Чыраа-Бажынын топонимнери

Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери

Чыраа-Бажы ортумак ниити билиг школазы

Эртем-практиктиг конференция  

«Келир үеже базым»

Тема:

 «Чыраа-Бажы суму девискээринде

 топонимнер»

                                                           Чыраа-Бажы ортумак школазының

10-гу клазының өөреникчизи

 Куулар Ангыр-Чечек

                                                                             Удуртукчузу: Монгуш Д-Х.С,

                                                                          тыва дыл, чогаал башкызы

Чыраа-Бажы-2020

Допчузу:

Киирилде……………………………………………………………………………….

   1 эге. Чыраа-Бажы суму девискээринде черлер аттарының даңзызы………………….

   2 эге. Ук черлер аттарының лексика-семантиктиг бөлүктери…………………….

   3 эге . Черлер аттарының тургустунган аргалары…………………………………

   4-ку эге Топонимнерниң тургустунган модельдери……………………………….

Түңнел…………………………………………………………………………………..

Литература ……………………………………………………………………………..

Капсырылга…………………………………………………………………………….

Ажылдың планы:

  Киирилде

  Кол кезээ:

     1 эге. Чраа-Бажы суму девискээринде черлер аттарының даңзызы

     2 эге. Ук черлер аттарының лексика-семантиктиг бөлүктери

     3 эге . Черлер аттарының тургустунган аргалары

     4-ку эге. Топонимнерниң тургустунган модельдери

  Түңнел

Киирилде кезээ

Чүвелерниң аттарын шинчилээр ажыл эвээш шинчилеттинген ажылдарның бирээзи. Ынчалза-даа Тыва Республика девискээринде топонимика талазы-биле  шинчилелдерниң чоруттунуп турарын филология эртемнериниң кандидады Бичен Кыргысовна Ондарның шинчилеттинген ажылдарындан билип ап болур.

Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы суму девискээриниң топонимиказын шинчилээн тускай ажыл чок. Ынчангаш ону шинчилээри негеттинип келгени-биле (актуальность) бо ажылды шилип алган бис.

Черлер аттарын шинчилээр ажыл элээн нарын.

Хуу аттарны илереткен сөстерни топонимнер дээр. «Топоним» деп термин «чер»болгаш «ат» деп грек сөстен укталып тургустунган. Чурттакчылыг черлер аттарын ойконимнер, даглар аттарын оронимнер, суг объектилериниң аттарын гидронимнер, хоорай иштиниң объектилериниң аттарын урбанонимнер, оруктар аттарын годонимнер дээр. Микротоп — чурттакчылыг улуг эвес чер. Макротоптар – Саян даглары, Енисей, Мөңгун-Тайга дээн чижектиг чон аразында билдингир черлер аттары.

Ажылывыстың сорулгазы (цели): черлер аттарының  тыптып келген кыска төөгузун өөренип билип аары база келир салгалга кадагалап арттырып бээри.

Ажылдың сорулгазын чедип аарда кылып чорудар ажылдар (задачи): cуур девискээринде черлер аттарын бөлүктээшкинин тургузар, ооң тывылган кыска төөгүзүн cуурда бар улуг назылыг улустан чыып бижиири.

Ажылдың объектизи: Чыраа-Бажы суму девискээри, сөс чогаадылгазы.

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери: ук ажылды кылып тура, филология эртемнериниң кандидады Бичен Кыргысовна Ондарның дараазында ажылдарын кол удуртулга болдурган1.

Шинчилел ажылының кол арга-методу: дилеп-тыварының, төөгү деңнелге болгаш тайылбырлап бижиириниң, статистика методтарын эртемнииниң принцивинге чагыртып ажыглаан бис.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы: Бо шинчилел ажылының материалын дараазында топонимика талазы-биле  шинчилелдер чорударынга  , сумунуң картазын тургузарынга черлер аттарын киириштиреринге ажыглап болур

Ажылдын тургузуу(структура):

Ажыл киирилдеден, 4 эгеден, түңнелден тургустунган. Киирилде кезээнде топонимикага хамаарышкан ниити айтырыгларны, а кол кезээнде суму девискээринде черлер аттарының бөлүктээшкинин, модельдерин  база ооң тывылгынының дугайында кыска төөгүзүн тодарадып бижиирин оралдашкан. Түңнел кезээнде ажылды кылып келген үевисте кандыг түңнелге келгенивисти айыткан бис.

