"Всероссийский мастер-класс учителей родного, в том числе русского, языка - 2022"

Донгак Чойганмаа Хуреновна

Предварительный просмотр:

Эссе- ажылчын чогаадыг

Эртемниң дөзү ырак

Ээремниң дүвү ырак

Кижизидикчи башкы деп эртемни чүге шилип алган мен? Ону амыдыралымның база бир агымының аайы-биле шилип алган мен дизимзе чазыг болбас. Ол чүү агымыл? Ынакшылдың агымы. Бичии чаштарга ынакшылым күштүг болгаш, меңээ башкы оруктуң кокпа изин чүрээм сүмелээн.

Ажылымга кандыг бергедээшкиннер турганыл? Ону ажып эртер дээш чуну кылган мен? Бир-ле дугаарында ажылдап эгелээним 1995 чылдар үезинде көргүзүг материалдар эвээш турганы, мээң ажылымга эгезинде бергедээшкиннерни тургузуп турган. Ол бүгүнү ажып эртер дээш бодум холум-биле кылып-тудуп, чуруп тургаш аңгы-аңгы янзы-бүрү көргүзүг материалдарын кылгылаан мен. Бичии чашка көргүзүп тургаш, оюн хевиринге өөредири чугула, чүгле аас-биле чугаалаарга уругларга чалгааранчыг болур. Ол-ла бүгү чүүлдер улуг, чараш, өңгүр болур ужурлуг. Бичии уруглар чараш, өңгүр чүүлдерге дыка ынак. База бирээ бергедээшкиним- бодумнуң пөрүк, ыядыычал чоруум. Ол чүүл уругларга чеже-даа ынак турган болзумза, уруглар-биле ажылдаарынга дыка улуг шаптараазынны тургузуптурган. Ону ажып эртеринге чаңгыс эвес чылдар болгаш башкы эш-өөрүмнүң дуржулгазы, сүмези, деткимчези дыка улуг салдарны чедирген.

Ажыы-биле чугаалаар болза башкы кижи артист болур база ол ышкаш боду база чаш чаңныг болур ужурлуг. Мен бодумну чылдар-биле чаңчыктырып тургаш, езулуг артист болгаш бичии чаш чаңныг башкыже хуула берген мен.

Чуге башкы кижи чаш чаңныг болур ужурлугул деп чүүлге бичии доктааптайн:

Бирээде, чүге дээрге бичии уруглар-биле чаш кижи ышкаш деңге ойнаарыңга, уругларның ала чайгаар-ла карактары чырып, өөрүшкүзү арын-шырайынга илдеңи-биле көстүп, езулуг-ла ол ойнап турар үеде эң аас-кежиктиг чаштарже  хуула бергени көскү болур.

Ийиде, чүге дээрге бир эвес улуг кижиниң чаңы-биле ол хевээр уруглар-биле кандыг-даа кичээлдерни, оюннарны, хөглээшкиннерни эрттирериңге, уруглар ону шоолуг-ла улуг сонуургал-биле хүлээвес болур. Ынчангаш чаш чаңныг башкы болуру чугула.

Үе-шаг чаңгыс черге турбас, ооң хараазы-биле база амгы үениң бичии чаштары дыка сайзыраңгай, угаанныг, баш бурунгаар шупту чүүлдү эскерип, билип, улуг улус-биле дең шупту чүүлдерни сайгарып турар апарган. Бо бүгү чүүл мээң башкы ажылымга база дыка улуг күжениишкинниг ажылдаарын, чаа-чаа арга-дуржулгаларны ажыглап, амгы үениң удур-дедир медээ-дыңнадыышкынныг чепсеглелди (ИКТ) ажылымга ажыглаарымга уругларга солун болуп турар. Чүгле бо эвес,а оон-даа өске аргаларны ажыглап турарым мээң бичии чаштарымны өөртүп турар. Ол дээрге ТРИЗ аргазы,чаңчылчываан аргалар-биле чурууру, чаңчылчываан кадык камгалаар аргалар (тыва нугуушкун).

Башкы кижи кажан-даа сайзырал-биле деңге базар ужурлуг. Чаңгыс базым чыдып каар болзувусса-ла, уругларның сонуургалын болгаш сайзыралын чедип шыдавайн баар бис. Ынчангаш уругларның сонуургалын,ынакшылын чедип алыр деп бодаар болза-ла башкы кижи каш-даа аңгы хуулар ужурлуг: ол авазы-даа апаар, ол бичии чаш-даа апаар,ол дириг амытан кылдыр хуула-даа бээр, ол чаа техниктиг сайзыралдың чүглендирикчизи, күткүкчүзү-даа апаар ужурлуг. Чүгле ынчан бичии чаштар садикче улуг сонуургал-биле баар болгаш бажыңынче безин чаныксавас боор ужурлуг. Бичии чаштын сонуургалын оттуруп, ынакшылын чедип аар болзувусса, ынчан езулуг кижизидикчи башкы мен деп чоргаар адаттынып болур бис.

Бичии чаштын ынакшылын чедип алганывысты канчап билип кааптар бис? Бичии чаштар кажан силерниң хойнуңарга боттары-ла олуруп, силерге чассып, силерниң чараш сыргаларыңарны тудуп, силерже бичии эжинче көрүп турары дег, дидим кылдыр көрүп турар болза-ла, уругларның ынакшылын чедип алганывыс ол. Бо дээрге база бир мээң улуг чоргааралым, чүге дээрге уруглар меңээ авазы дег ынак. А бичии чаштың сонуургалын оттурупканывысты канчап билип кааптар бис? Кажан бичии чаштар үргүлчү-ле ам чүнү кылыр бис башкы, ам чүнү канчаар бис, башкы? -деп, улуг сонуургал-биле айтыртынып чедип кээр болза-ла, уругларның сонуургалын оттурупканывыс ол. Бо чүүлдү чедип ажылдаары- мээң база бирээ улуг сорулгам ол болуп турар.

Туңнел кылдыр чүнү бижип болурул? Бичии чаштар делегейинде чурттап чоруурум дээрге, база бир улуг аас-кежиим, чаяалгам деп бодумга чоргаарланып, бичии чаштарның авазы, эжи болуп чоруурумга канчаар-даа аажок өөрүп, буян сиңген ажылымга ынакшылым улам күштелип,ам-даа холум дыңзыг ажылдаар мен деп сорулганы салып алган ажылдап чоруур башкы мен.



Предварительный просмотр:

Муниципальное бюджетное дошкольное образовательное учреждение
детский сад комбинированного вида № 2 «Чечек»  с. Мугур – Аксы муниципального района
«Монгун Тайгинский кожуун Республики Тыва»

Ортумак болукке шагаа хоглээшкини

«Огбелрнин чанчылдары»

https://mongolianstore.com/wp-content/uploads/2017/12/Puzzle-Mongolian-Yurt.jpghttp://900igr.net/up/datai/201975/0012-013-.jpg

https://d2hhj3gz5jljkm.cloudfront.net/158/366c4/5e11/4735/8f88/6da0dd4ae0ff/original/241839.jpghttps://i.pinimg.com/236x/fc/11/e9/fc11e9bdc6ee064fac5b57acb4b024c2--border-collie-puppies-border-collies.jpg?nii=t

https://avatars.mds.yandex.net/get-pdb/1534889/035df26d-c033-49f1-b691-536d87e7be5f/s1200

                                                               Кижизидикчи башкы: Донгак Ч.Х.

