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

11

онаалга

1. Бердинген хөөмейжилер дугайында дыңнадыглар кылыр. ( Тумат Генадий, Герман Куулар,Николай Монгуш, Валерий Монгуш)
2. Номнуң 23 арнында 4 дугаар айтырыгга харыылаар.

Онаалганы  канчаар күүседириниң тайылбырын чорудар

бажынга онаалгазын бижиир

Бот- тускайлан(личн.)

Билиин ханыладырынга туңнелдер(позн

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

А

х

а

р

а

а

з

ы

н

д

а

Б

р

ы

э

В

к

а

н

д

ы

г

э

Г

з

а

р

Д

ы

а

г

з

Е

н

ы

и

Ж

д

б

у

ж

у

н

З

л

а

э

е

г

И

э

е

К

б

э

э

р

и

н

и

ң

Кичээлдин  тургузуу.

Кичээлдин чорудуу.

Башкының кууседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Өөреникчиниң кууседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Өөредилгениң бүгү талалыг кылдыныглары

1.Организастыг кезээ.

2. Өөредилгеге чүткүл оттурары

 ( Мотивация)

Алдын хүн хүннеп тур

 Ак- көк дээр чайнап тур.

 Аас – кежиктиг уруглар бис

 Ам- даа хөйнү өөрениили.

Ойнап-хөглеп дыштандывыс.

Онза-солун өөредилге далайынче

Бүгү күштү угландырып

Бергелерге торулбайн, өөрениили.

Өѳреникчилерниң кичээлге белеткелин хынаар. Уругларның хей-аъдын көдүрер, кичээлге белеткээр

Ажылдаар олудун хынаар, белеткээр.

Кичээнгейге, чурумга кижизидер ( бот- тускайлаң)

II. Билигни шилилгелиг туругузары

(Актуализация).

тест- биле ажыл

1. Чогаалдың тема , идеязы кандыг аймактарга  турарыл?

 А) чогаалдың кандыг- даа аймаанга

Б)  чүгле проза чогаалдарарынга

2.Чогаалдың темазы деп чүл?

 а) чогаалда тургустунган кол айтырыг

б) чогаалда дамчыттынган кол бодал

3. Идея деп чүл?

а) чогаалда тургустунган кол айтырыг

б) чогаалда  ажыттынган кол бодал

4 Тема деп сөстү эрте бурунгу грек дылдан очулдурарга чүү дээнил?

а) үндезин кылган чүүл

б)билиишкин, көргүзүп турар чүүл

Идея деп сөстү эрте бурунгу грек дылдан очулдурарга чүү дээнил?

а) үндезин кылган чүүл

б)билиишкин, көргүзүп турар чүүл

5 Домакта хөй сек орнунга турза чогуур сөстү киирер

 Чогаалдын ниити утказы темада синген, идея  кандыг- бир болуушкуннарны чуруп көргүскен сорулгазы чүл деп айтырыгга харыылаар.

Мурнунда ѳѳренген темазынга даянып алгаш, чаа темаже чоорту кирерин белеткээр.

Тема, идеяга билиин хынаарынга онаалгаларны өөреникчилерге күүсеттирер.

 Онаалганыӊ шын күүсеттингениниң хынаарын организастаар.

 Тема, идея дугайында билиин сактып, катаптаар.

Өѳренген билиинге дүүшкен  онаалганы күүседир.

Онаалганы күүседиринге  кандыг дүрүмге даянып алгаш, күүсеткенин тодарадып чугаалаар.

Башкы болгаш эштери-биле харылзаалыг ажылдаары.(П)

 Проблеманы тургузуп , шиитпирлеп билири.(п)

Проблеманы салыры.

чогаалчының чуруу- биле ажыл

 Силер ооң- биле таныш силер, «Сиген шөлүнде»,» Дыт» деп шүлүктерниң автору, ийиги салгалдың чогаалчызы, Тываның  Улустун чогаалчызы, Күрүне болгаш Сарыг-оол аттыг шаңналдарның лауреады.

 « Ол публицист,философ шүлүкчү,кайгамчык лирик,диригжидилгениң тулган мастери, тыва поэзяның оңмас ногаан мөңге пөжү» А. Даржай

 Ю. Кюнзегеш

Проблемалыг байдалды тургузар.

Кичээлдин темазын,сорулгазын тодарадырынче оореникчилерни углаар.

Башкының удуртулгазы- биле кичээлдиң темазын, сорулгазын  шын тодарадып, тургузар. Чугаага киржир. Бодунуң бодалын чугаалаар.

Бодалын шын дамчыдып билири.(к)

Чаа теманы тодарадыры, тайылбыры. Салдынган проблеманы шиитпирлээри.

Ю. Кюнзегеш « Чөөн чүктүң кижизи мен»

 1. кезекте чүнү бижип турарыл? ( автор бодунуң төрүттүнген чериниң база бичии чораанынын  дугайында бижип турар.

2. кезек шаанда араттарның амыдырал- чуртталгазын болгаш оларның хостаалганы чедип алганын көргүскен.

 3. чаа хостуг амыдыралдың үезинде лириктиг маадырның амыдырал- чуртталагазын болгаш өске национал улустар- биле найыралын автор чуруп көргүскен.

 Оон аңгыда делегейде  « мөлчүкчү- ажылчын» деп ийи удурланышкак күш барын бижээн.

 Автор чүнү бадыткап турарыл?

 Бир эвес дайзын шоглап келир болза,лириктиг маадыр дайзын- биле сокчурундан кортпас деп түңнелди бадыткап турар

Тываның пейзажындан  оон чурттакчызынын салым- чаяанынын,чанчылдарының укталып бүткенин көргүскен.

 лириктиг маадыр кандыг кижи- дир?

 бойдусту дыңнап,анаа чоруп,ону ажыглап билир.

Шөлээн, сериин, делгем тайга, хову чурттап чораан тыва кижиниң кумзат, ноян кижилерге эштенчилеп, чиргилчин дег аас- кежикти күзеп чораан.

