Тыва улустун аас чогаалынын кижизидилгеге ужур-утказы
классный час

      Тыва улустун аас чогаалынын кижизидилгеге ужур-утказы

         Шаандагы ужук-бижик, ном-дептер чок уеде, уругларны кижизидер бир кол чуве –тоолдар, улегер домактар, тывызыктар, дурген-чугаалар болгаш аас чогаалынын оске-даа янзы-буру хевирлери болур турган.

         Чашты ак сеткилдиг, толептиг кижи кылдыр кижизидеринге бистин огбелеривис тыва улустун аас чогаалдарын кончуг билдилиг ажыглап чораан. Тоолдарнын, тывызыктарнын, улегер домактарынын, кожамыктарынын утказы                                                                                                                                                                                                                                              ханы, ынчангаш оларнын кижизидикчи дээжизи улуг. Тыва аас чогаалда илереттинген езу-чанчылдаарны кижизидилгенин янзы-буру хевирлеринге ажыглап болур: куш-ажыл кижизидилгезинге, эстетиктиг болгаш этиктиг кижизидилгеге.

         Улустун аас чогаалдары уруглар                                            рнын кара чажындан тура угаан-медерелин сайзырадып эки аажы-чанга кижизидер талазы-биле улуг салдарны чедирер чепсээ апарган. Аас чогаалынын маадырлары угаангыр, сагынгыр, куш-шыдалдыг, кижизип аажы-чанныг кылдыр чуруттунган.  Школазынга эге классчанчылдарга, чурумга ооредип турган. Уруглары куш-ажылга кижизидери дээрге улусчу педагогиканын эн эки доктааган чангылы апарган. Ынчангаш кижизидилгеге хамаарышкан темалар улустун аас чогаалында калбаа-биле чуруттунган.

Улустун аас чогаалын ажыглап тургаш, уругларнын чугаазын сайзырадыры

Кижилер шаг-шаанда тура тоолдарны ыдып, ырларны ырлажып, тывызыктарны ытчып, улегер домактаны соглеп, бир салгандан, бир салгалче аас-биле дамчыдып келген. Ындыг чогаалдарнын авторлары чок, тывылган уези тодаргай эвес болур. Тыва улус чус-чус чылдарнын дургузунда байлак утка-шынарлыг, хой янзы хевирлерлиг аас чогаалын тургускан Оларда чон бодунун сагыш-сеткилин, оорушкузун болгаш мунгаралын, куш-ажылчы болгаш амыдыралчы дуржулгазын, чанчыл-сузуун коргускен.

         Тыва улус шаандан бээр хой-хой тывызыктарны, улегер домактарны чогаадып, оларны хостуг уе-шак эрттирер оюн-тоглаа кылдыр ажыглап чораан. Тывызыктажыр чорук тыва улустун уе-шагдан бээр ынак чанчылы. Тывызык чоннун ойнап-хоглеп дыштанырынга, чогаадыкчы мерген угаанын сайзырадырынга дузалап турган.

Улегер домактар  - чоннун кыска болгаш чиге соглээн сурттал домактары. Улегер домактарда ханы утка оон дозунден синиккен турар. Олар амыдыралдын дуржулгазынга ундезилеттинген ооредиг, кичээндириг болур. Оларга торээн черинге, чоптуг херекке, хосталгага, куш-ажылга ынакшылды, маадырлыг чорукту, эп-найыралды, кижизиг аажы-чаны онзалап хундулеп коргузуп турар. Ынчангаш улегер домактарнын темазы янзы-буру болур.

Кожамык, ыр – кижинин сеткил-хоннун илеретпишаан, оон чуртталгазынын эдеренчизи болуп, амыдыралдын болуушкуннарын болгаш оларга хамаарылганы эн бодун болгаш тода кылдыр коргузуп турар. Тыва улустун ырлары тема талазы-биле байлак, оларда сеткил-хооннун янзы-буру аяннары ханызы-биле илерээн. Оларда торээн черин алгап, куш-ажылды алдаржыдып коргузуп турар.

