Тыва улустун чалбарыглары
творческая работа учащихся на тему

Тыва Республиканын Сут-Хɵл кожуунунун

муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге албан чери « Ак-Даш ортумак школазы»

Илеткел

«Тыва улустун ёзу-чанчылдарында чалбарыгларнын ужур-утказы»

                                                    Ажылды кылган: Ондар Чаяна Владимировна,

                                                    Ак-Даш ортумак школазынын 10-гу клазынын ɵɵреникчизи.

                                                       Удуртукчу башкызы: Ондар Оляна Миш-ооловна,

                                               Ак-Даш ортумак школазынын улусчу ужурлар эртеминин башкызы.

Ак-Даш-2015

Допчузу

1. Киирилде…………………………………………………………………….3-4

2. Тыва улустун  ёзу-чанчылдарында чалбарыгларнын ужур-утказы ………5

2.1. Тыва улустун чалбарыгларынын бɵлуктээшкини……………………6-14

2.2. Тыва улустун чалбарыгларынын төөгу-этнографтыг барымдаазы……15

3. Туннел………………………………………………………………………..16

4. Ажыглаан литература данзызы……………………………………………..17

Киирилде

         Чалбарыг, йорээлдернин улегерлерин номнарда хойу-биле берген. Ылангыя оларнын эртемге ундезилиг тайылбырын «Тыва улустун аас чогаалында» чогаалчы Ч.Ч.Куулар «кижинин амыдыралынга эки кузээшкиннерни илереткен, хостуг хемчээлдиг шулук тургузуглуг, аас чогаалынын бир хоочун жанр хевири» деп адаан болгаш оларны алгыш, чалбарыг, база мактал деп уш болукке чарган.^[1]Бо болуктерни тус-тузунда кандыг таварылгаларда ажыглаарын база автор айыткан: чалбарыглар оран-делегейден кижи бодунга эки чуулдерни сурап айтырганын (дилээнин) илередир деп тайылбырны  берген.^[2]  А соолгу уеде  тыва улустун чалбарыгларынга  хамаарыштыр чогаалчы, эртемден этнограф М.Б.Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурларында» тордаргай чижектерге даянып тургаш кылган.^[3] Ол ышкаш чалбарыг, йорээлдерни «Тыва улустун алгыш-йорээлдери» /чыып тургускан З.К.Кыргыс/ деп номда база чыып кылган.^[4]

       Устунде адаан ажылдарывыстан ангыда  йорээлди йорээл, чалбарыгны чалбарыг деп ангылап коргузуп тургаш ундурген ажылдар чок бооп турар. Аас чогаал чыындыларында ийи ёзулалдын сос-домаа колдуунда  чангыс созуглелде катай-хаара бердинген болур. Ынчангаш номчукчулар, ылангыя аныяк салгалдын номчукчулары, йорээлдер болгаш чалбарыгларны холуй бээри таварылга эвес.  Бо нарын айтырыгны шиитпирлээри   ажылдын чугулазын тодарадып турар.

      Шинчилеп шиитпирлээр ужурлуг айтырыым: М.Б.Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары» деп эртем номунга ундезилеп, оон иштинде тыва ёзу-чанчылдарга даянган чалбарыгларнын болуктээшкинин /хевирлерин/ чыып тургузуп, аныяк –оскенге таныштырары.

       Шинчилел ажылымнын кол сорулгазы устунде шиитпирлээр ужурлуг айтырыымдан тодараттынды. Ынчангаш ажылывыстын сорулгазы-  тыва чоннун бурунгу ужурларында чалбарыгларнын болуктээшкинин тематика аайы-биле тодарадып тывары. Ук болуктээшкиннернин тоогу-этнографтыг барымдааларын тодарадыры.

Ажылывыстын объектизи: Тыва улустун чалбарыглары, оон болуктери.

Ажылывыстын эртем талазы-биле ундезиннери: Ук ажылды кылырда М.Б.Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары», «Тыва улустун алгыш-йорээлдери» /чыып тургускан З.К.Кыргыс/ деп эртем ажылдарынга болгаш номарынга даяндывыс.

