"Вова Манчаары"

 Республиканская научная конференция «Шаг в науку»

 Саха уонна Англия норуотун национальнай геройдарын маарыннаhар уонна уратылаhар ѳрүттэрин тэҥнээн кѳрүү
(Манчаары Баhылай уонна Робин Гуд сырыыларыттан)

Толордо: Бэрдьигэстээх улуустаа5ы

гимназиятын 7 кылаас үѳрэнээччитэ

Попов Володя

                                 Салайааччы: Бэрдьигэстээх улуустаа5ы

гимназиятын саха тылын

 уонна литературатын учуутала

Парфенова Наталия Петровна

Дьокуускай - 2020

Иhинээ5итэ

Киириитэ…….……………………………………..…………………..2

Глава I. Национальнай геройдар - Манчаары Баһылай уонна Робин Гуд. ……………………………………………….……………….4

1. Манчаары Баһылай саха национальнай геройа………………………………………………………………..4
2. Робин Гуд Англия национальнай геройа………………………………..………………………………9

Глава II. Национальнай геройдар Манчаары уонна Робин Гуд маарыннаһар уонна уратылаhар ѳрүттэрин булуу уонна таблицатын оноруу……………………………….……………………………………12

2.1. Национальнай геройдар Манчаары уонна Робин Гуд маарыннаһар уонна уратылаhар ѳрүттэрин  булуу………...……………………………………………………………12

2.2. Уратылаһар уонна маарыннаһар ѳрүттэрин таблицата…………………………………………………………………18

Түмүк тыл......…………………………………………………………...22

Туһаныллыбыт литература……………………………………………….23

Киириитэ

Национальнай герой диэн кини кимий?

Национальнай герой диэн бастатан туран норуокка бэйэтин ѳйүнэн-санаатынан, күүһүнэн-уоҕунан, билиитинэн-кѳрүүтүнэн, биллибит-кѳстүбүт кытаанах эр санаалаах киһи буолар. Улахан туох эрэ хорсун күүстээх хамсааһыны бэйэтин иннин кѳрүммэккэ, олоҕун харыстаммакка, норуотун туһугар турууласпыт дьону ааттыахха сэп.

Национальнай геройдар – бар дьон анаабыт хорсун хоодуот дьонноро, кинилэр ааттара бүтүн норуот историятыгар туллаҥнаабат тулааhын буолан, тумус туттар чулуу дьоннорун ахсааннарыгар бастакынан ааттаналлар.

Саха норуотун национальнай геройа Манчаары Баhылай буолар. Норуот Манчаары туhунан элбэх сэhэннэри, кэпсээннэри, ырыалары айбыта.

Манчаары туhунан сэhэннэр, кэпсээннэр дьиҥнээх историческай герой чахчы буола сылдьыбыт хорсун сырыыларыгар олоҕураллар. Ол иhин кинилэр саха норуотун историческай суолун, олоҕун дьаhаҕын кытары ыкса ситимнээхтэр.

Онтон атын омук национальнай геройдарын ылан керер эбит буоллахха, Емельян Пугачев, Салават Юлаев, Ходжа Насреддина, уонна биллэн туран Робин Гуд ааттарын ааттаталыахха сеп.

Υлэ темата: Манчаары Баhылай уонна Робин Гуд маарыннаһар уонна уратылаhар ѳрүттэрин тэҥнээн кѳрүү.

Yлэм сыала: Кэтээн көрүү ньыматынан Саха национальнай геройа Манчаары Баhылай уонна Англия национальнай геройа Робин Гуд туhунан ырытыы.

Υлэм соруга: 

- Манчаары Баhылай уонна Робин Гуд биографияларын үѳрэтии.

-   Литератураны, публикацияны, ыстатыйалары чинчийии.

- Саха эпоhын геройа Баhылай Манчаары уонна Англия балладатын геройа Робин Гуд туhунан маарыннаhар уонна уратылаьар ѳрүттэрин тэҥнээн керуу.

Чинчийии объега: Баhылай Манчаары уонна Робин Гуд туhунан сүрүн материалы кѳрүү.

