Унчо кундемын сылнымут мастарже-влак

                 Унчо кундемын сылнымут мастарже-влак

                            Шымлымаш пашам  аралымаш

Пашам шуктен: Григорьева Диана,8 класс, 2014 ий

Вуйлатыше: Григорьева Э.В.

        Йöратем Российым! Йöратем мый Марий Элым! А эше чот  йöратем шке шочмо веремым, Унчо кундемым! О шочмо-кушмо вер-шöр! Тудым ача-ава дене веле танастараш лиеш. Кеч-кунамат шÿмым вÿчка, кумылым паремда. Кеч-кöнат шочмо-кушмо верже уло. Айдеме кеч-кушто лиеш гынат, шке шочмо-кушмо вержым ÿмыржö мучко эн поро кумыл дене шарнаш тÿналеш. Тудым шке моторлыкшо дене нимат вашталтен ок керт.

        О шочмо-кушмо вер-шöр! Шочмо ял. Шочмо сурт. Тыланет сÿретче эн чевер чияжым пöлеклен, поэт эн сылне ойсавыртышым ойырен, композитор эн яндар мурым возен.  

        Мыйын шочмо верем Унчо ял. Тудо Марий Элын ик эн мотор лукешыже верланен. Тыште пашам йöратыше, шке йÿлажым пагалыше марий калык ила. Но пытартыш жапыште самырык-влак коклаште шке шочмо марий йылме деч коранмаш шижалтеш. Марла книгамат шагал лудыт, марла шымлымаш пашат шагал шукталтеш. Мемнан Унчо ял гычна ятыр лÿмлö ен-влак лектыныт: поэт, композитор, тале пашаче. Мый нунын илышышт да пашашт нерген шукырак пален налаш шонен пыштенам да Унчо кундемын сылнымут мастарже-влак нерген шымлымаш пашам шуктенам.

        Пашамын лÿмжö: «Унчо кундемын сылнымут мастарже-влак».

Цель: шочмо-кушмо Унчо ялем нерген верысе сылнымут мастар-влакын илыш корныштым шымлаш, пашаштым шергалаш, Марий Элемын вияҥмашыштыже нунын надырыштым ончыкташ.

Задаче-влак:

1)  верысе поэт-влакын книгаштым, нунын нерген возымо газет материалым лудын лекташ, шочмо-кушмо вер-шöр нерген возымыштым ойырен налаш;

2) верысе сылнымут мастарнам палыше ен-влак дене вашлияш, илыш корныштым пален налаш;

3) Унчо кундемыште ыштыме картычке-влакым погаш;

4) ыштыме пашам дене йолташ-влакем палдараш, нуным  шочмо кундемнам йöраташ, лÿмлö енже-влак нерген пален шогаш кумыландаш, Унчо кундемна дене кугешнымаш кумылым шочыкташ.

Мемнан Унчо кундемыште ятыр сылнымут мастар шочын кушкын. Икымше сылнымут мастарна – поэт, прозаик, этнограф, туныктышо – Тихон Ефремович Ефремов.  Тудо 1868 ийыште Унчо ялеш шочын. Верысе школышто тунемын.  1881-1887 ийлаште Озан учительский семинарийыште туныктышо лияш ямдылалтын. 1900 ийыште поп-миссионер лиймеке, Унчо школым вуйлаташ тÿналын. 1919 ийыште черке деч коранеш. Варажым Коммунист партий радамыш пурен. Йошкар-Олаште пашам ышташ тÿналын. Туныктышат, газет пашаенат лийын. Ятыр мурым, почеламутым, ойлымашым возен. Тале кÿслезе, шÿвырзö лийын. Тудын пашаже шочмо марий калык верч, тудын йылмыжым да  йÿлажым арален кодымо верч лийын. Марий  калык тудым икымше марий  гимнын авторжо семын пала. «Кынелза, шогалза!» мурым тудо 1918 ийыште возен. Тиде муро Гимныш савырнен.