Даап бодап турар туннелдерим:

 Ук ажыл тыва улустун чалбарыгларынын тематика аайы-биле онзагайынын дугайында ангылап кылган ажылдарнын баштайгы оралдажыышкыны болур. Бистин кылган ажылывыстын эртем ужур-утказы тыва чоннун оран-делегейге, оран-тандыга  хамаарышкан ёзу-чанчылдарынын болук аайы-биле тоогу-этнографтыг онзагайларын тодарадып тывары.

Ук ажылды кылырда ажыглаан арга-методтарывыс:

- М.Б.Кенин-Лопсаннын «Тыва чоннун бурунгу ужурлары» деп  номунда чалбарыгларнын болуктээшкинин ооренип таныжары;

- бар материалдардан чалбарыгларны чыып тывар;

-  чыгдынган ажылдарнын анализин кылып, болуктээшкинин тодарадыр.

Тыва улустун  ёзу-чанчылдарында чалбарыгларнын ужур-утказы

     Тыва улустун чалбарыглары тываларнын эрте-бурунгу огбелеринин чус-чус чылдар мурнунда, Тывага сарыг-шажын нептеревээн уеде-ле оран-тандыга, хамнарга чудуур, амыдыралы кадыг-берге, колдуунда, бойдустун ачы-авыралындан хамааржыр, мал болгаш анныыр ажылдыг чораанын коргузуп турар. Ол дугайын оларнын кол  утказы, амыдыралдын хой янзы талаларын коргускени болгаш бодун чоннун узел-бодалын, кузел-соруун илереткен идейлиг утказы херечилеп турар.

     Бижимел барымдаалар чок болганындан чалбарыгларнын тыптып келген уезин тодарадыры берге. Чалбарыглар тыва улустун аас чогаалынын оске жанрлар ышкаш, оон шаандан бээр туруп келген национал культуразынын хевири болур болгаш чоннун чус-чус чылдар тургузунда угаанынга шыгжар келген аас чогаалынын тураскаалы болур. Чалбарыг деп чул?-деп терминни эртем ажылдарынга даянып тодаратканын корээлинер:

Чалбарыг – бойдустан, оран-тандынын ээзинден кандыг-бир хайыраны (чаъс-чаашкынны, элбек дужутту, эки чорукту) дилеп аары. Азы айыыл-халап, хат-шуурган, улуг хар, уер-чайык, багай чоткан болдурбазын дилээн алганыг состерлиг ёзулал.^[5]

Чалбарыг дээрге, чижээ арт ажарда, узун орукче улус аткарарда, корканда, мал ыдыктаанда, чем усту чажарда, оргаадай казарда, оран-тандызынга тейлээри, аарыг-ажык болбазын дээш лама, хамга чудууру, оран-тандыга мал-маган, ыт-куштан сол турзун, чаа-чалбак болбазын дээш куусеткен ортумак хемчээлдиг, шулук тургузуглуг чогаалдар болур.^[6]

     Чалбарыгны салырда хоюг ун-биле, дыннангыр кылдыр, сорук кирген тускай аян-биле чугаалаар.

Тыва улустун чалбарыгларынын болуктээшкини

Тыва чоннун амыдыралынын ундезини болур мал, анныыр болгаш чер ажылындан ангыда, бурун  тыва амыдыралдын оске-даа талаларын чалбарыгларда коргускен. Тыва чоннун бурунгу чудулгелеринге даянып,   чалбарыгларнын тематика аайы-биле ангы-ангы болуктээшкинин кылдывыс:

I. Оран-делегейге хамаарылгалыг чалбарыглар:

1.1. Хунге чалбарыыры

     Тыва кижи эрте-бурун шагдан бээр хунге чудуп чораан. Хун – тываларнын тос чудулгезинин эн бажында турар. «Хун чок болза, чуртталга чок» -тыва чоннун мерген угаанынын чечен созу. Кижи амытаннын амыдыралында буянныг чувелер чугле хунден хамааржып турар деп бистин огбелеривис билип чораан, ынчангаш эртенин-не хунге чудуп, хунге чалбарып, Хунге хайындырган шайынын устун албан чажар чораан. Хунден аксынын кежиин дилеп, сагыш-сеткилинин идегелин илередип чораан:

Алдай Тандым сиртинден

Аяс хунум унуп келди.