________________________________________________________________

1Б.К Ондар. Топонимия Тувы // Башкы, 2001

Кол кезээ

1-ги  эге

Чыраа-Бажы суму девискээринде черлер аттарының бөлүктээшкинниг даңзызы

Чыраа-Бажы — Чөөн-Хемчик кожууннун барыын чүгүнде турар улуг суур. Ол Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр cуур база Чөөн-Хемчиктиң Чыргакы сууру - биле кызыгаарлажып чыдар, а мурнуу-барыын талазында Хемчик хем агып чыдар.

1.1 Черлер аттарының бөлүктээшкини:

2-ги эге

Черлер аттарының лексика-семантиктиг бөлүктери

       Географтыг объектилерниң кандыг-бир чувелиг (обладающий) онзагай демдектерин көргүскен географтыг черлер аттары. Олар мындыг иштики кезектерге чарлып чоруур.

Ында өзүп турар үнүштерниң барының аайы-биле: Чодураалыг-Алаак, Чыжырганалыг-Алаак, Кулузуннуг-Алаак, Тос-Терек, Долааналыг-Арыг

Географтыг объектилерниң даштыкы хевирин онзагайлап адаан топонимнер.

Кызыл-Тей – суурнуң өрү бажында чааскаан турар кызыл тей бар. Амгы үеде аът чарыжының төнчү доктаамын эрттирер апарган. Оон аңгыда чыл санында эр чоннуң саң салыр чери болу берген.

Кызыл-Шанчыг, Куу-Шанчыг анаа Шанчыг  – Чыргакы хемниң шаштылдыр, оон кыдыы-биле чыпшыр  агып чыдар черинде дагларны Шанчыг деп адаан. Олар суурнуң үстүнде биле адаанда турар. Куу-Шанчыгны 200ү чылдан эгелеп Бодарал даа кылдыр эде адаан.

Географтыг объектиниң сан-түңүн илередир топонимнер:

Тос-Терек. Суг кыдыы черде тос терек үнген. Мал-маган одарладыр, суггарар чер

Төөгүлүг болуушкуннар болгаш тоолчургу чугаалар - биле холбашкан топонимнер.

Теве-Адар –  Биеэде  кыдат чиң сөөрткен хөй тевелиг кижи Чыргакыны куду бадып орган. Күскээр дииңчи үези турган. Бир тевениң бурундуун мурнунда тевениң кудуруунга баглап каан, эжен-не эңдерик дизип каан чиң сөөрткен тевелер бадып органын көрүп кааш, ча, согуннуг бир кайгал аңчы ийи кызааның дужунга инек дег кара даштың артынга кедеп чыдып ап-тыр.

Эң сөөлгү теве эртип чыдырда, эр чүвең ооң бурундуунүзе адып дүжүрген. Хөй бараан чүктээш, ооргазы шылаан күжүр эңгин хаак аразынче шырьанып кире берип-тир. Аа, күжүр эр чүзү боор, маңнап чеде бергеш, сөктеп тургаш, тевени тудуп алгаш, одаанга чедип чедире берген.

Оон бээр ол кызаа черни Теве-Адар деп адай берген.

3-кү эге.

Черлер аттарының тургустунган аргалары

        Тыва дылда сөстерниң тыптыр аргаларын алгаш көөрге мындыг: ийи сөстун каттышканындан (синтаксистиг) база сөстун дазылынга чаа сөс чогаадыр кожумактың немешкенинден (морфологтуг), хурааңгайлаар аргалар.

        Бис бо ажылывыста суму девискээринде туруп турар черлер синтаксистиг болгаш морфологтуг  аргалар-биле тывылганын тодараттывыс:

4-кү эге

Топонимнерниң тургустунган модельдери

 Ук черлер аттарының тургустунган модельдериң (хевирлерин)  база солун бооп турар. Тургустунган хевириниң аайы-биле болуктерни көөрге мындыг: д.а+ч.а, ч.а+ч.а., ч.а+к.с, к.с+к.с, с.а+ч.а с.а+га

«Демдек ады+ чуве ады» хевир

Көк-Даг, Чиңге-Даш, Улуг-Тей, Биче-Тей, Курттуг даш, Тар-Узук, Шолук-Ой, Чалбак шык, Калбак хараган, Кургаг-Сай, Чолдак-Буга,Чодураалыг алаак, Кулузуннуг арыг, Долааналыг арыг, Чыжырганалыг арыг, Кезек-Терек, Дөртен терек, Бора чыраа, Кара-тал, Сайлыг-Өдек, Албыстыг булун, Улуг-Чарык, Ак-Даш, Кара-Суг, Эрги Хемчик, Курттуг хоолбек, Бедик-Эл

«Чуве ады+чуве ады» хевир.