Кынелза, шогалза,

Кайышыш корно кужу вет.

Моло калыкым поктен шуна ,

Нунын дене тöр лийына.

Ош тÿняшке ончынет гын,

Тулым чÿкташ келшалеш.

Шогалза, тöрланза,

Шкендын кайышаш корнышко.

Кидлан иктым кидым пуэн,

Чылан иктöр ошкылза.

Ош тÿняште илынет гын,

Тунем шуаш кÿлдалеш.

Тихон Ефремовын пашажым марий калык акла, ок мондо, Унчо ялын тÿн уремже  Ефремовын лÿмжым нумалеш.  

Унчо кундемын кызытсе сылнымут мастарже-влак Тихон Ефремовын пашажым шуят. Нуно  марий кундемыште пеш палымыжак огытыл, писатель-влак Ушемышкат логалын огытыл. Икмынярже мемнан коклаште укеат улыт, южышт шочмо вер деч öрдыжтö илат. Но нунын нерген шарнымашым газет материал, книга-влак кодат. Книга-влак  ялысе калык, йолташышт-влак, родо-тукымышт  полшымо дене лукмо улыт. Мый шке пашамым шукташ нине книга-влакым кучылтынам. Мастарна-влак тÿрлö жапыште, тÿрлö ялыште шочыныт, тÿрлö  вере пашам ыштат да илат. Но нунын шуко возымышт шочмо кундемлан, йолташ-влаклан пöлеклалтыныт.

         Унчо кундем да Морко калык Василий Мироновым чÿчкыдын шарналта. 1947-2001 ийла. Шуко жап Морко районын  газет редакцийыштыже пашам ыштен: журналист, художник. «Унчо кундем» почеламутшо Унчо кундемын гимнышкыже савырнен.

          Тудо 1947 ийыште Унчо ялеш шочын. Кандаш классым тунем пытарымек, Звенигово оласе шымше ГПТУ-шко каен. Тушто рулевой машинист специальностьым налын да Юл, Кама, Ока энерла мучко пароход дене пашам ыштен коштын. Вара Совет Армийыште служитлен, Чувашийыште совпартшколым тунем лектын, М.Горький лÿмеш Литинститутышто заочно тунемын. Ятыр ий Морко газет редакцийыште радиожурналистлан, тÿвыра сÿретмастарлан ыштен. Почеламутшо-влак «Дружба» альманахыште, «Канде йолгорно» сборникыште  лектыныт. 2006 ийыште «Унчо памаш» книгаже савыкталтын, шке шочмо вер-шöржылан ятыр сылнымутым пöлеклен. Шочмо кундемым тудо ава дене танастарен тыге воза:

Шочмо ялын пушкыдо

Кумылжат, чонжат,        

Шарналтет да шулдырым

Капыштет шижат…

Шочмо мландын кумылжо

Ава кумылан.

                        В. Миронов. «Ялын пушкыдо чонжо»

Родина – шÿмыш логалше

Мыйын эн шерге мутем.

Мый нимо ден ом вашталте

Шочмо авам гай мландем. --- Воза вес почеламутыштыжо.

                                   В. Миронов «Родина»

Идалыкын жапше гыч Василий Миронов шыжым утларак йöратен. Тудым марий тÿран марий вургеман ÿдыр дене танастарен.

Тÿвыргö шыже!

Шыжа огеш шыже.

Марий вургеман,

Марий тÿрлеман.

Марий ялышкем

Тольо шыже уэш.

                        В.Миронов «Тÿвыргö  шыже»        

Василий Мироновын  «Келшымаш кÿвар» почеламутшо гыч ужашым Унчо велысе кажне енжат шарна дыр:

Унчо веллан шушо верым

Кушто тый  эше муат?

Кундемем эн йÿштö телым

Шошо кумылан, товат!