Төре багы феодализмни чылча шапкан ажылчынның, тараачынның- Россияның улустарының дуңмазы болу берген. Оон өөредилге, ажыл- биле өңнүктежип, « ынакшылдың ,найыралдың ырын ырлап дорукканы, ораннар болгаш сөө- язы ылгавазы, чөптүг чорук дээш демиселчилерни деткиир соруктуг.

 Чуртунга ханы ынакшылды, чоргааралды илереткени- темазы

Кижи чуртунга ынак, куш уязынга ынак- идеязы

Бердинген  айтырыгларны

шын кылдыр тургузар

Кады ажылдаан эжи-биле бодунуң бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунуң шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар.

Самбырада эталон(майык)-биле бодунуң харыызын деңнеп, түңнээр.

Бергедей берген таварылгадан үнеринин аргаларын тып билири.(Р) Эштежип ажылдаарының

дүрүмнерин сагыыры.(л)

Эге быжыглаашкын.

 1.овур- хевир- биле ажыл. Лириктиг маадыр – шүлүктүң авторунуң овур- хевири кандыг кижил?

2.Уран- чечени- биле ажыл

Эпитеттер_ дыттар бажы дыңгылдайлаар,дыңнап өскен хөгжүмүм,

Шөлээн делгем хову чурттуг чөөн чүктүн кижизи мен.хүнге додаан хүрен арным, Күзеп- сурап олче чүткээн хүннүң төлү арат оол  мен  метафора

 Чуртум мен өөредип каан- диригжидилге,

 деңнелге – чиргилчин дег аас- кежик

Словарь- фразеологтуг ажыл

алажыга аадып каарга чадыр ыяжынга чайгап каарга

 айызап кээр- чыды келир

,шандаа шыйган,

талыгырда чивеңгирлээн- талыгырда көстүр- көзүлбес

шоглап келген- халдап келген

байлаң- балык

ай-бес-сывы узун, чер иштинге үнер, каътталчак борбак чемижин чемге хереглээр үнүш, чер иштинге үнер, чемге ажыглаар шөйбек ак чемиштиг үнүш

артыш-шаанак,- эм оъттар

хонак-

хевек,

кумзат,мөргүл кылырда чоон үн- биле ном номчуур лама

хурээ- хиит- ламалар олура чер

 дөнгү-ялалаан кижинин мойнунга кедирер ортузунда үттүг аар калбак ыяш

 чөөк-  өшкүнүн хоюг чыкчак дүгү

 үнергел- хилинчек

өөренген билиин быжыглаары-биле ажылды уругларга күүсеттирер.. өөренген чүүлүн түңнеп чугаалаарынче өөредип, углаар.

Сөстерниң утказын билиндирер

.Билип алган билииинге даянып алгаш, бодунуӊ кылган ажылын  шынзыдар Кады ажылдаан эжи-биле бодунуӊ бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунун шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар

сөстерниң утказын билип алыр

өөредилге хамаарылгазын күштелдирип, сонуургаары (Л)

сөс курлавырын байыдар ( л)

Дыштанылга минутазы.

Оюн «Көрүнчүк»

Дыштанылга минутазын солун, дээштиг кылдыр организастап чорудар

Башкыны өттүнуп, мергежилгелерни кылыр.

Бот ажыл

 одуруг аайы- биле төлевилелдер камгалалы

Уругларны билииниӊ деӊнели – биле чарып, бөлүктеп ажылдаарын   организастаар. Бердинген темаларга төлевилелдерни камгаладыр. Бөлүкке ажылдаарының дүрүмүн катаптадыр.

Бердинген  онаалгаларны бөлүк аайы- биле күүседир. Бѳлукке ажылдаар, бодунуңбодалын шынзыдып, түӊнээр.  

Бөлүктеп ажылдаарынын дүрүмнерин сагыыры.

Бодунуң болгаш өөрүнүн ажылын үнелеп, билири.(р)

Рефлексия. Түңнел.

Чүнү билип алдыңар? Салган сорулгавыс күүсеттинген бе? Чүү берге болду? Чүү солун болду? Кичээлдиң темазын билип алган мен деп бодап тур сен бе?

Көк- Чүү-даа билбедим.

Сарыг-Билип алдым

Кызыл-Ийе. Оон-даа хөйнү билип алыксап тур мен.

Кичээлдиӊ сорулгазынга дүүштур чедип алган чедиишкиннерге  даянып алгаш, беседаны чорудар.Уругларны кичээлдин эгезинче дедир ээлдирип, кичээл эгезинде кылып чадап каан ажылын чедир күүседирин сүмелээр.  

Кичээлде бодунуң күүсеткен ажылының тѳнчү  түннелин шын тодарадыр. Эгезинде бергедешкен айтырыынче ээп кээп, ону ѳѳренип алган билиинге даянып алгаш, күүседип, шынзыдар.  

Бодунуң билиин сайгарып, күүсеткен ажылын шын үнелеп, демдек салып билиринге  тускай аргаларны башкының дузазы-биле чогаадыр.(р)

Бажыңга онаалга

 сонуургааны кезекти доктаадыр

Онаалганы  канчаар күүседириниӊ тайылбырын чорудар.

Бажынга онаалгазын бижиир.

Кичээлдиң  тургузуу.

Кичээлдиң чорудуу.

Башкыныӊ күүседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Оореникчиниң күүседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Өөредилгениң бүгү талалыг кылдыныглары

1.Организастыг кезээ.

2.Өөредилгеге чүткүл оттурары

Ачылыг хунум

Амыдыралым аас-кежии.

Байлак оран-чуртум.

Бүгү кижи чырык черге

Аас-кежиЁкке бүргетсин.

Өөредилге, корум-чурумувус

Өскелернии дег эки болзун!

Сергек Ооржактың репертуарындан « Мен тыва мен»

өѳреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынаар. Уругларныӊ хей-адын көдүрер, кичээлге белеткээр

Ажылдаар олудун хынаар, белеткээр.