                                                            Мугур-Аксы суур 2020 ч.

 «Огбелрнин чанчылдары»

Сорулгазы: - Тыва улустун хундулээчел, эвилэн-ээлдек, чаагай   

                        чанчылдарынга уругларны кижизидер.

                    - национал оюннарнын чамдык хевирлери-биле таныштырар.

                    - сагынгыр, тывынгыр болурунга, оюннарга даянып кижизитпи-

                        шаан, уругнун чугаазын, сос-домаан сайзырадыр

Дерилгези: 1.Залды кидис ог ишти биле дерээн, тыва аъш-чем аймаан аяктарда ширээ кырынга салган.

2.Уругларнын Шагаа байырлалынга хамаарыштыр чураан чуруктарын делгээн.

Башкарыкчы: Эргим уруглар, база байырлалга келген аалчылар!

Улуг болукке «Шагаа байырлалы».

Сорулгазы: - Тыва улустун хундулээчел, эвилэн-ээлдек, чаагай

чанчылдарынга уругларны кижизидер.

- национал оюннарнын чамдык хевирлери-биле таныштырар.

- сагынгыр, тывынгыр болурунга, оюннарга даянып кижизитпи-

шаан, уругнун чугаазын, сос-домаан сайзырадыр

Дерилгези: 1.Залды кидис ог ишти биле дерээн, тыва аъш-чем аймаан аяктарда ширээ кырынга салган.

2.Уругларнын Шагаа байырлалынга хамаарыштыр чураан чуруктарын делгээн.

Башкарыкчы: Эргим уруглар, база байырлалга келген аалчылар!

Силерни Шагаа байырлалынче чалавышаан, чаа унуп олурар Мечи чылы-биле кан-дег кадыкшылды, аас-кежикти база улуг-улуг чедиишкиннерни кузедивис.

2-ги уруг:Хырбачаны, согажаны

Хырый кезип, ууже бузуп,

Улуг паштар чык долдур

Улай-улай улдуртуулу,

Далган, тараа, саржаг, чокпек

Тавак долдур сыгажыылы.

Башкы:Аарыг-аржык чагдавазын,

Айыыл-халап таварбазын!

Бурган башкы ыдыктап каан

Буян-кежик бодаразын!

Бурун тыва ёзу-биле

Мурнувуска сѳгуржуулу

Башкы:Шагдан тура дойлаарывыс

Шагаа хуну унуп келди.

Дашкаар унуп, силгиленип,

Даштыг черге сандан салып,

Суттен чажып, отка оргуп,

Чудулгевис сагыылынар.

1-ги уруг:Амыр-менди чолукпушаан,

Ак чем амзап, йорээл салчыыл.

Алгы дожеп, шанак мунуп,

Артыы дагдан чунгулаалы.

Даалы, кажык, тевек ойнап,

Талалажып кагжыылынар.

Шагнын чаагай эргилдези, Шагаа биле! Чаа чыл биле!

Башкы:- Шагаа дээрге Чоон чук улузунун байырлалы. Ол эрги чыл биле чаа чыл солужулгазынын уезинде болур. Делегейнин чыл эргилдези 12 чыл болгаш-ла катаптаттынып, солчуп турары биле, дириг амытаннарнын иштинден тускай шилиттинген 12 дириг амытаннарнын хевирлери кирген. Оларга: куске, инек, пар, тоолай, улу, чылан, аът, хой, мечи, дагаа, ыт, хаван хамааржыр. Ол дириг амытаннарны кижиже чоокшулатырып деннээрге, оларнын аажы-чанында болгаш амыдыралында домей чуулдер бар болуп турар.

Чижелээрге, бо унер чыл Мечи чылы (сарбашкын). Бо чылды астрологтарнын коруп турары азы сылдыстарнын сымыраныы биле Мечи чылдыг улус амыдыралга аттыг ынак, бодунга хамаарышкан чуулдерге эмин эртир камныг,ажыл дээнде уйгу-чыдын билбес кежээ, бодунун амыдыралын экижидер дээш чуну-даа канчаптарындан ойталавас, алдар-атка ынак, дидим улус-деп, номнарда бижээн болуп турар.

Ынчангаш бистин болуктун уруглары оюн-баштак одуруг-шулуктерин чылдарга хамаарыштыр чугаалап бээрин корээлинер.

Уе шагнын эргилдези 12 чылдар

1.Куске чылы – хамык чылдар эгези боор, куске чылын хундулээли.

Карыш четпес боттуг-даа бол, кучу ында могеели.

Куске чылдыг кижи болза, кузел соруу куштуг, бедик

Сургуул, эртем чедер дээнде, сундузу улуг дээр чуве.

2.Ийиги чыл инек чылы - итпек, саржаг элбек болур

Ак сут берип, буян эккээр, ачылыг-ла амытан ол.

Инек чылдыг кижилерни, изиг дурген аажылыг

Олут орбас ажыл-ишчи, орлан-шоваа улус дижир.

3.Пар чыл дээрге ушку чыл-дыр, база-ла бир онза чыл –дыр

Пар чылдыг эр улус - бардам-даа бол, шала таваар аажы-чанныг

Дилеп чорааш албан тывар, дидимнернин бирээзи ол.

Пар чылдыг кыс улус, база хоомай эвес деп, бил

Тоогуден алыр болза, дендии чараш улус дижир

Шириин ышкаш козулзе-даа, шиитпирлиг шынчы состуг.

4.Тоолга бо-ла таваржы бээр, тоолай база чылда кирген

Шагдан бээр-ле чаштар оннуу - чаптанчыг-ла амытан ол.

Койгун чылдыг уругларны кортук дижир, ындыг эвес:

Тоолай чылдыг кыстар дээрге, шевер- чараш, ишчи-кежээ

Топтуг-эптиг аажы-чанныг, чогум шынчы улус ол-дур.

5.Улу чылы. Чуртталганын чурукчузу, чугаа-состун шынчы ээзи.

Чаагай сеткил, кадыкшылдын чаякчызы – Улу чыл ол.

Улу чылдыг чамдык улус, угааныг бол база хоктуг:

Улуг тура бардам сеткил, улу чылдыг оолдарда бар.

Улу чылдыг кыстар дээрге: угбай, акый, дунмай диген

Улус биле чугаа-дылдыг, ужур-чопту билир улус.

6.Чылан чылы. Чылда кирген чылан дээрге, чыргал оштаан амытан-дыр.

Бодалы-даа, угааны-даа, болбаан чаагай улус ол-дур.

Чылан чылдыг кижилернин шыдавас-ла чувези чок,

Ачы-буян кылырын-на алызындан бодап чоруур.

7.Аът чылы. Тыва кижи аътка ынак, тынын берген дижир чуве

Ынчалза-даа Аът чыл болза, ындыг амыр эвес чыл-дыр.

Аът чылдыг кыс улус, аажызы берге-даа бол

Ажыл-ишке тендии ынак, арыг-шевер чараш улус.