Чинчийии тѳрдѳ: Баhылай Манчаары уонна Робин Гуд туhунан маарыннаһар уонна уратылаһар ѳрүттэрэ.
       Практическай өрүтэ: Открытка комплегын оҥоруу

Глава I. Национальнай геройдар - Манчаары Баьылай уонна Робин Гуд .

1.1.Манчаары Баһылай саха национальнай геройа.

Манчаары баайдар батталларын утары туран охсуспут маҥнайгы эрдээх сырыыларыттан ыла норуот номоҕор киирбитэ. Кини ыраахтааҕы былааһын, баайдар, тойоттор хараҥа батталларын анныгар олорор саха кыратын-кыамматын тумус туттар геройа буолбута.

Норуот Манчаары туhунан элбэх сэһэннэри, кэпсээннэри, ырыалары айбыта. Манчаары обраһыгар үлэhит саха сырдык ырата, батталы утары охсуһар дьулуура, кылаассабай өйө-санаата уһуктуута түмүллүбүтэ.

Манчаары Баһылай XIX үйэ 30-с., 40-с сс., ордук күүскэ 1833 с., баайдары утары сэптээх-сэбиргэллээх өрө турбута, бардам баайдарга 18 төгүл саба түспүтэ.

XVII-XVIII үйэлэр усталарыгар саха тойотторо ыраахтааҕы былааһын иннигэр бэйэлэрин бырааптарын кэҥэтэргэ дьүккүөрдээх үлэни ыыппыттара. Кыра кыралаан бырааптара кэҥэтиллэн испитэ: буруйу оҥорбут сахалары сууттуурга саха тойотторун кыттыылара, дьаhааҕы хомуйууга кыттары ситиһии (кэлин дьаhааҕы хомуйуу тойотторго бэриллибитэ), кыра буруйу саха тойотторо кэлин нэһилиэккэ, улууска бэйэлэрэ сууттуулларын ситиһии. Онон  саха тойотторо улуустарыгар, нэһилиэктэригэр хааччаҕа суох кэриэтэ былаастаах муҥур тойоттор буолбуттара. Ол түмүгэр Чоочо, Додор Кулуба, Уот Ыстаараһын курдук чахчы бардам, дохсун, таһыырдаах баайдар баар буолбуттара. Ити кэмнэр норуот олоҕор ыар кэмнэр этилэр диэххэ наада. Социальнай баттал баара. Ол батталы утары социальнай бырачыас эмиэ баара. Ол биир көстүүтэ Манчаары Баһылай хамсааһына буолар.

Манчаары бэйэтин кэмин киһитэ этэ. Кини баайдары икки бөлөххө араарара: бастакыта-бардам, дохсун, батталлаах баайдар; иккиһэ-олус баттыгаһа суох, дьоҥҥо норуокка киһилии соҕус сыһыаннаһар баайдар. Манчаары бардам батталлаах баайдары утары турбута. Ити баайдары утары туруута абаҕатынан аатырар Чоочоттон саҕаламмыта. Кини тоҕус саастааҕар, аҕата өлөн, тулаайах хаалбыттарыгар, Чоочо көрөрүн-харыйсарын оннугар, көмө көрдөстэҕүнэ, үөҕэн-мөҕөн, дьиэтиттэн холдьоҕон таһаартыыра. Улаатан истэҕинэ, ол-бу кыраны баайсан, кэһэтээри туттаран ылан, хаста да таһыйтарбыта, хаайыыга уктарбыта, Охотскайга хаатырга улэтигэр ыыттарбыта, кэлин тиһэҕэр, ол Манчаары өстүйүүтүгэр тиэрдибитэ. Кэлин бу өстүйүү күүһүрэн, саха бардам баайдарыгар барыларыгар туһуламмыта. 1833 с. Манчаары Баһылай баайдарга саба түспүтэ, ол иһигэр Яков Павловка- Даркы Дьаакыпка, Тимофей Колесовка, Павел Новиковка-Бакыыһаҕа, Михаил Бурнашовка-Тутукаҕа (икки төгүллээн), Догдоҥо баайдарыгар-Сивцевка, Захаровка, Капитон Слепцовка, Александр Колесовка дьиэлэригэр доҕотторун кытта саба түспүтэ. Атын түбэлтэлэргэ: ампаардарын алдьатыы, сүөһүлэрин өлөрүү, үүрэн илдьии, отторун уоттааһын-бу барыта, Манчаары санаатынан, бардам, баттыгастаах баайдары утары охсуһуу. Оттон учугэй, олус баттыгаһа суох баайдары тыыппата. Бэл оннооҕор Тимофей Колесовка- Кытаах баайга сылдьан баран иһэн, кини ыалыгар баай Петр Кривогорницыҥҥа-Сыаныкы Бүөтүргэ киһини көрсөн илдьиттээбит: «Убайым Сыаныкы Бүөтүр куттана олорботун, мин кинини тыытар санаам суох». Манчаары Баһылай сорох үчүгэй баайдарга сылдьар, хонор, кэпсэтэр, бэл бэлэх ылар эбит. Ол курдук, Мэҥэ улууһун Баатара нэһилиэгин кинээһигэр Поповка сылдьан, ат бэлэхтэппит. Бороҕон улууһун кулубата Уоһук Дьэкиимэпкэ, о.д.а. сылдьыталаабыт.  