Ак оруум чырыт,Хунум.

Аксым кежиин болгаа,Хунум.

Арбай, тара чаагай болзун,Хунум.

Ак чем элбек болзун, Хунум.

Алдын хуннуг ортемчейим

Ашка-чутка кирбес болзун!^[7]

1.2. Айга чалбарыыры

Тыва чоннун торулга чугаазын езугаар алырга Ай болза уе-дуптен бээр хуннурени, айларны болгаш чылды санап билир кучулуг чырыткы болур. Унген айнын оттун коргеш, ужук-бижик билбес огбелеривис ол айнын дургузунда кандыг чаъстар чаарын, харлар дужерин, хаттар хадыырын база изиг хуннер болурун баш ббурунгаар билир эртемниг чорааннар:

Айнын чаазы унуп келди

Бура дег чыл эрте берди.

Айнын чаазы чуртта келди,

Бодаган дег чыл келди.

Сан салып бараалганар.

Чажыг чажып чудунер.

Айдын ай, чудуп тур мен.

Айдын ай, алгап тур мен.

Тыва кижи айга чудуп чораан. Тывалар айны дагывайн турган.

1.3. Дээрге чалбарыыры

Шаандагы тывалар дээрни хайыракан деп адаар турган. Мында хайыракан дээрге бурун дээн уткалыг. Кижинин тывылганынга холбаштыр тывалар дээрни ада кылдыр адаар турган. «Дээр- адам» деп чугаанын унген дозу ол болур. Чер кырынга тывылган дириг амытанга холбаштыр эрги шагнын тывалары дээрни бир онзагай оран кылдыр коруп чораан, оон бир барымдаазы болза Ак дээрде азарлар, хоорлар деп улустар чурттап турар дижир. Тывага хамнар кончуг нептерээн турар шагда Ак дээрде чурттап турар азарлардан азы хоорлардан укталган хам эн куштуг хам дижир турган, ынчангаш алгыжында дээр бир кол маадыр бооп турар.

Дээрге чудууру янзы-буру хевирлиг. Эртенги шайынын устун кок дээрже углай чажар болгаш чалбарып чугаалаар. Коргунчуг динми болу бергенде, ак посту ыяшка баглап алгаш, дээрже углай чалбарып чайгылаар. Шаандагынын созу мындыг: Дээр хайыракан, оршээ! Кижинин салым- чолунга хамаарышкан хамык чувени дээр хайыракан азы дээр бурган оршээп турар болзун деп ондур сузуглел мында бар.

1.4. Черге чалбарыыры.

Черге чудууру тываларга эрте-бурун шагдан бээр туруп келген. Чер- биле тыва кижинин ыдыктыг, тоогулуг болгаш ада-ызыгуур салгаан чудулгези холбашкан.

  Чер- ием! Бо болза тываларнын черге чалбарган сузук созу. Тыва кижинин бодалынга Чер  ыдыктыг утканы илередип турар. Чер- кижинин торээн иези, ынчангаш ыдыктыг черлеринге тыва кижи чалбарып чоруур.

Черге чудууру дээрге ажы-толду черни камгалаар, черге ынакшыыр болгаш кок дээр адаанга чер кырынга бай чурттаар кылдыр чажындан тура чанчыктырары болур. Тыва кижи ыдыктыг черинге баргаш, сут чажып чалбарыыр, аржаан чажып чалбарыыр чораан.

Дээр-адам. Чер-ием.

Дээр биле чер тыва кижинин бодалынга адазы болгаш иези деп буянныг бодал, эрги чуртка баарга-ла, чуректи саргыдыр сагындырып кээр болгаш ала- чайгаар чудудуптер. Амгы уеде черге чудуур чорук уттундурган, ону катап эгидери чугула.