8.Хой чылы. Хой дег чаагай сеткилдиг мал, ховар дээрзин бодаалынар

Хѳңнү биче, чаңы чѳрүү, хѳѳкуйну кээргээлиңер.

Хой чылдыг херээжен чон кончуг топтуг аажы-чанныг

Эки эжин чер-ле кагбас, эмин эртир шынчы улус.

9.Мечи чылы. Мечи чылдыг кыс улус, менээргенип байыыргаар-даа алдар-атка аажок ынак. Ынчалза-даа, аажы- чаны турум, быжыг.

Амыдырал-ажыл дээнде, аттыг кызыл олут орбас.

Сарбашкыннын чылын алган, салымныг эр кандыг боор-деп: шыпыраннаан, опан-чипен, шала хоптак кажарсымаар

Олут орбас, чыдын чытпас, орлан-эрес оолдар болур!

10.Дагаа чылы. Эртежи-ле болгай мен дээш, эртенин-не кыйгы салыр

Уйгужуга туразы чок, уран-ишчи Дагаажык ол.

Дагаа чылдыг херээжен чон, таан кончуг холу чемзиг

Ааскыр-соскур, тывызык-даа, аажы-чаны ажык-чарлыг.

11.Ыт чылы. Ыт чылын алган кижи, ындындан-на кызымакай

Бичии-даа чуул халас ытпас, бир-ле чуулду кылган чоруур

Салган соруун чедип аар дээш, сагыш аарып чоргулаарлар.

Кижилернин шынчы ѳңнуу, хир-чам чер-ле коруй албас

Арыг-шевер сагаан чоруур, аттыг кежээ улус ол боор.

2.Хаван чылы. Эвилелдиг чылдарывыс, эн-не соолу хаван чыл-дыр

Кеми-даа чок, багы-даа чок кээргенчиг амытан-дыр.

Хаван чылдыг кижилер, кайгамчыктыг солун улус

Хамык чонну кайгаткылаар талантылыг база улус

Хырны дээнде аттыг кызыл, хыныыр-чазый дирти-даа бээр

Аажы-чаны чазык-чаагай, ажы-толге ынак улус.

Башкы:-Эр-хейлер! Шагаа дээрге чогум чуу болду уруглар, ону канчаар билип турар бис?

1-ги уруг: Шагаа дээрге Тыва чоннун

Чаа чылды уткууру, эрги чылды удээри деп,

Шагдан тура сагып келген

Чаагай улуг байырлал-дыр!

омак бис,

хоорештиг хоглуг бис.

Чорук херек кылыр бис,

Доозавыс кылыр бис.

Кылыр бис, кылыр бис,

Кымдан артык кылыр бис!

Эптиг-чоптуг алышкы бис!

Алышкы бис, халышкы бис,

Найыралдыг, демниг бис!

Алызындан омак бис,

Амыр эвес, хоглуг бис,

3-ку :Шагаа дээрге боктан-чамдан

Арыгланып чарлыры-дыр

Сагыш-сеткил чуден артык

Арыг-чаагай болуру-дыр

Чанчылын чер утпас турган

2-ги уруг:Шагаа дээрге тыва чоннун

Чаагай сузук чанчылы –дыр

Айнын чаазын, хуннун эртезин

Алгап-йорээр байыры-дыр.


4-ку уруг:Ынчангаштын богун бистер

Ырлап, хоглеп, кожамыктап

Тывызык тып, тоолдажып

Дызырадыр «Челер-ойлап»

Чанчыл болган байырлалда

Шаавыс биле хоглээлинер!

Башкы:-Уруглар дыннарам ыт ээрип тур ышкаш, мен баргаш киирип экээйн кым боор ол. (Башкы унгеш Ак-Сал ирей биле кады кирип кээр) Башкарыкчы Ак-Сал ирей биле амырлажып чолукшуур.

-Амыр-амыр-ла бе, менди-ле бе? (башкарыкчы холун сунуп, адыжын ору корундур бээрге, оон адыжынын кырынга Ак-сал ирей адыжыштарын куду корундур сунуп чолукшуп мендилежир) «челер-ойга» база мендилежир чуулду киирип болур

-Амыр-амыр, менди-менди!

Башкарыкчы: Хундулуг аалчы, бээр дорже эртип олурунар.

Ак-Сал ирей ширээ чанынга олуруп алыр.

Башкарыкчы шайны кудуп сунар.

Башкарыкчы: Уруглар, бистин аалдын эн хундулуг кижизи Ак-Сал ирей аалдап келген. Силернин кайы-хире угаангыр-сагынгыр болурунарны база коруп келген, ынчангаш моорей оюндан ойнаптаалынар. Уруглар 2 командага уступ алыылынар. Оочур езугаар команда бурузу чангыстап национал тыва чемнерни адаар. Хойну адаан улус ол моорейнин тиилекчилери болур. (ада-иелерни кады тургузуп ойнадыр)

Тыва чемнер: ааржы, суттуг шай, хойтпак, божа, саржаг, чокпек, чинге-тараа, ореме, быштак, ижин-хырын, хырбача, манчы, мун, далган ускен быдаа, согажа, соктаан далган (былгаар далган), быжырган далган, боорзак, итпек, курут д о.о.

Башкарыкчы. Дыннадывыс, командалар дыка хой национал тыва чемнерни ададылар, оларнын аразындан суттуг- шай хундуткелдиг чемнернин бирээзи болуп турар.

Уруглар танцызы: «Аяк-шайым»

- Тыва улустун бир ынак чараш оюну хуреш болгай, оолдар. Ынчангаш келген хундулуг аалчыларывыска, орлан-шоваа, эрес оолдар танцы- самын ойнап коргузуп бээрлер-дир.

Оолдар танцызы: «Эзирнин самы».

Ак-Сал. Четтирдим уругларым амданныг чаагай шайынарны иштим. Чараш танцы-самынарны база кордум. Мындыг чараш байырлал уезинде моорей оюнга киришпейн чоруй баарымга багай апаар, ынчангаш мен силерге ам тывызыктардан салыйн.

1-ги моорей тывызыктажыыры:Тывызыым дытта, тоолум дошта.

(диин, балык).

Мыйыстыг - ан эвес,

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес.

                                                                 (ошку).

Дендии куштуг, девиденчиг уннуг.

( динмирээшкин).

Ог иштинде алдын кадын ойнап-ойнап удуй берди.

( от).

Ала аъдым хыл кажаалыг.

(карак)

Ак ширтек хову шыпты.

(хар).

Тии чок торгум, дизии чок чинчим.

(дээрде сылдыстар.)

Ак-Сал. Кончуг-ла чарт угаанныг толдер-дир. Кым эн кончуг улегер-домактар билир эвес, ада-иелер бе азы уруглар бе маргыжыптаалынарам.

2-ги моорей: Улегер-домактар чугаалаары.

3-ку моорей :Дурген-чугаалар, узун-тыныш.

4-ку морей: «Кожамыктаары»

Ак-Сал ирей:-Уругларынар-даа эр-хейлер-дир башкы, угаангыр-сагынгыр-даа толдер-дир. Мен ам школада уругларга база аалдап чедер дээн мен, ынчангаш силерни айдызап-артыштап кааш чорууйн, уругларым. (уругларнын шуптузун тургузуп артыжаар)

Артыш.-деп, шулукту башкарыкчы номчуур Арыг агаар ораны боор Арга-эзим аяннарын

Ава бойдус арыг кылдыр Артыжап каан, айдызап каан.