Манчаары Баһылай Борукуопай Бэрдээнэгин диэн баайга сылдьыбыт, киһитэ суоҕар. Эмээхсинэ быстан олоробут диэбитигэр, биир кирпииччэ чэйи, муунта табааҕы киллэттэрэн бэрдэрбит уонна 15 солк., хаалларбыт. Ол курдук Мындыр Мааппаха кирпииччэ чэйи , муунта табаҕы, Бүѳтүр диэн кыра оҕотугар саахар биэрбит. Ити кѳннѳрү сылдьан ааспыт дьонугар. Баайдартан былдьаан ылбыт малларын дьадаҥыларга түҥэтэн биэрэрин туһунан норуот сэһэнигэр элбэхтик ахтыллар. Историческай да суруйууларга баар. Суут-сокуон дьыалатыгар бэлиэтэммитинэн, Манчаары Сурдургуур Бүѳтүргэ ат биэрбит, Мѳҥүрүѳн атын киһитигэр бэргэһэ даба таҥаһын, кытаайка таҥаһын; Михаил Ильиҥҥэ 10 солк., түүлээх сутуруону уонна бинтиэпкэ; Семен Антоновка саҥа түүлээх сону, хорҕолдьун тэриэлкэни, Сиэҥкэ Сэмэҥҥэ, Бэбэс Ыстапааҥҥа о.д.а. эмиэ араас малы биэртэлээбит. Ити чуолкай дакаастанан сурукка киирбитэ. Оттон сурукка тѳһѳлѳѳх киирбэккэ хаалбыта биллибэт. Манчаарыттан тугу эмэ ылбыта билиннэҕинэ, бу киһи баһа хас буолар. Барыта чып кистэлэҥ этэ буоллаҕа дии. Онон, Манчаары бардам баайдартан былдьаабыт малын, таҥаһын, аһын, туттар сэбин сэбиргэлин дьадацыларга түҥэтэрин  норуот сэһэннэрэ да, архыып докумуоннара да толору дакаастыыллар диэххэ наада.

Манчаары ѳссѳ тыыннаахар кини туhунан сэһэннэр күүскэ тарҕаммыттара, кини албан аата Саха сирин былаһын тухары биллибитэ. Ити норуот кинини бэйэтин национальнай билиммитин туоһута буолар. М.А. Александров 1852 с. «Якут Манчары» диэн поэманы суруйбута, В.Г. Короленко «Манчаары уонна Омуоча» номохторго олоҕурбут кэпсээни суруйбута. Саха сиригэр 1880-1892 сс. сыылкаҕа сылдьыбыт В.Л. Серошевскай Манчаары туһунан 136 номоҕу хабар дьоһуннаах «Манчаары норуот номоҕор» диэн кинигэни оҥорон таһаарбыта.

