Мои публикации
календарно-тематическое планирование

Тайылбыр бижик

 XX вектиң 90 чылдарның эгезинде чуртка ажык-чарлыг чорук чарлаттынып, бистиң күрүневис сайзыралдың чаа чадазынче шилчээнин билир бис. Национал күрүнелер боттарының шаандагы төөгүлүг эрги  аттарын, бурунгу өгбелерден дамчып келген ёзу-чаңчылдарын катап эгидип, аныяк-өскенни чонунга дөмей овур-дүрзүлүг, аажычаңныг, мөзү-шынарлыг кылдыр кижизидеринче улуг сагышты салып эгелээн. Бистиң Тыва Республикавысты чаартылгалар база оюп эртпээн. Аңаа Тыва деп бурунгу адын эгиткен, ону кайы-даа дылга ынчаар адаар база бижиир деп шиитпирлээн. Уттундуруп бар чыткан чаңчылдарны эгидип, оларны чыып бижип, катап тургузуп, өг-бүлеге, өөредилге черлериниң чада бүрүзүнге кижизитпишаан, өөредир ажылдарга  калбаа-биле ажыглап эгелээн. Ол ажыл дээштиг, үре-түңнелдиг болуп турар, чүге дээрге улустуң ёзу-чаңчылдары чоннуң мерген угаанын, аажы-чаңын, тускай шынарларын болгаш уруглар кижизидер талазы-биле чыгдынган арга-дуржулгазын шыгжап илереткен болур.

 Өөредилге талазы-биле күрүне политиказының бурунгаар хөгжүдер сорулгазынга Россияның хамаатызының мөзү-шынарының кижизидилгези болгаш сайзыралы хамааржыр. Амгы үеде сүзүк болгаш мөзү-шынар кижизидилгезин өөредилгениң федералдыг күрүне стандартының методологтуг үндезини кылдыр тодараткан.

Өг-бүле  педагогиказы: үндезин тыва кижизидилге

Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызының Күрүнениң бюджеттиг эртем албан чери «Национал школа хөгжүдер институттуң» өөредилге-методиктиг чөвүлели сүмелээн.

Авторлары: Шаалы А.С.,  Ооржак А.К., Оюн С.Б., Шулуу-Маадыр С.Ч.

Өөредилге-кижизидилге ажылынга сүзүк болгаш мөзү-шынар кижизидилгези мурнуку черни ээлеп, ол төрээн дыл, онзагай культура, ооң байлаан хумагалаан хөй националдыг болгаш хөй культуралыг российжи ниитилелди быжыктырарын негеп турар. Бүгү чүве өг-бүледен эгелээр. Ада-иези, өгбелери ажы-төлдүң угу, дөзү болурундан аңгыда,  уругларның мөзү-шынарын хевирлеп, оларның угаан-медерелин сайзырадып, сөс-домаан чечен-мерген, чедингир кылдыр өөредир болгай. Өг-бүлениң уруглар кижизидеринге, ажыл-агыйга өөредиринге, чуртталгага белеткээринге салдары улуг, харыысалгалыг деп чүве кижи төрелгеттенниң сайзыралының эге чадазындан эгелээни билдингир. Ынчангаш өг-бүле – уруглар кижизидер эртемниң тыптып келгениниң эге үндезини болуп, сайзырап, чадалар аайы-биле ооң арга-дуржулгазы калбарып, нептереп эгелээн болгаш амгы үеде база-ла ол хүлээлгелерни күүседип турар. Ажы-төл кижизидеринге, уругнуң кижизиг болурунга өг-бүлениң салдары улуг деп чүве билдингир. Аныяк өскенниң угаан-медерелинниң база мага-бодунуң быжып сайзыраар үези 14 – 16 харлыында оларга өг-бүле, өгбелер, аныяк өг-бүле, ажы-төл азыраар дугайында билиглер эргежок чугулазын барымдаалааш, школаның 8-9 класстарынга “Өг-бүле педагогиказы” деп немелде өөредилгеге чорудар эртемни өөредирин сүмелеп турар.  

Ооң кол сорулгазы: тыва улустуң үндезин культуразында өг-бүле кижизидилгези уругну кижи болур кылдыр ооң иштики сагыш-сеткилин, мөзү-бүдүжүн, аажы-чаңын сайзырадыр ыдыктыг сузуктерин, дуржулгазын, кол арга-методтарын, чепсектерин өөреникчилерге билиндирери болгаш оларны боттарын амыдыралында эң-не харысаалгалыг хамааты болуп өг-бүле тударынга белеткээри болур.  