Шагдан тура чонувустун Сагып келген чанчылы-дыр –

Аарыг-аржык, аза-буктан Артыш-биле арыгланыр.

Авыралдыг унуш Айдыс чыттыг артыш

Аарыг-аржык, хирден Арыглаптар куштуг.

Бачыт хайны ырадырда, Багай душту чайладырда

Артыжывыс кыпсып алгаш, Артыжанып чалбарыыр бис.

Чаагай чытка шаптаттыргаш, Сагыш сеткил улам сергээр,

Сузуглелин оскунмаза,Сулде кезээ бедик болур.

Песня «Шагаа ыры».

Ак-Сал ирейни башкы удеп уне бээр.

Башкарыкчы:-Уруглар, Ак-Сал ирей бисти аажок мактааш, аарыг-аржыктан камгалап артыжап база берди ам шупту тура халчып келгеш «Челер-ойну» ойнаптаалынар.

«Челер-Ой» танцы.

Кырган-ава ( азы болуктун улуг башкызы) аякта азы сыгыртаалыг тос-карак биле залды долгандыр сутту чажып, йорээр:

Кырган-ава. (азы башкы):

Эртип турар эрги чылым

Эртинезин хайырлазын!

Уткуп турар чаа чылым,

Уттундурбас кежиктиг,

Уутунмас буянныг болзун!

Оршээ! Оршээ!

Оршээ, оршээ!

Айнын чаазы

Хунум эртези

Эрги чылды удеп тур мен,

Чаа чылды уткуп тур мен.

Буура дег чыл эрти

Бодаган дег чыл келди!

Башкарыкчы. Чаа Чыл Шагаа уезинде эн-не хундуткелдиг белектер ак оннуг деп санаар турган. Ылангыя ак кадактар, ынчангаш хундулуг аалчыларывыска кадактардан сунаалынар уруглар.

Шагнын чаагай эргилдези, Шагаа биле! Менди-чаагай!



Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар ооредилге албан чери Тыва республиканын «Монгун-Тайга кожууннун» муниципалдыг районнун Мугур-Аксы суурунун уругларнын холушкак хевиринин
№2 уруглар сады «Чечек»

«Өгбелернин өөнче аян –чорук»
Оюн
«Огнун эдилелдери»

http://irnsh.ru/wp-content/uploads/2016/02/SHagaa-bile.jpg

                                        Кижизидикчи башкы: Донгак Ч.Х.

Ноябрь 2019 ч

Сорулгазы: Тыва улустун эдилелдерин уругларга таныштырары, уругларнын дыл домаан, сөс курлавырын байыдары,тыва улустун аас чогаалынга даянгаш уругларнын аас чугаазын  сайзырадыр.
Уругларны тыва улустун ёзу-чанчылдарынга, куш-ажылга ынак болгаш найыралдыг болурунга кижизидер.
Дерии: Слайдылар, өг чуруу, тыва эдилелдер чуруу, ТСО.

Организастыг кезээ.
Алдын-хүнүм ак-көк дээрим
Арга-арыым, арыг-суум,
Аң-меңим, аңгыр-кужум,
Эш-өөрум башкыларым,
Амыр-ла, Амыр! (
мендилежири)

Чурук биле ажыл
-Өгну хевирин, оон иштинде чуу деп эт херекселдер барын таныштырары.
Огнун тургузуун таныштырары ооредири: ( Хана, хараача, унулар, эжик).
( схема чурук)
-
Тывызыктаптаалынарам, уруглар!
1. Узун оол удазын эзеңгилиг ( Уну)
2. Өг ишти долу тутткууш.( Хана)
3. Уне калбаң, кире калбаң ( Эжик).
-Чуруктарны корээлинерем уруглар,чулернин чуруктары бар дыр?

Ог иштинин эдилелдери бар. ( элгиирге, орун, аптаралар, чуьк, барбалар, доскаар, ожук ( сугуу), адыр ыяш)
-Шын-дыр уруглар таныыр уруглар база бар эки дир.
Огнун хевири кандыг  геометриялыг хевирге домей дир уруглар?

- Огнун хевири шойбек хевирге домей. Эр хейлер!

Ам өгбелеривис  өонче аян-чорукдан кылыр бис бе че!
Өгже кирерде, мендилежип, чолукшуулуңнар уруглар
. ( аалчы бооп-даа кирерде, мендилежирин коргузер).

Огнун ээлери Чечен биле Чинчи ойнаар кыс биле мендилежир!
Силернин оонерде аалдап келдивис ойнаар дээш.
Чинчи: киринер уруглар( чалаар) Ог ишинге аян чорукту кылып оон эт херекселдери биле чаныжып коорлер. Компьютерлер столдарынче олурупкаш интер активтиг самбырадан чуруктарны коор.
-Тыва улустун эдилелдерин адап интерактивтиг самбрадан корээлинер!

- Слайдан огнун эт херекселдерин адап эгелээр. Эгелээрде огнун он талазында турар эдилелдерден эгелээр.
- Огнун эдилелдерин кандыг материал биле кылган дыр уруглар?
- Огнун эдилелдерин ыяш, алгы кээш, кидис биле кылып каан
- Бо чуу дур кым билирил?
( Согааш бала)
Физминутка «Тарааны соктаары»

Уруглар баланы тудуп алгаш башкызын оттунуп кылыр.

Баланы так туткаштын
Башты өөру көдуруп
Чаагай тараа ургаштың
Санап соктаар согаажым.
- Эр хейлер
!

Тывызык
Ашак-кадай чогушту,
Аал ишти тотту. ( Согааш, бала)
Дорт булун,
Донгур аас. ( Аптара).

Улегер домак
«Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар,
Аргаа кирген кижи саат дайнаар» дээр болгай  

Огберернин оөнге келгеш, ырлажыптар бис бе?

Ыры « Шайывыс».
Быжыглаашкын: Уругларның ооренгени тыва эдилелдерни геометриялыг хевирлер-биле бо огнун схема чуруунга  салыптар бис бе.

Түңнел:
- Кичээл силерге солун болду бе?
- Кандыг тыва улустуң эдилелдерин билип алдывыс, адап көрүңерем.
-  ( Элгиирге, орун, аптараалар, чуък, барбалар, хойпак доскаары, тараа дыртар дээрбе).