Онон Манчаары Баһылай ѳссѳ тыыннааҕар норуот бэйэтэ национальнай геройунан эрэ таһаарбыт киһитэ буолар. Манна Ф.Г. Сафронов Манчаары норуот дьиҥнээх геройа (подлинный народный герой)  диэбитин санатыахпын баҕарабын.

Манчаары Баһылай, биллэрин курдук, тѳрѳѳбут сирэ уруккуттан Хаҥалас улууьун Нѳѳрүктээйи нэһилиэгэ. Историк идэлээх Михаил Егорович Капитонов «Нѳѳрүктээйи үйэлэргэ кирбиилэригэр» диэн 2001 с. үѳрэх министерствотын иһинэн тахсыбыт кинигэтигэр Манчаары тѳрдүн-ууһун ырытан суруйар уонна «Манчаары саха норуотун, Мэҥэлэр албан аатырбыт, номоххо киирбит национальнай геройдарын быһыытынан үгүс үйэлэргэ аата ааттанарын, ѳлбѳт-сүппэт үйэлэммитин бэлиэтиир.

Историческай кинигэлэргэ сурулларынан, Манчаары Баһылай 1870 с. Ньурба улууьун Малдьаҕар нэһилиэгэр сыылкаҕа олорон ѳлбутэ. 2001 с. Ньурбаҕа «Малдьаҕар нэһилиэгэ» диэн бэрт тэттик кинигэ таҕыста. Кини автора Миронова Наталья Гаврильевна. Кинигэ биир түһүмэҕэ «Манчаары туһунан диэн».

Манна сурулларынан кини кэлбитигэр олохтоох баайдар учугэйдик кѳрсүбүттэр ынах, ат уонна ходуһа сирин биэрбиттэр. Уол оҕолоох дьахтары кэргэн ылан, бэрт быргыччы ыал буолан, нус-хас олорон ѳлбүт.

1979 сыллаахха  Манчаарыга ѳйдѳбүнньүк туруорбуттар.

1971 сыллаахха атырдьах ыйын 5 кунугэр, Манчаары Баhылай унуо5ун Саха Сирин археологтара хостоон, тѳбѳтүн уҥуо5ун Москва куоракка этнография институтугар тиксэрбиттэрэ. «Заведующая лабораторией пластической реконструкции Института этнографии АН СССР им. Миклухо-Маклая Г.В. Лебединская в 1974 году сделала скульптурный портрет Василия Манчаары по доставленному черепу, омолодив его до возраста средних лет» (В. Пестерев).

2. Робин Гуд - Англия национальнай геройа.

               Робин Гуд диэн номоххо киирбит үтүѳ санаалааах, кырдьык иһин охсуһар ороспуонньук, кини баайдары, аҕабыыттары халаабыт харчытын дьадаҥы дьоҥҥо түҥэтэр эбит. Кини ох саанан олус учугэйдик ытар, хорсун-хоодуот, булугас ѳйдѳѳх үтүѳ киһи эбит.

Номоххо кэпсэнэринэн Робин Гуд бэйэтин бѳлѳх дьонун кытары Шердвускай ойуурга Ноттингем таһыгар кыра хара дьоннор тустарыгар охсуспута, баайдары, аҕабыыттары, рыцардары халаабытын булбутун-талбытын дьадаҥыларга биэрэрэ. Ол да буоллар кини иэдээҥҥэ түбэспит дворяннарга кѳмѳлѳһѳрѳ.

Робин Гуд дьоҥҥо үтүѳ санаалаах буолууну, барытыгар тэҥ сыьыаннаһыыны, туохха барытыгар кырдьыктаах быһыыны сурэҕинэн-бэлэһинэн эрэ тутарын иһин дьиҥнээх английскай норуотун геройа буолбута.