Бо кол сорулганы чедип алыры дараазында чугула айтырыгларны шиитпирлээринден хамааржыр:

1) өг-бүле педагогиказының дугайында, делегейниң чоннарының философтарының, шылгараңгай эртемденнериниң болгаш башкылырының өг-бүле дугайында салгалдарга арттырып каан өөредиглерин билип алырынче, оларны сайгарып билиринче уругларны угландырары;

2) тыва өг-бүле, өгбелер, дөргүл-төрел деп кымнарыл деп билиглерни   амыдыралында медеререлдии-биле билип алырынга болгаш оларга хамаарышкан чаңчылдарны, ёзулалдарны, ужурларны сагыырынга таарымчалыг байдалдарны тургузары;

3) ие кижиниң, ада кижиниң үлегери болгаш ол үлегерге келир үеде ада, ие болурунга белеткээриниң, өгбүлеге ажы-төл кижизидериниң кол утказы-биле таныштырары;

4) өөреникчилерни боттарының келир үези, эртем-сургуул, мергежил чедип алыр, өг-бүле тудар талазы-биле боттарынга баш бурунгаар шилилгени кылып билир кылдыр белеткээри.  

Салдынган сорулгаларны боттандырары нарын деп чүвени билип, кол билиглерни өөреникчилерге кысказыбиле угаадып тургаш, ук эртемниң үндезиннерин хажытпазын, ооң үргүлчү өскерлип, сайзырап турарын, ооң шиитпирлеттинмээн айтырыгларының ам-даа барын кичээл бүрүзүнге тайылбырлап, чуртталгадан алган чижектерни аңаа барымдаа кылдыр ажыглап, ук эртем үениң агымында турар дээрзин көргүзерин башкыларга сүмелээн.

Үениң байдалынга дүүштүр программаны боттандырары-биле  мындыг таарымчалыг байдалдарны тургузары чугула: - өг-бүле педагогиказын өөренип тура, уругларны өг-бүле кижиниң сүзүү, амы-хуу чуртталганың үндезин  ораны деп чүүлдерни кижизидерде болгаш сайзырадырда чоннуң өг-бүлеге хамаарышкан чаңчылдарынга, ёзулалдарынга, ужурларынга даяныры; - делегейниң чоннарының, Россияның, Тываның мерген угаанныгларының, педагогтар, психологтар, социологтарының мөөңнеттинген арга-дуржулгазын чедимчелиг ажыглаары;

 - кичээл болгаш кичээлден дашкаар өг-бүле педагогиказын өөредир талазы-биле кижизидилге ажылын чорудары-биле тускай шактарны, тодаргайлаарга, неделяда 2 шакты школаның тодаратканы ёзугаар өөредилге планынче киирери;

- өг-бүле педагогиказын башкылаарының талазы-биле башкыларның профессионал психологтуг, педагогиктиг, методиктиг билиин бедидери болгаш тускай белеткээри;

 - уругларны өг-бүлеге кижизидер болгаш оларга келир үеде өг-бүле тудуп чурттаарынга эге билиглерни чедирер  талазы-биле ортумак өөредилге черлериниң, ада-иелерниң, тус черлерниң чагыргаларының болгаш хөй ниитиниң киржилгезин чедип алыры.

 Өг-бүле педагогиказын өөренген түңнелдеринге негелделер:

- бодун боду тодаргай өг-бүлениң, төрел-бөлүктүң, тускай чоннуң, күрүнениң  төлептиг оглу (кызы), өг-бүлеге хамаарышкан бурунгу өгбелеривистиң чаагай чаңчылдарының салгакчызы мен деп миннип, сагып, салгап, тарадып, чорууру;  

- тыва өг-бүле, ада-ие, өгбелер, дөргүл-төрелге хамаарышкан кол билиглерни амыдыралында медеререлдии-биле билири болгаш оларга хамаарышкан чаңчылдарны, ёзулалдарны, ужурларны билири болгаш сагып чорууру;

- ада-иениң үлегери болгаш өг-бүлеге ажы-төл кижизидериниң кол утказын, аргаларын ажыглап билири: төрээн дыл, аас-чогаал, өг-бүле, чоннуң байыралдары, национал оюннар, бойдус д.о.ө;

-  боттарының келир үези, эртем-сургуул, мергежил чедип алыр, өг-бүле тудар талазы-биле боттарынга баш бурунгаар шилилгени кылып билири, амыдыралдың нарын берге айтырыгларын шиитпирлээр талазы-биле белен болуру;