1.5. Чеди-Хаанга чалбарыыры

     Тыва кижи Чеди-Хаан сылдыска чудуп, ону бурган деп унелеп чораан.

 Тос дээрим, оршээ!

Долаан бурганым, оршээ! –деп  эртенин-не шайынын устун чажып, чеди сылдыстан кежикти дилеп чалбарыыр чораан.

II. Оран-бойдуска хамаарылгалыг чалбарыглар.

2.1.  Сугга чалбарыыры

     Суг бажы, дамырак чуглар, озен хемнер, улуг хемнер, холдер тыва кижиге суг деп билдинер.  Суг ээлиг дижир. Суг бажы чудедирге суг бажынын ээзи киленей бээр. Ынчангаш суг бажынга чудуур, ону чудетпес чораан. Сугга чудуурунун кол уу сугнун, хемнернин, холдернин арыг-чаагай болурунче угланган.

Аржаанга келгеш, ак, кызыл азы сарыг чаламаны азып-баглаар, оран ээзи ээ корзун дээш, аъш-чеминин дээжизин, ак-судун чажып чалбарыыр:

Човуланым чоттундуруп бер,

Аарыым арылдырып бер, адап-сурап келдим,

Алдын аржааным!        

Оршээ, хайыракан!

Аржаанга кирген соонда база катап чалбарыыр:

Аарыг-аржыым эттинип алдым,алдын аржааным,

Акша-копеем салдым, ажым-чемим дделгедим,

Аржаан хайыракан, оршээ!

2.2. Ыяш кезерде чалбарыглар

     Арга-арыгнын ыяш-дажын тыва улус кайы хамаанчок кеспес, сыкпас. Ону камгалаары ыдыктыг эки чанчылдарнын бирээзи чораан. Тал безин кезерде тараа, арбай ап алгаш, ол черге чажар. Ыяш кезерде чалбарыыры:

Тос тандым, Долаан бурганым,

Оршээ хайыракан!

Чонум хереглээрге кезип тур мен.

Санным салып тур мен,

Чажыым чажып тур мен.

Ужурар дээш ужурбадым

Кезер дээш кеспедим, хереглээш кестим.

Анаа-ла кеспедим, ажыглаар дээш кестим.

Чок болуп читпес сен

Чочагайын унуп кээр.

Барган хевээр барбас сен,

Бай ыяш хевээр унуп кээр.^[8]

2.3. Оргаадай оътту казарда чалбарыг

     Оргаадай дээр оъттун кончуг онзагай эм шынарлыын тывалар шагдан бээр билир чораан. Оргаадайны казып алыр дээн кижи ону долгандыр кажаалап алгаш, оран-делегейге тейлеп чудуур.

Аарыг –ажыкка алыскаштын

Алыс сени чалап келдим – дээр. Оон оран тандыга чалбарыыр:

Ораннын оттуг-костуг оъдун

Орнунга долуун бээрин айтып,

Олурган черинден, одура тыртпайн

Унген черинден узе тыртпайн

Аккыр ак энчекке диригге ораап алдым.

Оран-делегейге коргуспедим,

Орнун-долуун берип кагдым…

2.4.Дээр динмирээнде чалбарары

     Шаг шаанда дээр динмирээнде, ында улу эдип турар, кызаннаарга улунун кудуруун чайганы ол дээр турган. Оран ээзин ажындырбас дээш, сан салыр, ак сутту дээрже чажып, огнун эжиктерин сут-биле чаар, демир-дестен буткен саваларны ак пос-биле шывар, баш дугу база коргуспес дижир.

Доо булуттун аайы-биле уступ, тарап оршээ,

Доо арттын кыры-биле улчуп тарап оршээ,

Доо хемнин уну-биле, эстип, тарап оршээ,

Дээр адам, чер-ием, долу чаашкын душпезин,

Азыраан мал, аарыг чалбак амыр-менди турзун

Оршээ,хайыракан, оран-тандым,

Кудай динмирээшщкиним чайлап оршээ, кыйбап оршээ - деп чалбарыыр чораан.