Кичээнгейге, чурумга кижизидер (бот- тускайлаң)

II.Билигни шилилгелиг тургузары

Өске чоннуң культуразы- биле харылзаа

1. . 6+3+1=10 деп кылдыныгның утказын , тыва дыл- биле харылзаазын тайылбырлап көрүңерем

 2.Оюн « Санныг диктант»( Адаанда   чүве адынга хамаарышкан харыыларның шын, мегезин хынаар, шын болза-1, меге болза 0 салыр)

1.  Чүве ады дээрге чүвелерниң адын илередир  чугаа кезээ (1)
2. Тодаргай чүве аттары долгандыр турар делегейде хол- биле тудуп, дээп болур, кижиниң  караанга көстүр, кулаанга дыңналыр, думчуунга чытталып кээр чүүлдерни илередир(1)
3.  Нарын чүве аттарының ийи дугаар сөзүнүң эгезин улуг үжүк- биле бижиир(1)
4. -Чыгаш, -пай,-кай,-чык, -ак  деп кожумактар чүве адының бичеледип чассыдар хевирлериниң кожумаа (1)
5.  Тыва дылда 6 падеж бар( 0)
6.  Хамаарыштырарының  падежи домакка немелде болур
7. _ лар, -лер,-дар- -дер,- тар-,- тер,-нар, -нер деп кожумактар чүве аттарының сан кожумактары (1)
8.  чүве адының  хамаарылга кожумактары: -м,-ң,--зы,-выс,-ңар(1)
9.  Чүве ады домакка кол сөс, байдал, немелде, сөглекчи , тодарадылга болур ( 1)
10. Дылың- биле дыт ужурба, аксың- биле аал көжүрбе деп үлегер домакта чүве аттары көжүрбе, ужурба(0)

3. Очулга

 Ш. Ч. Саттың « Тыва дылымга  йөрээлиниң» орус дылда  сөзүглелин   тыва дылче олулдуртур. « Мой тувинский язык! Ты  силен как  волны Енисея, чистый как небо моей голубой Тувы, звонкий, как кукование  серой кукушки, удивительный, как   переливы  золотистой иволги. Мой  родной язык! В тебе есть ширь степей, глушь  тайги, брызги волн стеклянных озер, аромат земных растений, крики диких животных. Во вселенной я живу короткой мгновенной жизнью среди своего тувинского народа  с родным тувинским языком. Среди мелодий разных языков будь вечным,  будь пением хомуса , будь всегда счастлив и удачен, мой  родной, благословенный тувинский язык!»  

 Сөзүглелдиң боду- биле деңнээр. Ш. Сат « Тыва дылымга йөрээл»

 Улуг- Хемниң агымы дег күштүг , ак- көк Тывавыстың дээри дег арыг,бора хектиң эдери дег өткүт, алдын- сарыг сыгырганың ырлаары дег элдептиг төрээн дылым! Сенде хову- шөлдерниң делгемнери, тайга- таңдыларның бедиктери, кылаң хөлдерниң  оожум- топтуу, оран делегейниң оът- сигениниң айдызы,аң- меңиниң алгы- кышкызы сиңген.

 Чырык өртемчейде карак чивеш аразында чуртталгамда тыва дылдыг төрээн чонум аразында чор мен.

Өргүн- көвей улустарның дылдарының, аялгаларының аразынга  мөңге шагда хомустуң үнү бооп чаңгыланып чор, өлчей- кежиктиг, хайыралыг төрээн дылым!

Мурнунда ѳѳренген темазынга даянып алгаш, чаа темаже чоорту кирерин белеткээр.

  Чүве адынын дугайында билиин хынаарынга онаалгаларны оореникчилерге куусеттирер.

 Онаалганыӊ шын күсеттингениниң хынаарын организастаар.

«1111001110» деп харыы үнүп кээрин хынаар

орус дылда сөзүглелди тыва дылче очулдуртур, сөзүглелдиң боду- биле деңнедир.

 Чүве адының

дугайында билиин сактып, катаптаар.

Өѳренген билиинге дүүшкен  онаалганы күүседир.

Онаалганы күүседиринге  кандыг дүрүмге даянып алгаш, күүсеткенин тодарадып чугаалаар.

харыыларнын шын, мегезин көрүп оргаш, «1111001110» деп харыыны үндүрер

орус дылда сөзүглелди тыва дылче очулдуруп шенээр, сөзүглелдиң боду- биле деңнээр.

Башкы болгаш эштери-биле харылзаалыг ажылдаары.(билип алырының)

 Проблеманы тургузуп , шиитпирлеп билири.(билип алырының)

Бергедей берген таварылгадан үнеринин аргаларын тып билири.(башкарылгалыг)

Шиитпирлээр айтырыгны  салыры.

Дараазында үжүктер аразындан чашты берген сөстерни тып бижиңер.

Птсчарашквфсьюэкиячсмоосолун

лджфкижизигкенгшдидимцукенгкаас

шалыпкынфывапчоргаарэждлалдын

хъщшхэресйуцкежэээжквбөдүүн

джэлөңдөңгүрнгаорлдочашчааш

шлбдугаанныгфывапродемниг

тьбюбьторгулджэжчывчаадвасериин

гнепорчаагай

кызылделгемнпмврхостугарыгтөлептиг

Кичээлдиң шиитпирлээр айтырыы чүү –дүр?  Ам сорулгазын берген айтырыгга даянып алгаш, салып көрүнерем? ( Демдек адының утказын  билип алыр, ооң грамматиктиг хевирлерин тодарадыр, кандыг- бир чүвени тода кылдыр көргүзерде, өөреникчи бодунуң чугаазынга  демдек аттарын шын ажыглап билир кылдыр өөредир, чүве ады биле демдек адының  холбаазын билип алыр, домакка демдек адының синтаксистиг хүлээлгезин тодарадып өөредир,

Проблемалыг байдалды тургузар.

Кичээлдиң темазын,сорулгазын тодарадырынче оореникчилерни углаар.

шупту 25 сөстү тыптырар, ол кандыг чугаа кезээнге хамааржырын, чүге ук чугаа кезээнге хамааржырын айтырар.