Тыва эдилелдерни уреп болур бе уруглар?
- Тыва эдилелдерге ынак боор, оларны уреп болбас.
Эр хейлер ! Тыва эт- херекселдер, эдилелдеге камныг хумагалыг боор


http://images.myshared.ru/17/1181720/slide_10.jpg

 



Предварительный просмотр:

Ооредиглиг сорулгазы:  Ог-дээрге тыва чоннун шаандан тура чурттап келген  оран-савазы- деп  уругларга  билиндирип ооредир, уругларны  «Хуулгаазын ог» ишти  биле таныштырып билиндирер;

Сайзырадыглыг сорулгазы: уругларнын угаан-бодалын,дыл-домаан сос курлавырын байыдып,  салааларынын миниишкин органын  сайзырадыры ;

Кижизидилгелиг сорулгазы : Тыва огге хундуткелдиг, хумагалыг чараш чуулдерге  ынак  болурунга , эп-найыралдыг, биче сеткилдиг чорукка уругларны кижизидери

Ажыглаар аргалары: состуг арга, беседа, айтырыг-харыы

Бааш бурунгаар ажыл: «Хуулгаазын ог» биле таныштырары

Дерилгези: Бизиборд (панно), ог хевиринге  дерип, янзы-буру чуулдерни ажыглап,  каастап  кылган  

Интеграциязы: чугаа  сайзырадылгазы, уран-чуул, эстетиктиг сайзырал, куш-дамыр  сайзырадыры

     

Киирилде сос (аннотация)

   Тыва бурунгу огбелернин амыдыралынын эн чугула кезээ, кыштын соогундан чылыгланып, чайнын изиинден чаглактанып чораан оран-савазы, азы торээн уязы – аалдын ак оргээзи – тыва ог. Оон хевири, тургузуу, иштики даштыкы каасталгазы, турар туружу онзагай уткалыг. Тыва кижинин кошкун амыдыралынын хой талалыг чаагай чанчылдары, езулалдары биле сырый холбаалыг. Ынчангаш тыва огге хамаарылга онзагай болуру чугаа чок. Оон дугайында ыр-кожамыктар, улегер домактар, тоолчургу чугаалар тыва чонда хой.

1. Чазын чурттаар чер (чазаг).

2. Кыжын чурттаар чер (кыштаг).

3. Өгнүң эң хүндүткелдиг талазы (дөр).

4. Өг шывар кылын материал (кидис).

5. Өг иштинде үе илередир демдек (хүн херелдери).

6. Өгнүң кыс талазы (оң тала).

7. Кожа-хелбээ көшкүн амыдыралдыг чон (моолдар).

Оюннун чорудуу:

Башкы: Бо хун бистин ойнаар оюннувус болза  Долаананын  хуулгаазын  оонге ойнаар бис бе уруглар (уругларга огну коргузер)

Уруглар: Ийе

Башкы: Уруглар бо огде хуулгаазын  чуну коруп тур силер адап корунерем

Уруглар: (янзы буру чинчилер, ооктер, шидиишкиннер,  тыва хээлер, тыва ленталар, оннуг застежкалар, кылагар оннуг геометриялыг хевирлер, туткууш, дек) дээш  адап  харыылаар

Башкы: Шын дыр эр-хейлер

Башкы: Ам оларны тудуп , суйбап, сонуургап  ойнаалынарам уруглар

Уруглар: хуулгаазын ог иштинде  янзы буру чуулдерни тудуп, суйбап, шидиишкинни шидип, застежканы тыртар, оокту ооктээр, тыва хээлерни адыргаш чыпшырар база янзы буру  геометриялыг хевирлерни адырып чыпшырар.

Башкы: Оюн уезинде уругларны хайгаараар, уруглар биле бот тускайлан ажылды чоргузар, уругларны огге  хумагалыг,  арыг-силиг, кичээнгейлиг

боорунга сагындырып чугаалаар, эки ойнаан уругларны мактаар

Башкы:    Тыва чоннун шаандан тура

                 Чурттап келген оран-савазы- ог

Оожум музыкага «Ог» деп шулукту чугаалаар

   Шулук   «Ог»

    Ог- тыва улустун ыдык уязы

    Ог- аас-кежик оорушкувус

    Ог- амыдырал –буян чолу

    Ог- ог-буленин ыдык чолу

Башкы: Ам сула шимчээшкинден  кылыптаалынарам  уруглар

Сула шимчээшкин:

   Анайжыгаш оттуп келгеш,

   Херлип-коступ, холун силгээн

   Бутчугажын олуй-солуй,

   Шурагылап  тепсенгилээн

Башкы: Эр-хейлер уруглар

Башкы: Силерде   тывызыктар  барды,  тывынарам  уруглар  че

1.Ог ишти шупту туткууш   (хана)

2.Уне калбаш,кире калбаш   (эжик)

3.Уш  алышкынын  экти  ден  (ожук)

4.Дорт  булун,  донгур  аас  (аптара)

5.Чартыы  чок  хоюм

6.Чыда  семирди  (деспи)

Башкы: Эр-хейлер  уруглар,  дендии-ле  тывызык  тывар уруглар  бар дыр

Оюннун  туннели:

Башкы  уруглардан  айтырыглар  салыр

- Бистер бо хун  чуну канчап ойнадывыс уруглар?

( чараш  хуулгаазын  огнун  ишти  биле  ойнаан бис)  

- Силерге оюн  солун  болду бе  уруглар? (Ийе)

-Эр-хейлер  уруглар,  шупту  оюнга  сонуургалдыг, идепкейлиг киришкеннер

Литературазы:

  1. «Тыва улустун шимченгир оюннары» Х.Д-Н  Ооржак  Кызыл-1997 ч
  2. Тыва  уруглар ясли-садтарынга номчулга ному  Кызыл-2001ч
  3. Торээн Тывам  школа  назыны  четпээн  уруглар  ооредир  албан черлеринге  торээн (тыва) чугаа сайзырадырынын  чижек  программазы  Кызыл- 2019ч
  4. С.М.Орус-оол, Р.С.Чакар  «Матпаадыр» Кызыл-1991ч
  5. Бот  чогаадылга  

 

 

Муниципалдыг бюджеттиг школа назыны четпээн уруглар ооредилге албан чери
Тыва республиканын «Монгун-Тайга кожууннун» муниципалдыг районнун
Мугур-Аксы суурунун уругларнын холушкак хевиринин №2 уруглар сады «Чечек»

Дидактиктиг оюн:

«Хуулгаазын ог»

Ортумак болук

 

  :

                                                           Оюнну тургускан башкы:

                                                                          Донгак Чойганмаа Хуреновна

                                     

                                          Мугур-Аксы суур 2021 ч


Предварительный просмотр:


Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар ооредилге албан чери
Тыва республиканын «Монгун-Тайга кожууннун» муниципалдыг районнун Мугур-Аксы суурунун уругларнын холушкак хевиринин №2 уруглар сады «Чечек»

Физминутка

«Азырал дириг амыттаннарны оттунээли»


                                                 Тургускан башкы:

                                                   Донгак Чойганмаа Хуреновна

Мугур-Аксы суур 2021 чыл.

Физминутка  «Азырал дириг амыттаннарны оттунээли»

Ооредиглиг сорулгазы: Уругларга кажыкта бар дириг амытаннарны (хой,ошку,аът, инек) оларнын эдерин, маннаарын билип алырынга ооредири. 

Сайзыралдыг сорулгазы: ургларнын идепкейлиг чоруун, дыл-домаан, шимченгир чоруун, кичээнгейин сайзырадыры.

Кижизидилгелиг сорулгазы: Азырал дириг амыттаннарга ынак боорунга кижизидери.

Ажыглаар херекселдер: Улуг кажык, ТСО.

Башкынын тайылбыры: Уруглар мен бо улуг кажыкты оору октаптарымга кандыг талазы биле душкенил, силер кажыктын душкен талазында азырал дириг амыттаны оттунуп, эдип, маннар силер уруглар. Кичээнгейлиг белен силер бе уруглар?