2.5. Тел ыяш, бай ыяш дагыырда чалбарыглар:

…Оор-онер ыяштарым,

Янзы-буру, чузун-баазын,

Чаламалар баглап берейн,

Бээр кор- бегере кор.

Тейлеп ханмас тел ыяштарлыг,

Мактап ханмас бай ыяштарлыг,

Эвирге-хавырга ээр тандым,

 багым арыт, бачыдым ырат.

Оршээ, хайыракан, оршээ-оршээ!

2.6. Шагаа чалбарыы

    Частын башкы айы унуп кээрге, узун назылыглар тейже унгеш, оран-тандызынга чалбарып, сан салыр. Эъттин эн хундулуг черин: тожун, чарнын саннын кыдыынга отка салып, ак чемнин дээжизин салып оран-тандызынга чалбарыыр:

…Айым чаазы, хунум эртези!

Эрги чылды удеп тур мен.

Чаа чылды уткуп тур мен.

Буура дег чыл эртти,

Бодаган дег чыл келди,

Эжен санным салып алган

Эки чемим дээжизин оргуп,

Чамбы дипке чажыым чажып,

чалбарып тур мен.

Эртип турар эрги чылым

Эртинезин хайырлазын!

Уткуп турар чаа чылым

уттундурбас кежиктиг

ууттунмас буянныг болзун!...

III. Оран-тандыгга, оон кежиинге  хамаарышкан чалбарыглар

3.1.  Артка, оваага  чалбарыыры

     Арт-биле тыва кижинин ыдыктыг сузуу холбашкан. Аъттыг кижи арт кырынга унген болза, аъдындан албан дужер, Тандынын ээзинге ак чемин оргуур, чудуп чалбарыыр. Арт кырынга унген кижи бурузу оваага бир даш салыры албан турган.

Улуг арттын бедии сен сен

Улуг хемнин бажы сен сен.

Узун оруум кызырып кор

Улуг улем чогутчуп кор.

Улуг артым, оршээ!

Улуг тандым, оршээ!

Улуг артым, оршээ.

Улуг ээзи, оршээ.

Артка, оваага  чудуур, чалбарыыр дээрге ада-огбенин бурунгу культуразын камгалааны болгаш уламчылааны ол болур.

3.2.  Адыгга чалбарыыры

    Тыва чонда адыгга чудуур чорук каран корнур чудулге уезинде-ле бар турган. Тыва кижи адыгнын адын бурганчыдып адаар. Улуг ууле будурер дээнде, хай-халаптан чарлыр дээнде, буянныг херекти чогутканда  «Оршээ, Хайыракан!» деп чалбарыыр. Адыг олурген кижи: «Оршээ, сени мен атпадым, боо атты» -деп чалбарыыр. Адыг ижээни аалдаарда:

Кодуруп угбазындан

Хайырланар,Хайыракан.

Тайга-сындан хайырланар,

Ирей хайыракандан

Хайырланар, оршээ – деп чалбарыыыр турган.

3.3. Оран-тандыдын кежик дилээн анчылар чалбарыы

      Анчы кижи бодунун оруунга таварышкан арт-сынны ажарда азы хем далайны кежерде, бодунун олча-омактыг эки чорууру оран-делегейден хамааржыр деп билип, оон кежик дилеп, анаа чалбарыыр.

Аннаар черге келгеш, одагны белеткээш, чалама посту ыяшка баглаар. Шайнын устун ору-куду чашкаш, аъш-чемнин дээжизин отче каап, арганын ээзинден чалбарып дилээр. Ак судунун устун сиген-биле ыдамнап ору-куду чажар.

… Аттыг  дээш адап келдим,

Сураглыг дээш сурап келдим,

Оран-тандым, оршээ авыразын!

Ийинин бирээзиндин, ийистин эжинден

Оршээ авыразын, Оран-тандым!

Ак позумну оргуп тур мен,

Артыжымны кыпсып тур мен.

Санымны салып тур мен

Чажыымны чажып тур мен.

Далай ээзи чалгып хайырланар, Оршээнер!