Робин Гуд олоҕун туһунан атын-атын элбэх барыллаан кѳрүүлэр бааллар. Биир барыллаан кѳрүүнэн хоруол Генрих 2 салайар кэмигэр 1160 сс., олорбут диэн, уонна Генрих 3 хоруол салайар кэмигэр сэтинньи 12 күнүгэр 1247 с. ѳлбүт. Өссѳ биир барыллааһынынан Ричард 1 хоруол салайар кэмигэр хос аата «Хахай сүрэҕэ» 1189-1199 сс. олорбут диэн эбит.

Атын баллада айааччылар этэллэринэн Эдуард 2 (1307-1327) уонна Генрих 8 эпохатыгар (1491-1547) олорбут дииллэр эбит.

Робин Гуд диэн ааттаммыт герой Локслига Ноттингем графствотыттан тѳрүттээх. Кини орто сэниэ ыалга тѳрѳѳбүт, уонна кинини граф Хантингтонским диэн ааттыыллар эбит, бэйэтэ этэринэн хос эбэтэ графиня Хантингтонская диир эбит.

Дьоҥҥо биллэринэн Робин Гуд кѳҥүл сылдьар ремесленник, крестьянин граф Уоррен уола буолар.

Робин Гуд обраһын айарга тѳрүѳт буолбут хас да киһи баар эбит, ол курдук атыннык ѳйдѳѳн быһаарыыттан ыллахха:

1. Роберт Гоуд диэн киһи Уитербигэ олоро сылдьыбыт кини хоруол суутуттан- сокуонуттан куоппут эбит, инньэ диэн Лондонскайдааҕы общественнай архивыгар суут докумуонугар 1226 с., баар эбит.

2. Роберт Фитзут граф Хантингтонский (1160-1247) Локслига тѳрѳѳбүт, 87 сыл олорбут.

3. Роберт Гуд  Роуз Уэйквилтан сылдьар (1290-1347). Атын быһаарыылартан кѳрдѳххѳ дьиҥнээх Робин Гуд кини дииллэр эбит.

4. Сэр Роберт Фолиот (1110-1165). Бу киьи дьиэ кэргэнэ улахан Уэллоу диэн бас билэр сирдээхтэр эбит, уонна Робин Гуд аатынан кистээн кыамматтарга кѳмѳлѳһѳллэр эбит.

Робин Гуд норуот хомуйан таhаарбыт, кэпсээн номох оҥостубут, инникигэ, эрэнэр сырдыкка тардыһар уобарас геройдарыгар кубулуйбут.

Билиҥҥи олоххо биир биллэр-кѳстѳр уус-уран айымньытынан  буолар Вальтер Скотт диэн автор. Робин Гуд туһунан наһаа элбэх английскай балладалар суруллубуттар, Френсис Чайлд этэринэн 40 айымньы баар эбит.

1819 сыллаахха Вальтер Скотт «Айвенго» диэн романыгар персонаж быһыытынан Робен Гуд обраһын туһаммыт, бу айымньы биһиги кэммитигэр тиийэ салҕанан кэлбит, уонна оҕолор кинигэлэригэр, киинэлэргэ герой буола сылдьар.

Билиҥҥи үйэҕэ тиийэ герой буола сылдьарын быһаарар ыарахана суох, тоҕо диэтэххэ Робин Гуд баайдарга утарсыыны, саалаах-саадахтаах киирсиини, батталы, тэҥэ суох буолууну утары охсуһар. Кини элбэх доҕоттордооҕо ол кудук Маленький Джон, Братец Тук уо.д.а., кэргэнин аата Мэрион диэн эбит. Өстѳѳхтэѳрѳ Ноттингемский шериф уонна рыцарь Гай Гисборн.

Робин Гуд англия норуотугар король Артуру кытта тэҥҥэ тутуллар биир саамай биллэр-кѳстѳр герой буолар. Кини туһунан элбэх кинигэлэр, киинэлэр, айымньылар, балладалар, спектакллар суруллаллар.

Глава II. Национальнай геройдар Манчаары уонна Робин Гуд маарыннаһар уонна уратылаhар ѳрүттэрин булуу уонна таблицатын оноруу.