Башкы улуг кажыкты октаптарга чижелээрге: хой душкен болза, уруглар хойну оттунуп эдер, дорт даяктап маннаар. Аът душкен болза уруглар аътты оттунуп киштээр, танцылай аарак маннар. Ошку, инек душкен болза уруглар шак-ла ынчалдыр ошку, инекти оттунуп эдип, эдип манаар.  

1. Хой,2 ошку,3аът, 4 инек.

Туннелинде уругларнын билип аар чуулдери: уруглар улуг кажыкта бар азырал  дирг амыттанарны танып билип алыр, азырал дириг амыттаннарнын  эдерин, киштээрин, оларнын шимчээшкиннерин билип алыр.

Ажыглаан литературалар:

1. «Торээн Тывам» школа назыны четпээн уруглар ооредир албан черлеринге торээн (тыва) чугаа сайзырадырынын чижек программазы. Кызыл-2019 ч.

2. «Тыва оюннар» И.У.Самбуу.  Кызыл-1992 ч.

3. Ондар О.Ч., Куулар А.Б., Мендот Э.Э. «Кажык оюнуннун дурумнери». Кызыл 2007 ч.

4. Бот чогаадылга.

                                                                                                  Капсырылга №1
F:\Тыва ХевимЧоргааралым\20210210_153633.jpg
                  Хойну оттунуп турары

F:\Тыва ХевимЧоргааралым\20210210_153901.jpg
               Инекти оттунуп турары

F:\Тыва ХевимЧоргааралым\20210210_153914.jpg
                 Аътты оттунуп турары

F:\Тыва ХевимЧоргааралым\20210210_153839.jpg
                Ошкуну оттунуп турары

F:\Тыва ХевимЧоргааралым\20210210_153859.jpg


Предварительный просмотр:


Подписи к слайдам:

Слайд 1

Дидактиктиг оюн « Тускай чинчилер » Кажык чинчилерни он аайы биле болуктээри

Слайд 4

Тускай чинчилерни он аайы биле дизип турары

Слайд 5

Тускай чинчилерни он аайы биле болуктеп турары


Предварительный просмотр:


Подписи к слайдам:

Слайд 1

Тыва оюн « Чеди чузун малым»

Слайд 2

Хой оон оглу хураган

Слайд 3

Инек оон оглу бызаа

Слайд 4

Аът оон оглу кулун

Слайд 5

Ошку оон оглу анай

Слайд 6

Салык оон оглу бызаа

Слайд 7

Иви оон оглу анай

Слайд 8

Теве оон оглу бодаган



Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар ооредилге албан чери
Тыва республиканын «Монгун-Тайга кожууннун» муниципалдыг районнун Мугур-Аксы суурунун уругларнын холушкак хевиринин №2 уруглар сады «Чечек»

Дидактиктиг оюн

«Тускай чинчилерни дизери»

ийиги бичии болукке

                                                Оюнну тургускан башкы:

                                                   Донгак Чойганмаа Хуреновна

Мугур-Аксы суур 2021 чыл.

          Киирилде сос (анотация)

    Кажык дээрге тыва чоннун оюннарынын бир хевири. Кажыкты  шээр мал хой ошкунун чустеринин соогунден чыып алыр, кажык дорт талалыг: дескиленчек талазы-хой, оон артында онгак талазын-ошку, тургузуптарга дески талазы-аът, анаа удур дески эвес талазы – инек, азы сарлык, теве деп-даа адап болур.

    Тыва чоннун кажык биле ойнап чораан оюннары уругларнын кижизидилгезинге дыка  ужур дузалыг болгаш уругну бичии чажынданна угаан бодалын,  салааларынын миниишкин органын, уругну аваангыр, кичээнгейлиг болурунга, ооредип сайзырадып чораан.

Ооредиглиг сорулгазы: уругларны тускай «чинчилерни»  кызыл, сарыг,кок, ногаан  он аайы биле болуктеп, хендирге дизип  ооренири;

Сайзырадыр сорулгазы: уругларнын угаан бодалын, дыл домаан   сос курлавырын байыдып, салааларнын миниишкин органын сайзырадыры;

Кижизидилгелиг сорулгазы: тыва чоннун национал оюннарынга, кажыктын дорт талазында бар дорт чузун азырал дириг амыттаннарга хумагалыг, чараш чуулдерге ынак болурунга уругларны  кижизидери.

Ажыглаар аргалары: состуг арга, беседа, айтырыг харыы.

Бааш бурунгаар ажыл: тускай чинчилер биле таныштырары .

Улелге хереглелдери: хендирлер, оннуг тускай чинчилер, азырал дириг амыттанар чуруктары.

Словарлыг ажыл: тускай «чинчилер», хендир, кажык, мал-маган (теве, сарлык, аът, ошку, хой, инек)

Интеграциязы: билигни шингээдирин сайзырадыры, чугаа сайзырадылгазы, ниитилелге харылзажырын сайзырадыры, уран - чуул эстетиктиг сайзырал, куш-дамыр сайзырадыры.

Оюннун чорудуу :

Башкы: Бо хун бистин ойнаар оюннувус болза тускай «чинчилерни» хендирге, он аайы биле дизер бис. Ол тускай «чинчилернин»  чыдар чери болза хуугаазын бичии аптара иштинде чыдар, башкы уштуп коргузер. Кызыл, сарыг, кок, ногаан оннуг «чинчилерни» оннуг саваче салыр. Кижи бурузу бодунга тааржыр оннуг тускай «чинчилерни» шилип аар, оон чинчилерни дизип эгелээр. Уруглар чинчилер дизип орар уеде уругларны хайгаараар, чадажып орар уруглар биле бот бускай ажылды чорудар. Оюн уезинде чинчилерни эки дизип турар уругларны мактаар.

Оожум музыкада  «Кажыктар»  деп шулукту  чугаалап турар.

«Кажыктар»

Кажык деп чул билир сен бе?
Тыва чоннун бурун шагдан
Ойнап чораан чараш оюнну.
Каш янзы оюннарлыг
Кайы хире ойнаар сен че?

Каш каш янзы хевирлерлиг
Тура душсе, аьдын ол-дур,
Ойта душсе, хойюн  ол-дур,
Дашкаар душсе ошкун ол-дур.
Ишкээр душсе инээн ол-дур.

Улам эки шинчилеп кор
Бажын оору тудуптар сен.
Маажым теве сагындырар.
Бажын куду тудуптар сен
Хоюг дуккур сарлыын ол дур.

Корбес сен бе, хензиг кажык
Ковей янзы - алды чузун.
Малывысты  дурзуленген
Магалыг-ла хуулгаазын аа.
Мактаар состер тыпас онза.

Урглар хендирлерге тускай «чинчилерни» дизипкен соонда башкы хендирин  шарып бээр.

Физминутка  «Азырал дириг амыттаннарны оттунээли»

Ооредиглиг сорулгазы: Уругларга кажыкта бар дириг амытаннарны (хой, ошку,аът, инек) оларнын эдерин, маннаарын билип алырынга ооредири. 

Сайзыралдыг сорулгазы: ургларнын идепкейлиг чоруун, дыл-домаан, шимченгир чоруун, кичээнгейин сайзырадыры.