Демдек адынга хамаарышкан чаа ажыдыышкыннар, шинчилелдер кылып, шинчилел кичээл

эрттирер бис.Шинчилекчилер деп кымнарыл ол , уруглар(   человек, занимающийся научными ииследованиями)

Шинчилекчи кижи кандыг шынарларлыг болурул? ( хайгаарап билир,деңнеп билир,тңннеп билир

Башкынын удуртулгазы- биле кичээлдин темазын, сорулгазын  шын тодарадып, тургузар. Чугаага киржир. Бодунуң бодалын чугаалаар.

Шинчилел деп чүл?

Шинчилекчи деп кымыл?

 Шинчилекчи кижи кандыг шынарларыл? деп айтырыгларга харыылаар.

Бодалын шын дамчыдып билири.(харылзажылганың) Сорулганы салып билири.(башкарылгалыг)

Бодалын шын дамчыдып билири (башкарылгалыг)

Чаа теманы тодарадыры, тайылбыры. Салдынган  айтырыгны шиитпирлээри.

1.  Ш. Сат « Тыва дылымга йөрээл» деп сөзүглели- биле ажыл

 (одуруглар аайы- биле ажыл)

1. Одуруг     карартыр парлаан демдек аттарының хамааржыр сөзүн тывар
2. Одуруг карартыр парлаан  демдек аттарының айтырыгларын тывар
3.  Үшкү одуруг  М.Өлчей- оолдуң « Чаагай чаң

чыл»  деп шүлүүнүң баштайгы домааның долу морфолог- сиинтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

4. Бир  карартыр парлаан сөстү алгаш, падежтерге өскертип көрүнерем

Айтырыглар:

1. Демдек ады деп кандыг чугаа кезээл?
2.  Демдек ады кандыг чугаа кезээ- биле кады чоруурул?
3.  Демдек ады чүнү илередир- дир?
4. Демдек адында чүве адының кандыг грамматиктиг демдектери чок- тур? ( падеж, сан, хамаарылга кожумаа чок, хуу, ниити деп грамматиктиг демдектери чок)
5. Демдек ады биле чүве адында кандыг грамматиктиг демдектер дөмей бооп турарыл? ( укталган болгаш укталбааны)
6. Демдек аттарының чүве аттарынче шилчий берген чижектерин ушта номчудар

Ам  номунарның179 ( 151) дугаар арнында  дүрүмнү номчуңар. Ону боттарыңырның баштайгы бодалыңар-биле деңненер.

 « Демдек ады » деп темага чаа билигни  ажыдарынче уругларны углаар

Одуруглар аайы- биле ажылдаарының дүрүмүн катаптадыр. Өөренген чүүлүн түңнеп чугаалаарынче өөредип, углаар

Кандыг арга- биле  демдек аттары чүве аттарынче шилчий бергенин тодараттырар.

  бердинген онаалганы күүседир.  

Дүрүм тургузарынга киржир, дүрүмнү шын кылдыр тургузар

Кады ажылдаан эжи-биле бодунуң бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунуң шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар.

Самбырада эталон(майык)-биле бодунуң харыызын деңнеп, түңнээр.

Чаа кылган ватманда ажыдыышкынын  түңнеп бижиир.

кандыг арга- биле  демдек аттары чүве аттарынче шилчий бергенин  боттары тодарадып , түннелди үндүрер.

Бергедей берген таварылгадан үнеринин аргаларын тып билири.(башкарылгалыг)

өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, түңнеп билиринге оларнын иштинден  кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаар (башкарылгалыг,харылзажылганың)

бодунуң бодалын тода дамчыдып билир (башкарылгалыг)

Дыштанылга минутазы

Эге быжыглаашкын.

« Артык сөстү тып» мен сөстер адаар мен, демдек аттары кээрге часкаар силер, бир эвес

, оске чугаа кезээ болза тепсенир силер

өкпен,куш,хөглү,угаанныг,аваангыр, кашпагай, халыыр,ужар,өннүг,оолдар, уруглар,ойнап турар, хөглүг

1.Сөзүглелди өңнээри

2.Шүлүк- биле ажыл С. Сарыг-оол «Сээң даарта кым- даа бооруң…»

Сээң даарта кым-даа бооруң

Сезиглел чок, эжииң ажык.

Чогаалчының чангыс дилээ:

 Чонуң дылын эки- ле өөрен.

Дылы чокка үнү чок дег,

Тыпкан олчаң- эртем- билииң,

Чонуңга бээр дээшкир чепсээң-

 Чогаалчы дег чечен дылың

 Төрээн дылың дүп чок дүүнче

 Човагзынмайн бакылап чор,

 Төөгүнүң эртинезин

 Чонуң сенээ ында шыгжаан.

Дыштанылга минутазын солун, дээштиг кылдыр организастап чорудар

Өөренген билиин быжыглаары-биле ажылды уругларга күүсеттирер.

 Ш. Саттың « Тыва дылымга йөрээлде»

 чүве аттарын кызыл өң- биле, демдек аттарын көк  өң- биле будуттурар.

шүлүктү аянныг номчудар,  строфа  бүрүзүнүң утказын тайылбырладыр, кижизидилге ажылын чорудар, демдек аттарын тыптырар.Ук демдек аттарын падежтерге,арын , санга,үелерге өскертир.

башкыны дыңнавышаан,мергежилгелерни кылыр.

Билип алган билииинге даянып алгаш,  сөзүглелде чүве аттарын, демдек аттарын өңнээр,бодунуң кылган ажылын  шынзыдар. Кады ажылдаан эжи-биле бодунуӊ бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Шүлүктү аянныг номчуур, строфа бүрүзүнүң утказын тайылбырлаар.

Бердинген демдек аттарын тыпкаш, арын, падеж, сан, үеге өскерткеш, түннелди үндүрер.

өөредилгеге хамаарылгазын күштелдирип, сонуургаары (бот- тускайлаң)

Катаптаашкын. Чаа теманы ооренген билиглер-биле холбаары

1. ном- биле ажыл 360

Үлегер домактар- биле ажыл ( үлегер домактарны четчелеп бижиир, демдек аттарын тыпкаш, утказын тайылбырлаар, домактарны сайгарар

 Арыг үрезин өзүүчел,

 Ак сагыш бүзүрээчел.