2.1. Национальнай геройдар Манчаары уонна Робин Гуд маарыннаһар уонна уратылаhар ѳрүттэрин булуу.

              Υѳрэтэн чинчийэн, ырытан кѳрбүппүнэн бу икки геройдар бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаһар да, уратылаһар да ѳрүттэрэ элбэх эбит.

Ол курдук маарыннаһар ѳрүттэрэ: Иккиэн кыра-хара дьону, кыамматы тиийиммэти, батталга олорбут бэйэлэрин норуоттарын кѳмүскээн, охсуспут турууласпыт дьоннор. Батталлаах бардам баайдары, урдуку сололоох чиэһинэйэ суох тойоттору, кырдьыга суох сууту-сокуону, дьон норуот тэҥэ суох бырааптаах буолуутун, атаҕастабылы, сэнээһини абааһы кѳрѳр уонно онно утары этэр-тыынар охсуһар дьиҥнээх норуот геройдара эбит.

Биьиги бэйэбит геройбутун Баһылай Манчаарыны этэр буоллахха – кини булугас ѳйдѳѳх, мындыр, тулуурдаах, күүстээх-уохтаах уол оҕо одьунааһа эбит. Бэйэтэ дьадаҥытык олорбут эрэйдээх-мускуурдаах олохтоох оҕо киһини, баайдар атаҕастаан, таһыйтаран, хаайыыга уктаран, майгытын-сигилитин алдьатан бутэһигэр улаатыытын саҕана баайдарга тойотторго ѳстүйэр утары турар охсуьар киһи буолар.

Онтон английскай герой Робин Гуд туһунан этэр буоллахха үһүйээннэр, барыллаан кѳрѳѳһүннэр элбэхтэр. Кини үтүѳ быһыылаах номоххо киирбит ороспуонньук, бэйэтин бѳлѳх дьонун кытары Шервудскай ойуурга олорон баайдары халыыр-талыыр уонна дьоҥҥо түҥэтэр идэлээх эбит. Ох саанан олох үчүгэйдик ытар эр санаалаах хоһуун-хоодуот киһи диэн кэпсэнэр.

        Ааттарын этимологиялара

             Манчаары – күѳллэр, үрэхтэр кытыыларынан хойуутук үүнэр кылыс бииһэ от. Софрон Данилов «Манчаары» сэһэнигэр  Баһылай Манчаары окко тѳрѳѳбүтүн туһунан ыйыллар, ол онтон ыла оло5ун тухары кинини Манчаары диэн ааттыыллар.

     «Нood» диэн тыл английскайтан тылбаастаатахха са5а5а холбуу тигиллэр «капюшон» буолар.

        Өстѳѳхтѳрѳ

Манчаары тус ѳстѳѳ5ѳ суох этэ, ол эрэн ыраахтаа5ы суута Баhылайы тутаары көрдүүрүн үгэнигэр, кини бэйэтин доҕотторунуун бииртэн биир баай уораҕайыгар саба түһүтэлиир. Норуот Манчаарыны биһирээн, кининэн киэн туттан кэпсиир буоллаҕына, баайдар, тойоттор, дьон санаатын тэйитээри, кинини ороспуой курдук сүрдээн-кэптээн, холуннаран кэпсииллэрэ. Ол эрээри норуот оннук сэһэннэри ылымматах, номоххо киллэрбэтэх. Биир эмэ бөрүкүтэ суох матыыптар, эпизодтар баар да эбит буоллахтарына, олор дэҥ кэриэтэ көстөн ааһаллар.

Робин Гуд баайдар батталларын утары туран охсуспутунан аатырар. Баайдартан ураты кини сурун ѳстѳѳхтѳрүнэн Ноттингем шерифа, принц Джон уонна Гай Гисборн рыцарь буолаллар.

        Геройдар суолталара.