- ада болгаш ие кижиниң уруглар кижизидер талазы-биле харыысалгазын хоойлу ёзугаар миннири; - ада, ие кандыг болурун, чоннуң чаңчылдарында айытканы-биле сайгарып билири;

 - кижизиг мөзү-бүдүштү хевирлээри-биле өг-бүлениң, төрел-бөлүктер аразында харылзааларны шын тудуп билири, хүндүлел ёзулалдарын сагыыры, “Салгал ыяжын” тургузуп билири;

- кадык өг-бүлени тургузарының дугайында бодунга хамаарыштыр негелделерни кылып билири;

- ынакшылды камнап, аңаа шынчы болурун, база ынак эжи дээш чурттаарын миннири;

-      өг ажылын кылып билири: аал-чуртту, оран-саваны  арыг-силиг  тудуп билири, мал, чер ажыл-агыйын болгаш амгы-байдалга дүүшкен сайгарлыкчы ажылды кылып болгаш сайзырадып билири, өг-бүлениң экономиказын шын планнаарының эге билиглерин амыдыралда ажыглап шыдаары.

Ниити ажыглаар литератураның даңзызы:

1. Будуп Б.К. Тыва үлегер домактар болгаш чечен сөстер. Кызыл, 2016. -112 ар.

2. Багыт-оол Б. Бижип кагбаан хоойлувус (ажы-төл кижизидилгезинге угаадыг домактар) // Шын, 1993, май 21, ар.3

 3. Бичии назын – ниитилелдиң болгаш культураның онзагай болуушкуннары: Россия Федерациязынга бичии назынның Он чылынга тураскааткан эртем -практиктиг конференция материалдары / Отв. ред. Г.Д.Сундуй, А.С.Шаалы. Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2018. – 112 ар. 1.  

4. Геше Джампа Тинлей. Буддизм. Амыдыралга ажыктыг дөрт алыс шын. Кызыл: Тываның Ю.Күнзегеш аттыг ном үндүрер чери, 2008

 5. Геше Джампа Тинлей. Өг-бʏле дугайында сарыг шажынчы ɵɵредиглер. Новосибирск, 2017. – 468 ар.

6. Донгак С. Ч. Тыва кижизидилгениң чаңчылдары. Уругну тыва чаңчылдарга кижизидериниң дугайында. Тыв. гуманит. болгаш соц.-экон. тускай шинчилелдер ин-ду.   Кызыл ; Абакан : Журналист, 2018. – 44 ар.

7. Лесгафт П. Ф. Семейное воспитание ребёнка и его значение. // Послесл. Е. С. Буха, М. Педагогика 1991. 174 с.

8. Кенин-Лопсан М. Б. Тыва чаңчыл. Башкыларга, өөреникчилерге, ада-иелерге.  2 кезектиг. - Кызыл: Билиг, 2010. – 358 ар.  

9. Ким, Т.К. Семья как субъект взаимодействия со школой: учебное пособие / Т.К. Ким. - Москва : Прометей, 2013. - 166 с.

10. Күжүгет М.А. Өгбе чагыы – өндүр // Родовое ссобщество как гарант защиты детства: истоия современное состояние, перспективы: 24 октября 2015 г. Материалы республиканской научно-практической конференции, посвященной 90-летию М.Б.Кенина-Лопсана. Кызыл: ИПО «Билиг» Института развития национальной школы. Кызыл 2015, ар. 47-50.  

11. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы /ТДЛТЭШИ,  Тувин. НИИ яз., лит. и истории. Сост., авт. предисл. и коммент. С. М. Орус-оол, Р. С. Чакар. - Кызыл: Тувин. кн. изд-во, 1991; 2-е изд. - Кызыл : ТывНҮЧ, 2006. – 320 ар.  

12. Монгуш Х. Улусчу чаңчылдарга кижизидээл // Шын, 1993, авг.10, ар. 3

13. Ондар Б. Тыва чаңчылдарга даянып алгаш // Шын, 1993, фев. 8, ар. 2.  19.  Ондар А.С. Манчүректен дазыл дырткан...Кызыл, 2017.- 150 ар.  

14. Ондар Ч. Өг-бүле харылзаалары. Психологтуң сүмези // Эне сөзү, 1992, июнь 3, ар. 1-2.

15. Ооржак С. Өг-бүле – кижизидилгениң үндезини // Эне сөзү, 1992, № 37, ар. 1.

 16. Оюн С. Кижиниң ады – ооң төөгүзү // Шын, 1993, янв. 6, ар. 3.

17.  Салчак К.Б., Салчак Л.П. Тываларның улусчу педагогика – Кызыл, 1986.