 Чаш кижини коргудуп болбас,

Чаваа аътты түредип болбас.

 2.тест

1.Демдек ады дээрге

а)  кылдыныгның азы өске бир  ылгавыр  демдектиң ылгавыр демдээн илередир  болгаш өскерилбес чугаа кезээ

б) чүвениң ылгавыр демдээн илередир өскерилбес чугаа кезээ

2.Демдек ады кандыг айтырыгларга харыылаттынарыл?

а)кажан?, каяа? чүге? канчаар? канчалдыр?

кайы хире?

б)кандыг? чүлүг? кайы? кандыгыл? чүлүгүл? кайыл?

3)   Демдек ады домактың кайы кежигүнннери болурул?

а) тодарадылга, сөглекчи

 б) байдал

4.  Домакка  демдек ады кандыг чугаа кезектеринге хамааржырыл?

а)Кылыг сөзү,демдек ады, наречие

 б)чүве ады, демдек ады

 5.Чүве ады биле демдек адында кандыг грамматиктиг демдектер дөмей болуп турарыл?

а) укталган, укталбааны

б) падеж, арын, санга өскерлири

Мурнунда кичээлдерге ооренген билиглеринге даянып, аңаа чаа теманы холбап тургаш, ажылды күүседиринче уругларны углаар.

Кичээлде өөренгени теманы кайы- хире билип алганын  бөлүктеп хынаарынче углаар

Мурнунда кичээлдерге өөренген билиглеринге даянып, анаа чаа теманы холбап тургаш, ажылды күүседир.

 шинчилел ажылының дузазы- биле кичээлде алган  билиглерин бөлүглежип түңнээр.

Бодунуң бодалын илередип, шынзыдып билири.( харылзажылганың)

Түңнел кылып, деңнеп өөренири ( билип алырының)

эштери- биле харылзаалыг ажылдаар. (  харылзажылгалыг)

Рефлексия. Туннел.

Чүнү билип алдыңар? Салган сорулгавыс күүсеттинген бе? Чүнү тывары берге болду?  Чүү  солун болду? Кичээлдиң темазын билип алган мен деп бодап тур сен бе?

«Чедиишкин чадазынга»  бодуңнуң кичээлге ажылың демдегле.

Кичээлдиӈ сорулгазынга дүүштур чедип алган чедиишкиннерге  даянып алгаш, беседаны чорудар.Уругларны кичээлдиң эгезинче дедир ээлдирип, кичээл эгезинде кылып чадап каан ажылын чедир күүседирин сумелээр.  

Кичээлде бодунуң күүсеткен ажылының тѳнчу  түннелин шын тодарадыр. Эгезинде бергедешкен айтырыынче ээп кээп, ону ѳѳренип алган билиинге даянып алгаш, күүседип, шынзыдар.  

Бодунуң билиин шын үнелеп, демдек салып билири( башкарылгалыг)

Бажыңга ажыл.

 1.демдек аттарын ажыглап тургаш,  « Төрээн дылым» деп чогаадыг бижиир.

2. Демдек ады – онзагай чугаа кезээ» деп төлевилел кылыр.

Онаалганы  канчаар күүседириниң тайылбырын чорудар.

Бажыңга онаалгазын бижиир.

Билдинмес чүүлдү дилеп, тып өөренир ( билип алырының)

кичээлдиң тургузуу

кичээлдиң чорудуу

Башкының күүседир ужурлуг ажыл- чорудулгазы

Өөреникчиниң күүседир ужурлуг ажыл- чорудулгазы

Өөредилгениң бүгү талалыг кылдыныглары

1. Организастыг кезээ
2. Өөредилгеге чүткүл оттурары

3. Билигни шилилгелиг тургузары

Шиитпирлээр айтырыгны салыры  

Чаа теманы  тодарадыры, тайылбыры. Салдынган айтырыгны шиитпирлээри. Өске чоннуң культуразы- биле харылзаа

Дыштанылга минутазы

Эге быжыглаашкын

катаптаашкын

 чаа теманы өөренген билиглер- биле холбаары

Рефлексия . Түңнел

 Онаалга

Ачылыг хүнүм,

 Амыдыралым аас- кежии

Байлак оран- чуртум!

 Бүгү кижи чырык черге

 Аас- кежикке бүргетсин.

Өөредилге, корум- чурумувус

 өскелернии дег эки болзун.

1.Сөстерни уткалыг кезектерге чарып, тургузуун сайгарар

2.Оюн « Санныг диктант»

 Бердинген айтырыгларга 1,0 деп харыылаар

 Шын болза -1

 Меге болза-0

1. Сөстүң уткалыг кезектерин морфемалар дээр (1)
2. Төрел сөстерниң ниити кезээн чогаадылга кожумаа дээр (0)
3. Чаңгыс дазылдан тургустунган сөстерни төрел сөстер дээр (1)
4. Сөстерни  кезектерге чарары дээрге, ону слогтарга чарары эвес (1)
5. Дазылдың соонга чогаадылга кожумаа немежир (1)
6. Өскертилге кожумактары  чүгле өскерлир чугаа кезектеринге турар ( чүве ады, кылыг сөзү) (1)
7. Чүве адының  кожумактарынга  наклонение, үе , арын, сан, причастие, деепричастие хевирлери (0)
8. Кылыг сөзүнүң өскертилге  кожумактарынга  сан, арын,падеж кожумактары хамааржыр (0)
9. Чүве аттарының өскертилге кожумактары тускай каттыжар чурумнуг ( 1)
10. Чогаадылга кожумаан

 шыяр (0)

1. Шүлүк- биле ажыл      А. Υержаа 300 харлыг кырган кускуннуң чагыы»

 « Дөзүң- угуң утпа», « Төрээн чериң кагба»,» Сактыышкының камна»,» Чаа- дайын болдурба»

Дөзүң- угуң уттупсуңза,

Төре херээ дөгүтпес сен.

 «Соон истээр, мурнун хынаар»

 Чоннуң чагыын сактып чору.