Күн бугун Манчаары аатын бүтүн Саха Сирин олохтоохторугар киэҥник биллэр.  Кини обраһа атын омуктарга феодальнай баттыгас утары өрө турбут геройдар уобарастарыгар маарынныыра уопсай типологичөскай характердаах. Феодальнай батталы утары бырачыас быһаччы, судургу көрүҥүнэн баайдартан ороспуойдаан иэстэһии буолара. Онон фольклорга «үтүө санаалаах» ороспуонньуктар уобарастара айыллыбыта. В. Г. Короленко Манчаарыны «бэйэтин тыйыс дойдутун уола» — диэн этэрэ бэрт сөптөөх.

Саха сиригэр Совөтскай былаас маҥнайгы сылларыттан Манчаары аата норуот киэн туттуута буолбута. 1921—22 сыллардаахха «Манчаары» диэн культурнай-сырдатар общество тэриллэн, гражданскай сэрии ыарахан дьылларыгар Советскай былаас политическай-маассабай үлэни ыытарыгар биллэр суолталаммыта. Ем. Ярославскай 1923 сыллаахха: «Развивается культурно-просветитөльскоө общөство «Манчары» (теперь «Саха омук»), само название которого указывает на его народный национальный характер (Манчары — народный герой якутской массы)»,— диэн суруйбута.

Робин Гуд персонаһын билигин Англия5а эрэ буолбахха, бүтүн аан дойдуга билэллэр. Анардас XX-XXI уйэлэргэ элбэх киинэлэр, мультфильмнар уһуллубуттара, кини уобараьа элбэх кинигэлэргэ суруллубута, элбэх спектакль туруоруллубута.

Геройдарбыт биир кытаанах ньыгыл санааны тутуспут, бэйэлэрин дьоннорун-сэргэлэрин кѳмүскээбит, кинилэр тустарыгар туохтарын да кэрэйбэккэ охсуспут дьиҥнээх норуот уолаттара буолаллар. Норуот уос номоҕо оҥостубут, киэн тутта ааттыыр, кэпсиир, кинигэ суруйар, киинэ устар, холобур оҥостор, кинилэр сырдык мѳссүѳннэригэр сүгүрүйэр, памятник туруоран үйэтитэр, үүнэр кѳлүѳнэлэргэ бэриллэн иһэр улуу чулуу дьон бэйэлэрин норуоттарын национальнай геройдара буолаллар.

         Уратылаьар ѳрүттэрэ.

Баһылай Манчаары чахчы олоро сылдьыбыт саха сирин саарына буолар. Ханна хас сыллаахха тѳрѳѳбүтэ, олоро сылдьыбыта, ѳлбүтэ барыта биллэр сурукка суруллубут чахчылар элбэхтэр.

Манчаары элбэхтэ буруйданан тутуллан хас эмэ тѳгүл хараҥа хаайыыга олоро сылдьыбыт, кини биир уратыта диэн дьону ѳлѳрбѳккэ, ким да тыынын быспакка олорон ааспыт киьи. Кини бэйэтин тулатыгар элбэх киhини муспакка үксүн соҕотоҕун киэҥ сиринэн сылдьара. Бэйэтин лаппа кыанар киһи эбит, бу Охотскай курдук ыраах сиртэн күрээн куотан кэлэттээбит.

Онтон сайдыылаах Англия омуга дьон бѳҕѳтүн ѳлѳрбүт, баайы-дьадаҥыны халаабыт бэйэлэрин геройдарын хайдахтаах курдук ѳрѳ туталларый? Кини ырыаҕа-хоьооҥҥо хоһуйаллар, хартыынаҕа үйэтитэллэр; Робин чиэһигэр улахан комплекс-музейдар тутуллаллар, кинигэлэр суруллаллар. Кыракый Шервуд ойууругар туттарбатах ороспуой, биһиги Манчаарыбыттан уратыта-кини дьиҥ-чахчы олоро сылдьыбыта да биллибэт. Ол да үрдүнэн, англичаннар кини сырдык аатын тыыттарыа суох курдуктар. Дьиҥэр элбэх киһи прототип буолуон сэп эбит. 1228 уонна 1230с. биэрэпис кѳрдѳрѳрүнэн, Роберт Гуд (Домовой диэн хос ааттаах) күрүѳйэх биллэр. Ити кэм эргин Роберт Твинг диэн норуот геройа христианскай манастыырдары халаан, дьадаҥы дьоҥҥо түҥэппит эбит. Сорох учуонайдар чопчута суох сабаҕалыылларынан, Робин Гудунан Роберт Фитцут диэн (1160 с.т) киһи эмиэ буолуон сѳп курдук. Атыттар этэллэринэн, Робин Гудунан Симон де Монфор диэн Генрих 3 уруута киһи, биитэр Уэйкфилд куортамнааччыта граф Ланкастерскай аннынан сылдьыбыт Роберт Гуд буолуохтарын сѳп эбит.