                       В.Миронов «Келшымаш кÿвар»

Шочмо верлан пöлеклыме почеламутшо гыч эн тÿн сылнымутлан «Шочмо Шоруньжа ялем» почеламутшым шотлаш лиеш дыр. Унчышто илыше шуко енже тудым шкенжын гае лудеш, кеч тиде почеламут рукописеш веле аралалт кодын (тудо Унчо библиотекыште аралалтеш).

Сылне кажне лукшат Российын,

Чылажат эн лишыл мыланем.

Но ик лук кодеш эн лишыл лийын –

Тиде Шоруньжа ялем.

Тый дечет посна кумда Российым

Мы ом пыште ушышкем.

Ўмыреш кодам мый эргыч лийын,

Шочмо Шоруньжа ялем!

                     В.Миронов «Шочмо Шоруньжа ялем».

Унчо ялын вес эргыже – Валерий Апакаев. Тудо мыскара кумылан айдеме лийын. Почеламутшо  ден ойлымашыже-влакат мыскара кумыл дене возымо улыт. Валерий Васильевич Апакаев  - Морко талант памашын ик йогынжо. Тудо 1940 ийын 26 январьыште шочын. Шенше школым тунем пытарымек, связь пашашке ушна да ÿмыржö мучко ты сомылым шукта. Пашажым вияндаш Совет Армий радамыште служитлымыже эшеат кумдарак корным почын. Владивосток кундем гыч радиолокаций станцийын механикше лийын пöртылын. Шенше РУС-ышто ыштен, ик жап Архангельск олаште связь техникумышто шинчымашым поген.

Ял воктенсе сылне пÿртÿс тудым  возаш кумыланден.

Шора вÿдын серже мучко

Ломбо, маныт, пеледеш.

Шÿшпык йÿкшő мыйым тушко

Чоным вургыжтен  ÿжеш.

Ала сылне ломбым ужын,

Мый моткоч куаненам?

Ала шÿшпык йÿкым колын,

Шкат мураш тараненам?

                    В.Апакаев  «Пу муретым»

        А теве шырчык нерген  возымыжо  пеш онай:

Шырчык ялыш толын шуо,

Чылт артистла чиеман.

Мурыжат моткочак шуко –

Чылажат марла семан.

                           В.Апакаев «Марий шырчык»

Унчо кундемыште илыше калык Янык памаш нерген эреак пагален ойлен. Валерий Апакаев тыгерак возен:

Ой, памаш вÿд, памаш вÿд.

Янык памаш – эн сай вÿд.

Йÿштő манын ида лÿд –

Тиде Унчо шинчавÿд.

                     В.Апакаев «Його, памаш вÿд»

        Шочмо вер-шöржылан шагал огыл поро мутым Анатолий Егороват пöлеклен. Тудо 1959 ий 1 январьыште Морко районысо Унчо ялеш шочын. Верысе кыдалаш школым 1975 ийыште тунем пытарен. Вара кок ий тÿшка озанлыкыште пашам ыштен. 1977-1979 ийлаште Совет Армий радамыште служитлен. Шочмо ялышке пöртылмеке, тиде ийынак Йошкар-Оласе совхоз-техникумыш тунемаш пурен. 1981 ийыште «механик» специальность дене дипломым налмеке, Параньга районысо «Илеть» совхозыш колтеныт. Тудо комсомол секретарь, профком председатель, озанлык вуйлатыше лийын, Элнет администрацийымат  вуйлатен.

        Анатолий Егоров поэзий деке школышто туннеммыж годымак шÿманын. Икымше почеламутшо кумшо классышке коштмыж годымак «Ямде лий» йоча газетеш савыкталтын. Варажым Морко газет редакций да «Марий коммуна» изданийла дене кылым кучен. Икмыняр возымыжо рукописеш веле аралалт кодын. Шуко возымыжо шочмо кундем нерген.

Кеч-кушто лиям гынат,

Ялем,тый мыланем кÿлат.

Йолем шке нангая мöнгем,

Улат тый мыйын кумылем

Корнем эрта Шора вÿд гоч,

Кузе мый шÿм-чонем ом поч!