Ынчангаш бодум дуржулгамда уругларны бирги класстан эгелеп улустун аас чогаалын (тывызыктарны, улегер домактарны, кожамыктарны, дурген чугааларны дээш, оон-даа оске хевирлерин тыва дыл, торээн чугаа, сан кичээлдеринде ооредип турар. Оларны улустун аас чогаалын дамчыштыр чараш чугаага ооредип, угаан медерелин сайзырадып, чараш аажы-чанга кижизидип болур. Тыва чон чеже-даа ужук билбес чораан болза,оларнын дыл-домаа сайзырангай, чечен-мерген чораан. Улустун аас-чогаалын кичээл санында бир хевирин ажыглап болур.

 Кичээлге улегер домактарны ооредип тургаш, оон кижизидилгелиг утказынче кол кичээнгейни салып турар мен.

Чижээ: «Улугну хундулээр, уруг азыраа», «Улуун улчутпас, аныяан алгыртпас», «аътты баглар ооредир, аныяан сургап ооредир». Бо улегер домактарны ооредип тургаш, уругларны улугну улуг деп хундулеп, бичени бичи деп кижилерге хамаарылгалыг болурун кижизидер.

Уругларны бичиизинден эгелеп куш-ажылдын ужур-дузазын мактаан улегер домактарны ооредип тургаш, куш-ажылга ынак болур кылдыр кижизидип болур.

«Кежээни-мурнунда-хунду,

Чалгаанын мурнунда – кочу».

«Холу шимчээрге, хырын тодар».

Улегер домактарнын темазы янзы-буру болур. Тема аайынче улегер домактарны шилип алгаш, оордедип турар мен. Бирги класска ужук оорделгезинин уезинде уругларга ол ужукке хамаарышкан дурген-чугааларны ооредип турар мен. Шак ынчаар ооредирге уругларнын дыл-домаа чечен-мерген, сайзырынгай болур. Чаа ооренип турар унну ужуун билип, сактып алырынга дузалыг бооп турар.  деп ун болгаш Дд деп ужук.

         Даалыла, даалыла

«Д»             Дагын катап даалыла

Дагын катап даалылааш

Даайынга алыспа.

Саанчылаза, саанчылазын

Сагыш хандыр саанчылазын                     «С»

Сагыш хандыр саанчылаштын

Сава сынмас саржаг алзын.

         Ойназа, ойназын

«О»   Оолдар шупту ойназын

Оолдар шупту ойнааштын

Ойнаарагын ойнатсын.

«М»                   Малчынназа, малчвнназын

                         Мага хандыр малчынназын

                         Мага хандыр малчыннааштын

                        Маадыр атка четсин

Тыва дыл кичээлдеринде уругларга кожамыктарны ооредип турар мен.

Кожамыктарны ооредиринин мурнунда уругларга сос-даа тааржыр кылдыр тургузуп алыр. База кажан, кайы теманы ооредип тургаш ооредирин, ажыглаарын башкы боду баш бурунгаар тургузуп алыр. Уругларны ада-иезинге ынак болурунга, торээн черинин, торелдеринин дугайында кожамыктарны ооредип турар мен.

Айым биле Хунум ышкаш

Айдын чырык чуве-ле чок

Ачам биле авам ышкаш

Авыралдыг улус-ла чок.

Айдын чырык турза-даа-ла,

Алдын хунге кайыын чеддер.

Акы-дунма турза-даа-ла

Авайымга кайыын чедер.

Мында авазын, ачазын айга, Хунге домейлээн. Шынап-ла агаар-бойдустун кадыг-ширин аажылалы-биле демисежип, чырык чер кырынга чуртталга дээш, амы-тын, аас-кежик дээш демиселге ада-иеден артык чуве кайыын турар боор.

Иштии хойнун элей бээрге

Иле тыртып бээр авам

Ишти – баарым аарый бээрге

Эде суйбап бээр авам.

Улуг хойнун орлу бээрге

Улай тыртып бээр авам

Ужу-бажым аарый бээрге

Эде суйбап бээр авам.

Тыва ог-билеге  ие кижи хундуткелдиг чорааны бо одуруглар херечилеп турар. Ие кижинин ажы-толунге сагыш-човаачалы, кичээнгейлии, эриг-баарлыы, эптиг-ээлдээнин дугайында кожамыктап ырлаан.

         Бо кожамыктаны «А» деп уннун ужуун ооредип тургаш, уругларга ооредип турар мен. Тыва кижи тыва улустун аас чогаалын сонуургавас билбес чуве болза, бодун тыва кижи деп санаан  ажыы чок.