 Ада- өгбең чаңчыл, сүзүүн

 Арта баспайн сагып чору ( Дажынямга сөс)

Мен- ачам- кырган- ачам- элиңсам  ( кырган- ачам ачазы)-холуңсам( кырган- ачамның ачазының ачазы)-элиңим( кырган- ачамның ачазының ачазының ачазы)-холуңум-холбугум

 Репаның кижи чиир  чемижи дөзүнге турар. Тараа сывын дөзүнден сый тырткаш, Тарак- оолче хүлүмзүревишаан сунган..( үнүштүң чер иштинде кезээ, дазыл)

Бөлүк дөс чыжырганага чедип кээрге, Арзылаң ашак чыжырганалап  турган( чааскаан азы чокпайтыр үнүп келген үнүш )

торлаа бөкпек  хараган дөзүнде хонупту ( ыяштың адаккы талазы, черде дазылының чоогу)

 Буга дөзү дагыыр (  сугнуң эгелээн чери)

 Алыс дөзү кандыг улус ирги? ( тывылган төөгүзү, ызыгууру,угу)

Эртемниң дөзү ырак

(Кайыын үнгени эгези) Тодаргай  чадага көдүрерге бердинген санны бээр сан   (квадраттыг дөс- квадратный корень)

Кичээлдиң шиитпирлээр айтырыы чүү- дүр? Ам сорулгазын берген айтырыгга даянып алгаш,салып көрүңерем.

Ар 97,110 дүрүмнерни номчудар, айтырыгларга харыылардыр?

 1.Дөс деп чүл?

2.кандыг дөстү укталбаан дөс дээрил?

3. кандыг дөстү укталган дөс дээрил?

4.Бөдүүн дөс деп чүл?

 5. Нарын дөс деп чүл?

 6. Нарын дөс укталган болуп болур бе?

 7.  Дүрүмнү орус дылче олчулдуруп көрүңерем. Азы орус дылда дөстүң дүрүмүн чугаалаар. Часть слова без окончания

Сергек  Ооржактың репертуарындан « Мен тыва мен2 деп ырыны  одуруг аайы- биле ырлаар

1.Ыры- биле ажыл

 ( ырының утказы, кижидилге ажылы)

 ырыдан укталган дөстүг сөстерни ушта бижиир.

2. Ном- биле ажыл

Мергежилге ( 183, 184 ар 97)

 сөстерни укталган, укталбаан деп бөлүктеп бижиир

Мергежилге 184

1.сөстер- биле ажыл

Сөстерни уткалыг кезектерге чарар

 шайының, угулзалап,чугаалап,алгыш- йөрээлин.

3. Кроссворд- биле ажыл

Чүнү били п алдыңар? Салган сорулгавыс күүсеттинген бе? чүнү тывары берге болду? Чүү солун болду? Кичээлдиң темазын кашка билип алган- дыр сен?

 1.Төлевилел кылыр « Төрел- дөзүм»

2. чогаадыг « Сөстүң уткалыг кезектериниң ужур- дузазы»

өөреникчилерниң кичээлге белеткелин хынаар. Уругларның хей- аъдын көдүрер, кичээлге белеткээр

Мурнунда өөренген темазынга даянып алгаш,чаа темаже чоорту кирерин белеткээр

 «1011110010» деп харыы үнүп кээрин хынаар

Проблемалыг байдалды тургузар. Кичээлдиң темазын , сорулгазын, тодарадырынче өөреникчилерни углаар

Дөс дугайында билиг хамаарышкан чаа ажыдыышкыннар, шинчилелдер кылып, шинчилел кичээл эрттирер бис. Шинчилекчилер деп кымнарыл ол? Уруглар ( Человек, занимающийся научными исследованиями»

 Шинчилекчи кижи кандыг шынарларлыг болурул? ( хайгаарап билир, деңнеп билир, түңнеп билир)

Дөс дугайында  чаа билигни ажыдарынче уругларны углаар.

өөренген чүүлүн түннеп чугаалаарынче өөредип углаар

Дыштанылга минутазын солун, дээштиг кылдыр организастап чорудар

кижизидилге  ажылын чорудар

өөренген билиин быжыглаары- биле ажылды уругларга күүсеттирер

сөстерни уткалыг кезектерге чардырар

кроссвордту тыптырар

Онаалганы канчаар күүседириниң тайылбырын чорудар

Ажылдаар олудун хынаар, белеткээр

Эрткен кичээлдерде өөренгенин сактып катаптаар

харыыларның шын , мегезин көрүп оргаш, «1011110010» деп харыыны үндүрер

Башкының удрутулгазы- биле кичээлдиң темазын, сорулгазын шын тодарадып, тургузар. Бодунуң бодалын чугаалаар

Шинчилел деп чүл?

 Шинчилекчи деп кымыл?

 Шинчилекчи кижи кандыг шынарларлыгыл? Деп айтырыгларга харыылаар

Дүрүм тургузарынга

 киржир, д\рүмнү шын кылдыр тургузар. Кады ажылдаан эжи- биле бодунуң бодалдарын үлежип чугаалажыры. Бодунуң шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар. Чаа кылган ажыдыышкынын түңнеп бижиир.  

ырыны аянныг ырлап күүседир

Билип  алган билиинге даянып,сөстерниң дөзүнүң хевирин тодарадып,сөстерден, бөдүүн, нарын дөстер тургузар

Сөстерни уткалыг кезектерге чарар

кроссвордту тывар

бажыңга онаалгазын бижиир

Кичээнгейге, чурумга кижизидер

Башкы болгаш эштери- биле харылзаалыг ажылдаары( билип алырының) Проблеманы тургузуп, шиитпирлеп билири ( билип алырының)

Бодалын шын дамчыдып билири ( харылзажылганың)

 Сорулганы салып билири ( башкарылгалыг)

бодалын шын дамчыдып билири ( башкарылгалыг)

Бергедей берген таварылгадан үнериниң аргалары тып билири ( башкарылгалыг) өөренип турар чүүлдерин сайгарып, бөлүктеп, деңнеп, түңнеп билиринге оларның иштинден кол болгаш чугула чүүлдерни тып, тайылбырлаар ( башкарылгалыг, харылзажылганың)

өөредилгеге хамаарылгазын күштелдирип, сонуургаары ( бот- тускайлаң)

Бодунуң билиин шын үнелеп, демдек салып билири( башкарылгалыг)

билдинмес чүүлдү дилеп, тып өөренир.