Шыргай чердээзин, ажыкка хайырланар

Бедик чердээзин

Сыксыынга дужуртуп хайырланар.  

IV. Амыдырал-чуртталга-биле холбашкан    чалбарыглар

4.1. От дагыырда чалбарыыры

Тыва чоннун 9 дагылгаларынын бирээзи от дагыыры. Чурттап турар оран-савазынын одун кус айында дагыдар. От дагып тура, огнун херээжен ээзи от ээзинге чалбарып чудуур:

Кан хулер от чаяачым, Оршээ хайыракан!

Ал-кодан амыр-дыш турзун.

Анай-хураган дешкилежип турзун!

От-козумге чалбардым

Ожуумга санным салдым!

Оршээ,хайыракан!

Оор багы кирбезин!

4.2. Дус-дагга чалбарыыры

    Шаанда чаъс –чар эвээжеп, хемнер сыыгап, сериидеп, ымыраа-сээк шеглей бергенде, коштуг-комнуг дусчулар шуужа-ла бээр. Дусчулар Дус-Дагдан элээн ырадыр одагланып, сарыг шайын хайындыргаш, оран ээзи ээ корзун, байлаан бичиилеп-даа болза хайырлазын дээш ору-куду чажыын чажып чалбарыыр чораан:

Дорбелчинней хоорулзун,

эл-довурак бузулбазын,

Эндээ четкер болбазын,

Чамбы дипти туткан дузум, суум, тарам,

Оршээ-оршээ! Ортемчейим тудуп оршээ,

Айыыл-халап дужурбейн кор, оршээ!

V. Мал-маган ажылынга  хамаарышкан чалбарыглар

5.1. Сутке чалбарыыры

     Сут. Ак сут. Бурган суксуну сут. Тыва кижинин ак сут чажып чалбарыыр чудулгези эрте шагда турган, ам-даа сагыттынып турар ыдыктыг чудулгези. Оран ээзинге сут оргээн кижи ажы-толунун канн кадыкшылын, ал-боду тодуг-догаа, чоруу будерин кузээн кижинин чудулгези болур. Сутке чалбарып чудууру- ыдыктыг сузуглел.

5.2. Мал чазап акталаарда чалбарыг

      Чазын изиг душпээнде, ымыраа-сээк чыылбаанда анай, хураган, молурга, чылгы малды акталаар турган:

Одээнге оорлуг бол,

Коданынга холбалыг бол.

Мун хойнун баштыны бол

Тумен хойнун дурзузу бол –деп чалбарааш, акталаар турган.

5.3. Оскус баарга чалбарыыры

     Тыва чоннун езу-чанчылында тыва кижи хой догерген санында чуректин чартыын болгаш уш кырлыг, бажы суур оскус-баарны кезип, мал-маган кадык, аъш-чем арбын ковей турзун, бурганнын дээжизи-дир дээш, уш катап бурганга, оран-тандыга тейлээш, чалбарыыр:

Бурган оршээ!

Алдын-тандым, оршээ!

От-чаяачым, оршээ!

Алдын бурганым, оршээ!

Ам-даа болза

Арбыдады хайырланар,

Коруп танывазындан, кодуруп угбазындан хайырланар!^[9]

Тыва улустун чалбарыгларынын тоогу-этнографтыг барымдаазы.

      Тыва улустун чалбарыгларында  чоннун боттуг амыдыралынын, чок болза эрткен амыдыралынын чанчыл ёзулалдарынын, чок болза эрги шажынчы чудулгелернин болгаш билиишкиннернин илерээшкиннери бо-ла таваржыр. Ол илерээшкиннер тоогу болгаш этнографтыг шинчилелдерге унелиг материал бооп  болур.