         Бурун шагдан бээр салгалдан салгалче келген аас чогаалы хой улустарнын сонуургалын оттуруп, сеткилин сергедип чоруур.

         Улустун аас чогаалынын янзы-буру хевирлеринге ажыглап тургаш, уругларны кижизидип аажы-чанга, куш-ажылга ынак болурунга, дыл-домаа чечен-мерген, сайзырангай, мерген-угаанныг тывынгыр, сагынгыр болурунга база ол ышкаш аас чогаалында синниккен чоннун эн эки чанчылдарын уругларга дамчыдып ооредип турар мен. Улустун аас чогаалын уругларга дамчыдып ооредири болгаш ажыглаары мээн дуржулгамда кол айтырыгларны бирээзи болуп чоруур.

Тыва дыл кичээлинде «Чугаа кезектери» деп улуг теманы ооредип тургаш, улустун аас чогаалынын янзы – буру хевирлерин ажыглаары.

Тыва дыл кичээлинде «Чуве ады» деп теманы ооренип турда, улустун аас чогаалын ажыглап болур.

Тывызыктар.

1. Ак ширтек хову шыпты.
2. Ыргак оол ыглай берди
3. Кол анай хоне сорту.
4. Диш чок куруяк олура семирди.

Кичээлге тывызыктарны ооретпишаан, кым? чуу? деп айтырыгга харыылатыннар состерни уруглар тывызыктарнын  иштинден тывар ужурлуг. Ол-ла теманы ооренип тургаш, дараазында кичээлге улегер домактарны ажыглаар.

Улегер домактар.

1. Эки кижи эвилен, эки аът эргелиг.
2. Эки дарган эргек какпас

Уран кыс удазынга ораашпас.

3. Чечелиг бызаа арган, чевен кижи самдар.
4. Кан сугга кадар. Кижи бергээ дадыгар.

Улегер домактарда чуве адын тыпкаш, шыяр. Уругларнын боттарынын билири улегер домактарны чугаалаткаш, чуве аттарын тыптырар азы башкы уругларнын эки билири улегер домактарны бижип алгаш, ол улегер домакта чуве адын биживейн, уругларнын боттарынга тыптыргаш бижидип болур.

Чижээ: …чокта, эртен база дун,

           Арыг … озуучел, ак … - бузурээчел.

«Чуве аттарынын падежтерге оскерлири» деп теманы ооредип тургаш, кожамыктарны, улегер домактарны ооредип болур.

Агып баткан Хемчик хемге

Анай тепкен эзир-ле мен

Ак-ла баштыг авайымнын

Аажок чассыг уруу-ла мен.

Авай, авай авайымны

Азырап каан авайымны

Азырап каан авайымнын

Аксы-созун дыннаар-ла мен

Улегер домактар.

1. Далай суунга дамды дуза.
2. Кургаг ыяшта буру чок, хоозун чугаада дуза чок.
3. Чиир эъттин чаглыы херек, кылыр иштин деги херек.
4. Олден артар, орттен артпас.
5. Демнигде куштуг, тепкииштигде быжыг.
6. Буянныг огге чон чыглыр

Будуктуг ыяшка куш чыглыр.

«Чуве ады» деп теманы доозупканда улустун аас чогаалын ажыглап тургаш, туннел кичээлди эрттирип болур.

«Сан ады» деп теманы ооредип тургаш улустун аас чогаалын хойу-биле ажыглап болур. Ооренип алган кожамыктарынын иштинден сан аттарын тыптырар.

Дортен, бежен кадыргызы

Токтуп баткан Алажымны

Дорт-ле карыш чавагазы

Токтуп бапкан оорумну

Алдан бежен кадаргызы

Агып баткан Хемчик хемим

Алды карыш чавагазы

Чаптып баткан оорумну.

Ол-ла кожамыктарда тун болгаш дугаар сан аттарын уругларга тыптырар. Бо теманы ооренип тургаш, дыка хой тывызыктарны ажыглап болур.

1. Дорт алышкы, дорт чузуннуг.
2. Буян талдын будуу чус.
3. Бош дангнын уду чеди.
4. Ийи ожээти сурушту.