Кижизидилгелиг сорулгазы: Азырал дириг амыттаннарга ынак боорунга кижизидери.

Ажыглаар херекселдер: Улуг кажык, ТСО.

Башкынын тайылбыры: Уруглар мен бо улуг кажыкты оору октаптарымга кандыг талазы биле душкенил, силер кажыктын душкен талазында азырал дириг амыттаны оттунуп, эдип, маннар силер уруглар. Кичээнгейлиг белен силер бе уруглар?

Башкы улуг кажыкты октаптарга уруглар чижелээрге: хой душкен болза хойну оттунуп эдер, дорт даяктап маннаар. Аът душкен болза база аътты оттунуп киштээр, танцылай аарак маннар. Ошку, инекти база шак-ла ынчалдыр оттунер манаар.  

1. Хой,2 ошку,3аът, 4 инек.

Туннелинде уругларнын билип аар чуулдери: Уруглар кажыкта бар азырал дириг амыттанарнын дурзулерин хой, ошку, аът, инектин барын, оларнын канчаар эдерин, манаарын билип алыр. Уругларнын сергек, шимченгир, кичээнгейлиг чоруу сайзыраар.

Туннел:

Башкы уруглардан айтырыглар салыр

- Чоргаар, сен кандыг оннуг «чинчилерни» дистин? (Мен кызыл оннуг инчи дисим)

- Аселья сен кандыг оннуг «чинчилерни» дистин? ( мен сарыг оннуг чинчилерни дистим)

- уруглар силер хой «чинчилер» дистинер бе? азы чангыс кажык «чинчи» дистинер бе? ( хой чинчилер дистивис)

- кызыл «чинчилерни» дискен уруглар чинчизин коргузер, сарыг оннуг «чинчилерни» дискен уруглар коргузер, ногаан «чинчилени» дискен уруглар коргузер, кок «чинчилерни» кымнар дискенил уруглар коргузер?

-Бистер чуну дизип ойнадывыс уруглар? тускай « чинчилерни» дизип ойнаан бис.

Эр хейлер урглар. Шупту углар уруглар тускай «чинчилерни» сонуургалдыг дискеннер

Оюннун туннелинде уругларнын билип алыр чуулдери: Уруглар тускай «чинчилерни» хендирге дизип, кызыл, сарыг, кок, ногаан оннерни танып,  болуктеп ооренип алыр.

                                                             

Литературы:

1.  Дидактические игры и упражнения по сенсорному воспитанию дошкольников / Под ред. Л. А. Венгера. - М.: Просвещение, 2005 г.

2. «Тыва оюннар» И.У.Самбуу.  Кызыл-1992 ч.

3. Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному», Кызыл-2001 ч.

4. «Торээн Тывам» школа назыны четпээн уруглар ооредир албан черлеринге торээн (тыва) чугаа сайзырадырынын чижек программазы. Кызыл-2019 ч.

5. С.М.Орус-оол, Р.С.Чакар «Матпаадыр». Кызыл 1991 ч.;

6. Ондар О.Ч., Куулар А.Б., Мендот Э.Э. «Кажык оюнуннун дурумнери». Кызыл 2007 ч.



Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар ооредилге албан чери Тыва республиканын «Монгун-Тайга кожууннун» муниципалдыг районнун Мугур-Аксы суурунун уругларнын холушкак хевиринин №2 уруглар сады «Чечек»

Дидактиктиг оюн
« Тускай пирамиданы чыг»

I- ги бичии болукке

                                      Оюннун тургускан
                                      кижизидикчи башкы:
                                         Донгак Чойганмаа Хуреновна

Мугур-Аксы суур, 2021 чыл.

 
Ооредиглиг сорулгазы:
 Уругларга  тускай  кажык пирамиданы таныштырып, кажыктарнын хемчээлинин  аайы биле чыырынга , дедир уштурунга, кол оннерни болуктээринге ооредири.

Сайзырадыр сорулгазы:  Уругларны дыл домаан, идепкейлиг чугаазын, салааларынын миниишкин органын база шимченгир чоруун, оюн дузазы биле сайзырадыры.

Кижизидилгелиг сорулгазы: Уругну оюнга идепкейлиг киржиринге чанчыктырып, эштери биле найыралдыг ойнаарынга кижизидери.

Оюннун дерилгези: тускай кажык пирамидалар уруг санынга,

Словалыг ажыл: кажык, довук.

Методиктиг арга: оюн аргазы, коргузуг аргазы, состуг арга.

Тайылбыр: Тускай кажыкардан пирамиданы коргузуп, озээнден, хемчээлинин аайы биле уштуп, дедир озээнче хемчээлинин аайы биле сугар деп тайылбырлап,  словарлыг ажылды кажык, довук дээрге - малдын чустеринде чоруур соокту кажык, довук деп тайылбырны чорудары.

Оюннун чорудуу:

 Уруглар столче орупкаш бодунун сонуургаанонун шилип тускай кажык пирамиданы сонуургалдыг тудуп суйбап,   пирамиданы озээнден уштуп, дедир озээнче суп кажыктын хемчээлин коруп чыырлар. Бир эвес  оюнну ойнаарындан  ойталап турар уруг бар болза уругнун сонуургалын оттуруп, уруг биле бот тускайлан ажылды чорудар, кажыктын онун коргускеш болукте кымнын хевинге домейин  коргузер. Уруглар кызыл, сарыг ногаан, кок оннерлиг улуг, биче кажыктарны пирамиданын озээнче чыып, уштуп ойнаарынга сонуургалын оттуруп, хей адын бедидип мактаар.

Быжыглаашкын:   Уруглардан эн улуг кажыкты коргус, ам эн бичии кажыкты коргус че деп даалгаларны кылдыртыр.

Оюнну 2-3 катап ойнаар.



Предварительный просмотр:

Муниципалдыг бюджеттиг школа назы четпээн уруглар ооредилге албан чери Тыва республиканын «Монгун-Тайга кожууннун» муниципалдыг районнун Мугур-Аксы суурунун уругларнын холушкак хевиринин №2 уруглар сады «Чечек»

Ажык кичээл

Тема: «Долаана биле Күдеректин аалынче аян чорук»

    http://irnsh.ru/wp-content/uploads/2016/02/SHagaa-bile.jpg

C:\Users\1\Downloads\image-1.pngC:\Users\1\Downloads\image-1.png

Улуг бөлүкке

                                                  Кижизидикчи башкы:
                                             Донгак Чойганмаа Хуреновна

Мугур-Аксы суур, 2022 чыл.

Кичээлдин сорулгазы:

- Уругларга кажыкты таныштырып, кажыкта  малдыӊ дөрт чүзүнү ( хой, өшкү, инек, аът) дүзүлери бар, хевири дөрт булуӊчукка дөмей деп өөредири.

- Кажык биле ойнаар оюннарныӊ дузазы биле уругларныӊ дыл домаан, идекпейлиг чугаазын, харылзаалыг чугааныӊ дузазы биле домактарны тургузуп билиринге өөредип сөс курлавырын байыдары.

- Кажык биле ойнаар оюннарныӊ дузазы биле уругларнын салааларыныӊ миниишкин органнарын сайзырадыры.