Сайыр бажы, Кызыл баары, Төлээ ортулуу, Ак-Майык ортулуу, Хараган-бажы, Тей кежии, Шанчыг баары, Өшку-Саар чурту, Сувандии чурту, Мажы кыштаа, Кашпык-оол чурту, Маады чурту, Денги чурту, Келдир чурту, Хөм-Оттук чурту, Ортунаш чурту, Куш чурту, Сандыжап чурту, Тенек-Херел чурту, Арагачы кадай чурту, Төлээ чурту, Ондар Карыма чурту, Соскаңмай чурту.

«Чуве ады+кылыг созу»

Хараача ээр

«кылыг созу+кылыг созу» хевир

Уне хонар,  Сузуп -Салыр

«сан ады +чуве ады» 

 Дортен терек, Чангыс терек

Ук черлер аттары ийи арга-биле тургустунганы моон көску:

1. ийи дазылдың каттышканындан тургустунган состер.
2. Сөстун дазылынга сөс чогаадыр кожумактың немешкенинден тургустунган сөстер.

Түңнел.

Ук ажылда Чыраа-Бажы суму девискээринде черлер аттарының бөлүктээшкиниң чорударын база ооң кыска төөгүзүн тодарадып бижиирин оралдашкан бис. Ооң болуктээшкинин ам-даа янзы-буру талалыг уламчылып болур.

Дараазында түңнелдерни үндүрүп болур. Турар черлериниң аайы-биле 8 бөлүктээшкинни тодараткан бис. Ук черлер аттары сөс чогаадылгазында бар ийи кол арганың  дузазы-биле тургустунган сөстер бооп турар. Тургустунган хевир талазы-биле ап көөрге, 4 хевирниң дузазы-биле тургустунган: «ч.а+ч.а», «д.а+ч.а», «ч.а+к.с», «к.с+к.с». Бөдүүн болгаш нарын топонимнер деп бөлүктерге чарып болур. Макротопоним Ак-Даш суурнун, Хемчик хемнин ады кирип турар, а арткан суму девискээриниң топонимиказының кол өзээн микротопонимнер тургузуп турар.

Ук ажылывысты  түңнеп тура, бистиң өгбелеривистиң шаандан  чурттап чораан черлериниң аттары оларның ажыл-амыдыралы-биле сырый холбаалыг-дыр деп түңнеп, үе-үе аайы-биле чаа черлер аттары эрги аттарын солуп, немежип турарын демдеглеп каары артык эвес. Чижээ: Cуурнуң адаа талазында Ленин даан амгы үениң-биле 2008 чылдан тура бир аймак дагып эгелээш, өскертип, Ом-мани-пад-ме-хум деп эде адаан. Ол ат чоннуң сеткилинге дораан кирип, атсына берген.дужунда арыг ишти Септиң кыдыында шыктыг черниң тускай ады чок турган. Ам-даа чаа черлер аттары немежип келири чадап чок. Бо ажылывысты

кагбайн, черлер аттарын шинчилээр ажылывысты ам-даа уламчылап, чүгле Чыраа-Бажының эвес,харын кожа чыдар Чыргакы, Элдиг-Хем суурларда топонимнерни шинчилеп, ажылывысты калбартыр сорулгалыг бис. Чүге дизе ук суурларны каттыштырып турар Чыргакы хем кайгамчык онза төөгүлүг суурларывыстың эриин ап, каастап чыдар.

Литература данзызы:

1. Ондар Б.К Гидронимия Тувы АКД. М:1993
2. Ондар Б.К. Топонимия Тувы // Башкы, 2001
3. Ондар Б.К. На уроках топонимический материал//  «Башкы»1996,№1
4. Төрээн чогаал, 6 класс. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному.-Кызыл: Национал школа хөгжүдер институт, 2014
5. Башкы сеткүүлү №3,1997
6. Башкы сеткүүлү №2,2001

Информаторлар:

Кара-Сал Оолак Даржаевич

Куулар Кара-кыс Танововна

Монгуш Клара Байыр-ооловна

Кара-Сал Чодураа Доржуевна

Кара-Сал Никита Оолакович