      Тыва улустун эрткен амыдыралын коргускен шажынчы узел-бодалдары илереттинген дээр-динмирээшкинге дилег кылган чалбарыгларга доктаап болур:

Дээр динмирээрге  улу эдип турар, кызаннаарга улунун кудуруун чайганы ол дээр турган. Оран ээзин ажындырбас дээш, сан салыр, ак сутту дээрже чажып, огнун эжиктерин сут-биле чаар, демир-дестен буткен саваларны ак пос-биле шывар, баш дугу база коргуспес –деп ужук-бижик чок уеде бурунгу ада-огбелеривистин шажынчы бодалдарынын тоогу –этнографтыг бадыткалы бар бооп  турар.  Бо чижектин чамдык чуулдери богунгу-даа аныяк салгалда дамчып кээп туруры, аныяк-оскеннин тоогуге, огбелернин мерген угаананга бузурелелинин улуу деп, бодум хуумда, унелээр мен. Амгы-даа уеде динмирээшкин динмирээрге бичи-даа, элээди-даа назылыглар оран-делгейге чалбарып, бажынын дугун чажырып, чамдык демир эдилелдерин чажырып турар барымдаавыс бар бооп турар.

     Ол ышкаш тыва улустун шаандан тура дуска хамаарпышкан билиишкини «дусту карактыг» деп билип, «дус токпес, аас-дыл унер»-деп ораннын кежиин камнап, хумагалап  билиринче кичээндирген угаадыгнын кижизидикчи салдары богун –даа сагыттынып турары оорунчуг. Ол ышкаш чок болган кижини ажы-толунун сагынганын ойузары-биле «кызыл-дустай берген» -деп ажыглап чораан эфемизм сос богун-даа бодунун ойзу адаар утказын чидирбээн.

      Тоогу-этнография талазы-биле тыва чоннун оран-делегейге хамаарышкан чалбарыглары коммунизм уезинде сарыг шажынга удур политикага даянгаш, тоогуден чидип бар чыткан уелери база турган бооп турар. Ынчалза-даа сарыг шажын кульуразынын 90 ажыг чылдардан эгелеп катап сайзырап келгени-биле чон калбаа-биле оран-делегейге чудуп, оран-делегейден экини дилеп чалбарып турар аппарган. Тыва чон барык 9 чудулгени сагып, чудулгенин сузуглелдерин  тыва  этнокультурада  ажыглап эгелээни оорунчуг.

Туннел.

      Бо ажылга тыва чоннун бурунгу ужурларында чалбарыгларнын болуктээшкинин тематика аайы-биле тодарадып тывар, ук болуктээшкиннернин тоогу-этнографтыг барымдааларын тодарадыры салдынган турган. Ук оралдажыышкыннарнын туннелинде:

1.Тыва улустун чалбарыгларынын тематика аайы-биле 5 ангы болуктээшкинин тодараттывыс.

2. Эн-не хой хевирлерлиг болуктээшкин оран-делегейге хамаарышкан чалбарыглар тодараттынды.

3.  Чалбарыгларда тыва чоннун тоогу-этнографиязынын барымдаалары бар деп чуул бадыткаттынып, ундезинниг чижектерни тыптывыс.

Сарыг-шажыннын сайзырап турары-биле кады чалбарыгларны чон ажыл-амыдыралында ажыглап, оран-делегейден, оран-тандызындан, мал-маганын ыдыктап алгаары-биле чалбарыгларны    амыдыралывыста ажыглап турар бис.

Ынчангаш бистин сорулгавыс чырыкче унген бар чалбарыгларнын болуктерин ам-даа чыып тывар. Аныяк –оскеннин иштики сагыш - сеткил, оран-тандызы-биле харылзаазын быжыглаар дээш, чон ортузунга аас чогаалга моорейлерни, корулделерни тематика аайы-биле организастап чорудар чугула бооп турар.

     Ажыглаан литературалар данзызы:

1. Монгуш Б.К-Л. Тыва чоннун бурунгу ужурлары.- Кызыл, 2013.

2. Монгуш Б.К-Л. Тыва хамнарнын алгыштары.- Кызыл:ТывНУЧ, 1992.

3. Кыргыс З.К. Тыва улустун алгыш-йорээлдери.- Кызыл:ТывНУЧ, 1990.

4. Чап Ч. Улусчу педагогикага ажыглаар  чамдык состернин, ужурларнын чижек тайылбыры.- Кызыл, 1999.