- Тыва оюннарныӊ бирээзи кажык биле янзы бүрү оюннарны ойнаарынга уругларны кижизидери.

Кичээлдин дерилгези: чуруктар,  интер активтиг самбыра, компьютерлер,  ойнаарактар Долаана, Күдерек, кажыктар, хендирлер, өӊнерлиг хапчыгаштар, тыва массажер.
Словарлыг ажыл: карта, схема,эдээ,дүрзү.
Методиктиг арга: көргүзүг аргазы, сөстүг арга, оюн аргазы.
Баш бурунгаар ажыл: компьтерге кажыктарны өӊнедири, сула шимчээшкинниӊ шимчээшкиниӊ, сөзүн өөредири.

Кичээдин чорудуу:

Киирилде кезээ:

Бойдус биле мндилежири

Экии, экии эртенги хун,
Экии, экии ак-көк дээрим,
Экии, экии салгын сырын
Экии, экии оран тандым!

Башкы: Уруглар  бистерни  Долаана биле Күдерек аалынче чалаан . Баар бис бе уруглар?

- Ийе, баар бис.

Ынчаарга ырак черже аян чорук кылыр улус мага бодувуска сула шимчээшкинден кылыптар бис бе, че! ( кажык биле кылган массажерлар биле уруглар мага бодунга массажты кылырлар) 

Долаана биле Күдеректин аалынче баарда, картада көргүскен шаптараазыннарны кичээнгейлиг эртер дир бис уруглар.

 Башкы: картада  схеманы көргүзуп тайлбырны уругларга бээр.
1. Дамырак сугну кежер 2. Чадаг кижи көвүрүүн кежер
3. Шөлчүгешти эртер дир бис уруглар.
Орук чорааш оваарымчалыг башкызынын сөзүн дынӊаар.

Башкы болгаш уруглар аян чорукче өөрүшкүлуг чоруптарлар. ( оожум сергек аялга чоруп турар)

Уруглар картада шаптараазынныг оруктарны эртип чорааш Долаана биле Күдеректин аалынга чедип кээрлер.

Башкы болгаш уруглар Күдерек, Долаана биле чолукшуп мендилежирлер.

Башкы: Силернин аалынарныӊ турар чериниӊ адын чүү дээрил, Күдерек?

Күдерек: Бистин аалывыс Ак-Баштыг эдээнде турар.

Башкы: Долаана, Күдеректин аалы чүү деп дагнын эдээнде турар дыр уруглар?

- Ак-Баштыг деп дагныӊ эдээнде турар. Эр хейлер!

Күдерек:  Ак-Баштыг деп дагны чуге ак баштыг деп адап кааныл -тайылбырлап берейин уруглар. Чүге дизе ол дагныӊ бажында ак өӊнерлиг даштар бар боорга, Ак-Баштыг деп адаан.

Долаана: силерге мен азырал дириг амытаннар дугайында тоолчургу чугаадан чугаалап берейин уруглар, дыннанар че:  Бир-ле катап, азырал дириг амыттаннар чыглып, аразында маргышканнар чуве дир. «Кым кижиге эӊ-не ажыктыгыл? - деп маргыжып турганнар дээр. θшкү тургаш - Мен кижиге эӊ-не ажыктыг мен, чаагай хоюг сүдүм, чымчак дүгүм берип турар мен. Инек (сарлык) тургаш: мен база кижиге эӊ ажыктыг мен  хойпак, сүдүм, эъдим берип турар мен. Аът, хой бис база кижиге эӊ ажыктыг бис деп маргыжып турганнар. Ынчап турда оларнын ээзи дыннап кааш, силер маргышпаӊар, силер шупту эӊ-не чугула ажыктыг силер, деп маргылдаазын соскаткан  дээр чуве. Оон бээр-ле азырал дириг амыттаннар аразында найыралдыг чуртап эгелээннер.

Башкы: Кончуг солун төөгу дүр уруглар.

Башкы: Уруглар Долаана биле Күдеректин азырал дириг амыттаннарыӊ кажык-биле көргүзүп каан, оларны чараштыр өӊнеп берээлиӊер. ( аът, өшкү, хой, инекти компьютерге өӊээр). (Уруглар ажылдап орар үеде башкы хайгаараар, бот тускайлан ажылды уруглар биле чоргузар.)  Эр хейлер, уруглар шупту өӊнепкен дир силер.

Ам бичииден ойнаптаалыӊар.

Сула шимчээшкин: « Дириг амытаннарны шимчээшкиннерин  өттүнээли»

Сула шимчээшкинниӊ сорулгазы: Уругларга кажыкта бар дириг амытаннарны (хой, өшкү,аът, инек) оларнын эдерин, шимчээшкинин билип алырынга өөредири.

Оюн: «θӊнерни шын ылга»

Оюннун сорулгазы: Уругланы дөрт кол өӊнерни шын ылгап билиринге өөредири. ( кызыл, көк, сарыг, ногаан)

Оюннуӊ дүрүмү: Уруглар өӊнуг кажыктарны өӊ аайы биле ылгап салырлар.

Эр хейлер уруглар!

Долаана: уруглар мээн аптарам иштинде дыка чараш кажык чинчилер бар, оларны дизип ойнаптаалыӊарам.

- Ийе, ойнаалыӊар че.

-Уруглар шупту чараш өӊнуг чинчилерни дизип ойнаарлар.

Башкы: Тускай чараш чинчилерниӊ өӊнери кандыг- дыр уруглар?

- тускай кажык - чинчилерниӊ  өӊнери кызыл, сарыг, көк, ногаан.

Эр хей уруглар дыр силер!

- Ам уруглар, Долаана биле Күдеректин мал маганы мандып өссун дээш кажаадан кылып бээр бис бе, че шупту!

Уруглар кажыктарлыг массажерлар биле кажааларны ангы, аӊгы кылдыр кылыпкаш иштинге дөрт чүзн малды кажыктан салыптарлар.

Бистерни аалыӊарже чалааныӊар дээш силерге шыдырааны белекке бээр-дир бис, (Белекти бээр) Долаана, Күдерек.

Башкы: Бистиӊ даа чанар үевис чоошкулап орар дыр уруглар, Долаана Күдерек биле байырлажып чоруптаалыӊар садигивисче.

Түннел кезээ: 

Бистер бо хүн каяа аян чорук кылып чордувус?

- Бистер Долаана биле Күдеректиӊ аалынга чораан бис.

- Бис чүлерни өӊнедивис уруглар?

- Бистер кажыктарны өӊээн бис.

Силерге оюн кичээл солун болду бе?

- Дыка солун болду.

Эр-хей уруглар, четтирдим!

Ажыглаан литературалар:

1.  Торээн Тывам школа назыны четпээн уруглар ооредир албан черлеринге торээн (тыва) чугаа сайзырадылгазынын программазы кызыл -2021 ч.

2. Тыва уруглар ясли-садтарынга номчулга ному - Кызыл 2020ч

3. «Тыва улустун шимченгир оюннары» Х. Д-Н Ооржак Кызыл-1997 чыл.

4. С.М.Орус-оол, Р.С.Чактар «Матпаадыр» Кызыл-1991 чыл.

5. Бот чогаадылга.