18. Салчак К.Б. Тыва улусчу педагогиканың хөгжүлдези. Кызыл, 2016. – Ар. 3-15.  

19. Сандан З. Кижи болуру чажындан. (Аас чогаалында чаңчылдар, оларның кижизидилгеге ужур-дузазы) // Тыв. Аныяктары, 1990, окт. 30, ар. 4.  

20. Сарыг-оол С. Аңгыр-оолдуң тоожузу.  Кызыл, 1968, 1-2 эгелер.

21. Сарыг шажын өг-бүле чурумунуң дугайында

22. Тэвэк А. К. Чеди назын / А. К. Тэвэк. – Кызыл: Респ. тип., 2006. – 60 ар.

23. Сундуй Г. Д. Прогрессивные идеи и опыт народной педагогики в нравственном воспитании младших подростков: Дисс. ... канд. пед. наук: 13. 00. 01. - М., 1993. - 170 с.

24. Сундуй Г. Д. Народоведение 1-2 классы. Учебник-хрестоматия (на тувинском языке), 2003. 35. Сундуй Г. Д. Народоведение 3-4 классы. Учебник-хрестоматия (на тувинском языке), 2004.

25. Сундуй Г. Д. Народоведение 5-6 классы. Учебник-хрестоматия (на тувинском языке), 2005. 37. Сундуй Г. Д. Народная педагогика. Научно-методическое издание (на тувинском языке) 2004.

 26. Сундуй Г.Д., Шаалы А.С. Ондар Г.Д., Монгуш В.Б. Улусчу ужурлар (Народоведение): [Электронное учебное издание] Учебный видеофильм для  1 класса (на тувинском языке). - Кызыл: Тувинское книжное изд-во, 2008.  

27. Сундуй Г.Д., Шаалы А.С. Улусчу ужурлар (Народоведение): [Электронное учебное издание] Учебный видеофильм для  2 класса (на тувинском языке). - Кызыл: Тувинское книжное издво, 2008.

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити билиг школазы

«Өвүр кожууннуң Шарый-оол Владимир Чактар – оолович аттыг Чаа-Суур муниципалдыг ниити билиг ортумак школазы»

                       Чөпшээрээн.                                                                            Бадылаан.

                       Директорнун өөредилге                                                    Школа  директору:

                       талазы-биле оралакчызы:

                       ______/Донгак Ч.Д-М/                                                     ____/Комбуй-оол А.В/

                       «___» сентябрь 2021                                                        «___» сентябрь 2021

Өг-бүле  педагогиказы: үндезин тыва кижизидилге

9  класска  өөредилгениң  программазы

Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызының Күрүнениң бюджеттиг эртем албан чери «Национал школа хөгжүдер институттуң» өөредилге-методиктиг чөвүлели сүмелээни-биле тургускан.

Авторлары: Шаалы А.С.,  Ооржак А.К., Оюн С.Б., Шулуу-Маадыр С.Ч.

Программаның угланыышкыны: социалдыг

Неделяда 2 шак, чылда 68 шак.

Киржикчилери: 9 – ку  класстың өөреникчилери, назы-хары:15

Удуртукчузу: Доспан Ольга Кара-ооловна

Ажыл стажы: 32 чыл

Категориязы: дээди

Өөреникчилер данзызы:

1. Амарда Айзаана
2. Дамбажык Дая
3. Докмит Бунзай
4. Докмит Норбу
5. Иргит Тарема
6. Монгуш Милан
7. Монгуш Сайдана
8. Тюлюш Аюр
9. Тюлюш Аяс
10. Чамзырай Онзагай

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити билиг школазы

«Өвүр кожууннуң Шарый-оол Владимир Чактар – оолович аттыг Чаа-Суур муниципалдыг ниити билиг ортумак школазы»

Чөпшээрээн.                                                                            Бадылаан.

Директорнун кижизидилге                                          Школа  директору:

талазы-биле оралакчызы:

______/Монгуш О.И/                                                   ____/Комбуй-оол А.В/

9 класстың өөреникчилеринге

«Төөгүнү өөрен» деп аттыг чурт-шинчилел

/краеведение/ клувунуң программазы

Программаның угланыышкыны: ниити интеллектуалдыг

Неделяда 1 шак, чылда 34 шак.

Киржикчилери: 9 – ку  класстың өөреникчилери

Удуртукчузу: Доспан Ольга Кара-ооловна

Категориязы: дээди

Ажыл стажы: 32 чыл

2021-2022 өөредилге чылы

Тайылбыр бижик.