№

Кичээлдиӊ кезектериниң аттары.  

Кичээлдиң тургузуу

Башкының күүседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

өөреникчиниң күүседир ужурлуг ажыл -чорудулгазы

Өөредилгениң бүгү талалыг кылдыныглары

2.

Организастыг кезээ. Психологтуг белеткел. ( реалаксация)

Билигнин  шилилгелиг тургузары (Актуализация)

Экии, хүнүм!

Экии, ак-көк дээрим!

Эрес- хөглүг уруглар бис

Эртемнерниң дөзүн дилеп

Эртем-билиг ээреминче эштип кирээл!

Ойнап-хөглеп дыштандывыс.

Онза-солун өөредилге далайынче

Бүгү күштү угландырып

Бергелерге торулбайн өөрениили

Алдын хүн хүннеп тур.

Ак-көк дээр чайнап тур.

Аас-кежиктиг уруглар бис

Ам-даа хөйну өөрениили!

Ачылыг хүн\м

Амыдыралым аас-кежии.

Байлак оран-чуртум.

Бүгү кижи чырык черге

Аас-кежикке бүргетсин.

өөредилге, корум-чурумувус

 өскелер дег күүседиили

-Бот-боттарынарже хүлүмзүржүп көрүшкештин, кончуг оожум олурунар, эргим чаштар.

1. Тест – биле ажыл

1. Кымның чугаазыл? « Аалга оргаш, чүнү тыварыл? Шай, таакпы чок чүнү ижер силер?а) Ууштаарның б) Маскажыктың авазының в) Маскажыктың

Өѳреникчилерниӊ кичээлге белеткелин хынаар. Уругларныӊ хей-адын көдурер, кичээлге белеткээр

Ажылдаар олудун хынаар, белеткээр.

3. « Мооң  мурнуңда дииңнеп кеөрбээн- чер билбес кижи азып – тенип өлзүңзе, канчаарыл? дээн домакта кандыг хөөн дыңналып тура- дыр? а) кончаан,б) дедирленген в) сагыш- човаан
4. Маскажыктың ачазының ады а) Эргек б) Ууштаар в) Маска
5. Маскажык  кожай кадайындан  чүнү дилеп чеде бергенил?  а) далган б) улдуң в) хөм
6. Ийи адашкы шириленген инек кежин каш хонук эттеп келгеннерил? А) ийи б) үш, в) дөрт
7. Бир ажыл хүнүнде хөм эттээр норма каш турганыл? а) он бир б) чээрби в) беш

2.Таблица- биле ажыл :кайы маадырның овурунга хамаарышкан сөстерил, тывыңар

Углаар-баштаар (рег.) Билиин ханыладырынга туннелдер (позн.), Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

3

.  (Харыылаары берге , шиитпирлээр айтырыгны) тургузары

тыва дыл- биле харылзаа

Тывызыктарны тывар:

 1 одуруг: Кире сал-ла төжүн дөгээр ( ыт)

 2 одуруг:Долганып- долганып тап диди (ыт)

 3 одуруг  Кажаа аксы чыдынныг, хөкпең- хөкпең  чоруктуг ( Ыт)

Ынчап кээрде бөгүнгү кичээливисте чүнүн дугайында чогаал номчуур- дур бис.

 Ол ыттың адын , ыт дугайында  бижээн авторнуң  адын тып көрүнерем

29 1 16 4 32 20 -17 17 13 21 23 3 1 16 « 1 9 32 20 1 15 5 32»

Проблемалыг байдалды тургузар

Чугаага киржир. Бодунун бодалын чугаалаар.

Бот- тускайлан(личн.)

башкарылгалыг (рег.) Билиин ханыладырынга түннелдер

4

өөредиглиг сорулгазын салыры

Кичээлдиң темазын,сорулгаларын тодараттырар

уругларны ооредиглиг сорулга салырынче углаар

Башкынын удуртулгазы- биле кичээлдин темазын, сорулгазын  шын тодарадып, тургузар

5

Чаа билиглернин ажыдыышкыны

1. Дыңнадыг- биле ажыл ( Чогаалчының намдарынга)

Чогаалдың аянныг номчулгазы.

  Азыранды деп темага чаа билигни  ажыдарынче уругларны углаар

аянныг, номчулгага киржир

Кады ажылдаан эжи-биле бодунуң бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунуң шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар.

Самбырада эталон-биле бодунун харыызын деннеп, түңнээр.

 Аас-чугаазын сайзырадыры (харылозажылганың.).

6

Эге  быжыглаашкын. Чаа билигни түӊнеп чугаалаары

тыва дыл- биле харылзаа

Айтырыг- харыы:

1. Чогаалда кол бодал кайы абзацта кайы  домактарда кирген деп бодап тур силер? Чүге ынчаар бодап тур силер?
2. Эник чүге Соктайның холунга кирбээнил?
3. Чогаал сөзүглелинге  дүүштүр Соктайга характеристикадан бериңер

словарь – фразеологтуг ажыл

 бердинген сөстернин утказын тайылбырлаар

  шош- чогуш

 балдыр- кижиниң чодазының артыы талазында эъди

кайгалдар- эрестер

 чүкүрер- кыйгырар

 тояап- чер кезип, улчуп

Сөстерниң уткаларын кым  канчаар билип турарыл, өңнүг

 карандаштар- биле айтыр

номчаан чогаалынга  даянып алгаш, бодунуӊ кылган ажылын  шынзыдар Кады ажылдаан эжи-биле бодунуӊ бодалдарын үлежип чугаалажыры.

Бодунун шилип алган харыызын тайылбырлаар, шынзыдар

башкарылгалыг(рег.) Аас-чугаазын сайзырадыры (харылзажылганың.).