2.2. Уратылаһар уонна маарыннаһар ѳрүттэрин таблицата.

Табл.1

Табл. 2

Түмүк тыл

Уос номохторо бары норуоттарга барыларыгар баар. Былыргы кэпсээннэр олоххо-дьаьахха баары кэпсииллэр. Ол курдук кинилэр кѳмѳлѳрүнэн кэлэр үүнэр кѳлүѳнэлэргэ ѳй-санаа, майгы-сигили, духовность сыанабыла, религиознай итэҕэл, сиэр-туом, политическай кѳрүүлэр, искусство кистэлэҥнэрэ  быстыспат ситимнээхтик бэриллэн иһэллэр. Уос номохторуттан биһиги билэбит, урукку ааспыт дьыллар олохторо-дьаһахтара хайдаҕын, элбэх сылларга мунньуллубут билиилэрин- кѳрүүлэрин, бу аан дойдуну, тулалыыр эйгэни, айылҕаны айылгыны бэйэлэригэр хайдах ылыналларын - иҥэринэллэрин  кѳрѳбүт. Харыстанан кэлбит баай ис хоһоонноох, уос номохтортон, үһүйээннэртэн биһиги эдэр кѳлүѳнэ элбэххэ үѳрэнэбит, билэбит.

Υѳрэтэн-ырытан кѳрүүбүнэн    маннык түмүккэ кэллим: Урукку олох историята, культурата, дьонун ѳйѳ-санаата, олоҕу анааран кѳрүүтэ, литератураҕа, фольклорга, философскай кѳрүүлэрэ, этностара барыта наһаа улахан билиҥи аныгы үйэ дьонугар сабыдыаллаах эбит. Бу геройдар Манчаары Баhылай уонна Робин Гуд иккиэн тѳһѳ да историялара географиялара бэйэ бэйэлэриттэн арда ырааҕын иһин, тѳһѳ да кинилэр норуоттара омуктарынан атыннарын иһин, сахалар уонна англичаннар биир майгыннаһар ѳрүттэрдээх эбиппит диэн этиэм этэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Андросов Г.  Манчаары Баһылай суола. "САХА СИРЭ" хаһыат.
2. Бородулина Н.В. – «Мифы и легенды народов мира» М., 2011
3. Данилов С.П. – «Манчаары» Детская литература, 1971.
4. Ионов О.В. – «Василий Манчары» - Якутск, 1946.
5. Морозов М.М. – «Баллады о Робин Гуде» избранные статьи и переводы. М., 1954.
6. Невский Б. – «Вперед в прошлое. Робин Гуд. Мир фантастики. М., 1954.
7. Николай Уус «Манчаары Баһылай — юрист көрүүтүнэн: докумуоҥҥа олоҕурбут сэһэн». — Дьокуускай: «Медиа-холдинг», 2012.
8. Петров П.П. – «Манчаары Баьылай – саха национальнай геройа» Дь., 2006
9. Мереминский С.Г. «Робин Гуд».  Пустырник — Румчерод. — М. : Большая российская энциклопедия, 2015.        

10. Сергеева В.С. Робин Гуд. Хроники // В кн.: Робин Гуд / Изд. подг.— М., 2018.

11. Манчаары норуот номоҕор – Якутск, 1972.

    12. Сказы о Манчаары – Якутск, 1993.