«Төөгүнү өөрен» деп аттыг чурт-шинчилел клувунуң программазы

        Программа 9-ку класстың өөреникчилеринге чурт-шинчилел ажылдарының дугайында ниити билигни тодарадыр. Өскен – төрээн чери, чурту, чону, төөгүге кижиниң хамаарылгазының илередии. Төрээн чериниң төөгүлүг, культурлуг черлериниң дугайында билигни чедип алыры. Чаңгыс чер чурттугларының сактыышкыннарынга даянып, суурнуң төөгүзүн шинчилеп тывары.

        Программа чылда 34 шакка чардынган. Неделяда 1 шак өөренир. Программаны шиңгээдип тура, уругларның дилеп-тывар бот – ажылының мергежилдерин сайзырадыры, боттандырарын онзагайлаан.

9-ку класстың өөреникчилеринге «Төөгүнү өөрен» деп аттыг чурт-шинчилел

/краеведение/ клувунуң программазы

Программаның чаа чүүлү: Суурувустуң бүгү тала –биле төөгүзүн өөренип бот – тускайлаң шинчилел ажылдарын кылдырып, республика болгаш кожуун чергелиг конференцияларга киржилгени чедип алыры, уругларның дыл-домаан сайзырадып, шинчилел ажылдарынга чаңчыктырары.

Программаның сорулгазы: Тус черниң онзагай төөгүзүн, чоннуң национал ёзу-чаңчылдарын, культуразын амыдыралдан шинчилеп өөренири, чаагай чаңчылдарга кижизидери.

Программаның сорулгазын чедип алырда кылыр чүүлдери:

1. Тус черниң чонунуң онзагай төөгүзүнге, ёзу-чаңчылдарынга, культуразынга хамаарышкан материалдарны чыыры, тыва дыл, чогаал кабинединге, школавыс музейинге немелде ажылдарны көвүдедири.
2. Чурттакчы чон – биле, улуг назылыглар – биле ужуражылгаларны кылыры, чон ортузунга төөгү ажылдарын организастаары.
3. Төөгүге, ёзу-чаңчылдарга хамаарышкан янзы – бүрү темалыг төлевилелдерни, шинчилел ажылдарын кылып чорудары, камгалап өөренири.

Программаны шиңгээдип алыр үези – 1 чыл.

Кичээлдээриниң хевири – 9 класстың өөреникчилеринге клуб. Клубтуң киржикчилериниң чогаадыкчы чоруун сайзырадырынга чаа идепкейжи аргаларын тургузуп, бот – тускайлаң азы бөлүк болуп алгаш шинчилеп ажылдаарының мергежилдери, чаңчылдары хевирлеттинер.

Кичээлдерни уругларның тус черниң чонунуң дугайында материалдарны шиңгээдип алырынга таарымчалыг байдалды боттарының бот – идепкейин, чогаадыкчы чоруун өөренип көрүп тура, музейге, школага, албан черлеринге, библиотекаларга эрттирип болур.

Программаны шиңгээдип алганда түңнелдери:

«Төөгүнү өөрен» деп чурт – шинчилел /краеведение/ клувунуң программазын шиңгээдип алыр болза, өөреникчилерге дараазында билиглер, мергежилдер, чаңчылдар сайзыраар:

1. Шинчилел, төлевилел ажылдарының кылырының аргалары; янзы – бүрү шинчилел ажылдарының кылып чорударының планын тургузуп, төлевилелди бот – тускайлаң кылып билири; бот – тускайлаң төлевилелди анализтеп, камгалаары.
2. Янзы – бүрү билиглерни шиңгээдир, түңнеп, сайгарып, деңнеп билириниң мергежилдери, чаңчылдары
3. Харылзажырының аргалары: диалог, дискуссия чорудары, чугааны дыңнап билири, боду аңгы – аңгы темаларга чугаа чорудары.
4. Бот – тускайлаң янзы – бүрү материалдар – биле ажылдаарының аргалары (литературадан херек чүүлдерни ылгап билири, билиглерин солчуп билири, интернет четкизинден чаа чүүлдерни дилеп тывары)
5. Бодунуң кылган ажылын үнелеп билири, өске улусту хүндүлээри
6. Өске эртемнер – биле харылзаалыы.

Башкыга болгаш өөреникчилерге ажыглаар литература даңзызы:

1. Авсиян.О.А. Основы краеведения/О.А.Авсиян. – М.,2001.
2. Лихачев Д.С. Письмо о добром и прекрасном /Д.С.Лихачев. – М., 2005.
3. М.А.Кужугет «Литература – чурт – шинчилел ажылы»
4. У.А.Донгак. Программы элективных курсов по литературному краеведению.