7

Дыштанылга минутазы

Кайгамчыктыг коданчы ыт дег

Карактарывыс көскү болзун! ( 1,2,3,4)

Кулактарывыс дыыжы болзун( 1,2,3,4,)

 Холдарывыс туттунгур болзун( 1,2,3,4,)

 Буттарывыс  мангыр болзун! ( 1,2,3,4)

. Дыштанылга минутазын солун, дээштиг кылдыр организастап чорудар

Бот-тускайлан (л)

8

Чаа теманы быжыглаары

1.Чогаалга план тургузары

1. Эрте чазын бажын чанынга эник көстүп келген
2. Кижи бүрүзү ытка ээ болурун күзей берген
3. Соктай  « Кижи бүрүзү ытка ээ болур» деп сүмелээн
4. Эник Азыранды деп атка чединген.  
5. Азыранды кышты эки уткуп алза-даа , хенертен чиде берген
6. Соктайнын  бөргүнден азырандынын  кежин танып каан.
7.   Азыранды кайнаар- даа чорбаан- даа, оларны кагбаан- даа болган…                        

2.Таблица – биле ажыл

3.Мерген угаадыг- биле ажыл

Уругларны билииниӊ деӊнели – биле чарып, болуктеп ажылдаарын   организастаар. Бердинген сѳстерге тѳрел сѳстерни тып бижидер. Болукке ажылдаарынын дүрүмүн катаптадыр.

Бердинген  онаалгаларны болук аайы- биле кууседир. Бѳлукке ажылдаар, бодунун бодалын шынзыдып, түӊнээр

Углаар-баштаар(рег.)

9

өске чоннарның культуразы- биле харылзаа

Немелде медээлерни танышытары

 Ю. Яковлев « Ол мээң ыдымны өлүрүп кагды» деп чечен чугаазы

Чечен чугааның кол маадыры- Таборка кудумчудан ээлери каапкан эник тып алгаш, ону ажаап, карактап эгелээр. Ачазы ону каш катап үндүр сывырып турар,  сөөлүнде  кыйгыырып алгаш, кулаанче адып каар. Оол адазындан хөңнү  калып, буянныг, шын чорукка бүзүрели чидер. Өзүп келгижемге чедир, ооң айтырыгларынга харыылаар мен, өзүп келгеш, ыттарны камгалаар мен дээр.

Айтырыглар: Кол маадырны ынчаар адынарынга чүү салдарлыг болганыл?

 Дараазында болуушкуннар канчаар болуп болурул?

 Ол үзүндү кижини кандыг хөөн оттуруп турарыл?

Ыт баштай черлик дириг амытан турган.  Тыва чоннун ужур- чанчылдарынын нептередикчизи , эртемден- этнограф, төөгүчү, философ  Монгуш Кенин- Лопсан мынча деп чугаалаан: « Ыт- кижинин тос чүзүнүн бирээзи. Мал боорда, кижинин хамык малды мурнай, бир дугаарында, бодунга эдеринчи кылдыр  аал- оранынга ээлдирип, ижиктирип алган малы.

1.Кичээлде чүнү билип алдынар?

 2. Мурнувуска салып алган сорулгавыс чедип алдывыс бе?

3. чаа чүнү билип алдынар , уруглар?

4. Боттарынарны каш деп демдекке үнелээр силер?

Азырандыда Соктай биле Таборканың адазының  овур- хевирлеринге деңнелгени кыл

Ытка хамаарышкан сүзүктүг ужурларны таныштырар

1. Уругнун баштайгы дижээн дижин чагга ораагаш « багай дижим ал чаа диштен бер дээш, ыдынга бээр. Чүге дизе оон соонда үнер диштери ыттыы дег, чидиг, быжыг болзун деп оштаары
2.  Чаа чазаан уруг кавайынга  эн-не баштай эникти чыттыргаш, артыжап – арыглаан соонда, чаш уругну кавайлаар чораан. Ындыг эниктин чүзүнү кызыл- калдар, а карактары көстүктүг болза улам эки. Чүге дээрге « караанда көстүктүг кызыл- калдар ыттан аза- четкер коргар.)
3. Ыт изигде сиген бажы оъттай бээр болза, агаар сериидеп, бүргеп чаарынын демдээ
4. Ыт удуп чыда , ээрип чыдар болза, багай дүш  дүжеп чыдар азы аарып турар
5.  Улуур болза,  аал дын ээлеринге, улуг назылыг кижилерге  багай.
6. Өлүмүн улуска көргүспес, ырап чоруй баар, өлү бээрге аксынга чаг, эът сугар

дырар

 Кичээлде бодунун күүсеткен ажылынын тѳнчу  түннелин шын тодарадыр. Эгезинде бергедешкен айтырыынче ээп кээп, ону ѳѳренип алган билиинге даянып алгаш, кууседип, шынзыдар.  

 Углаар-баштаар(рег.)

10

рефлексия

 Булут, хунчугештин дузазы- биле кичээлге хамаарылганар илередип көрүнерем:

 Хун: кичээл солун болду, дыка хой чаа , солун , ажыктыг чүүлду бидип алдым

Булут- кичээл чалгааранчыг болду, чүнү- даа билип албадым, черле билир чүүлдерим- дир

Уругларнын кичээнгейин төнчу түннелче угландырар. Кичээлдин темазын билип алганынга бодунуң билиин шын тодарадып, ону үнелээринче уругларны углаар.

Кичээлдин темазын билип алганынга  тѳнчу түӊнелди үндүрер.

Бот- тускайлан(личн.)

Углаар-баштаар(рег.)Аас-чугаазын сайзырадыры (комуник.).

11

онаалга

1. Бердинген  темаларга  одуруг бүрүзү чогаадыг харыы бээр

А) Азыранды- чаптанчыг эник, чүге дизе…

б) Кижиниң шокары иштинде. Ол шын….

в)     Ыт кижи ышкаш угаанныг, чүге дизе…                                                                                                                                            

Онаалганы  канчаар күүседириниӊ тайылбырын чорудар

бажыңга онаалгазын бижиир

Бот- тускайлан(личн.)

Билиин ханыладырынга түңнелдер(позн