Вет ончылнем мотор Унчем,

Тора гыч куанен ончем.

                           А. Егоров.   «Омешем кончет, ялем»

            Юзо памаш

Ужар ото йымач шÿтен лектын,

Памаш вÿд вет погына пураш.

Порым вел шонен ял калыкемлан,

Шуйна тасма гае тораш.

                               А.Егоров-Эчан

             Унчо мландем

А муро йонга толкын семын,

Чонемже эре тый денет.

Тылат пőлеклем тиде семым,

Ава гае лишыл мландем…

Мыланем моло вер йőршын ок кÿл,

Садак Унчышкем пőртылам.

Пелед, вер-шőрем, да тÿзлане,

Пиал памашет тек йога.

Тек лийже кава эре канде,

Чапет курымешлан  йонга.

                               А.Егоров-Эчан

«Морко велысе Унчо кундем – мыйын шочмо кушмо велем. Тыште мыйын чара йолын модын куржталме жапем эн веселан эртен. Унчо кундемын сылне пÿртÿсшő, пашаче да поро кумылан калыкемже  поэзий деке кумыланденыт, тичмаш шурно парча дене тайналтше уржа пасум ончен, куэр гыч йонгалтше шÿшпык мурым колыштын,  шкемынат возымем шуын».

Тыгерак воза шке кундемже нерген Алевтина Григорьева. Тудо шке шочмо ялже деч тораште ила.  Санденак дыр возымыжо шÿлыкынрак йонга. Кажне почеламутышто  шочмо кундемжым йöратымаш, тудын деч посна йокрокланымаш шижалтеш.

        Алевтина Ивановна Григорьева 1960 ий 13 майыште Морко районысо Унчо ялеш шочын. 1977 ийыште кыдалаш школышто шинчымашым поген, умбакыже Йошкар-Оласе культпросветучилищыште, библиотечный отделенийыште, заочно тунемын. Тылеч вара Шлань ялысе да Унчо ялысе библиотекылаште пашам ыштен. 1983 ий гыч, марлан лекмекыже, Украинысе Донецк олаште ешыж дене ила. 2005 ийыште «Чÿчка изи турий» почеламут сборникше лектын.

        Чонешташ ыле кайык семын…

Кеч ик жаплан лияш ыле кайык

Кÿш кÿзен чонешташ-чонешташ…

Ончалаш ыле шып шочмо ялым,

Да авамым ласкан шупшалаш.

Шÿм-чонем ырыктат кече семын:

Шочмо вер, Унчо калык, авай.

Мый мием садыгак – вучышт веле,

Адакат тендан дек кайык гай.

                                 А. Григорьева

        Ялышкем вашкем

Толынам мый шочмо ялыш,

Шинчавÿд, куан шарлен.

Лийын омыл ик идалык

Мые шочмо суртыштем.

Чылажат чонемлан лишыл:

Пÿртÿсшат, памаш вÿдшат.

Кумыл таче кайык лийын.

Энерла йога мутшат.

Ўжара гаяк волгалтын

Угыч Унчо кундемем.

Куан ден корнем авалтын,

 Тиде – мыйын вер-шőрем.

                                 А. Григорьева

    Лишыл шочмо вел

Мый илем кугу олаште:

Роза ден пеледше сад.

Ончалам пурлаш, шолашке,

Йырым-йыр чатка полат.

Кеч-мыняр тора корнемже.

Шÿмлан лишыл шочмо вер.

Омешем конча йÿд-кече

Шочмо-кушмо Унчо вел.

                                 А. Григорьева

        Унчо ялын вес ÿдыржö, Алевтина Васильева,  «Унчо кундем» лÿман мурым возен. Тудо тыгерак йонга:

Могай мутым муаш,

Могай семым мураш

Тыланет, шочмо-кушмо ялем.

Тый декет мый вашкем,

Тый денет мый лийнем,

Кумылемым тылат рончынем.

        Алевтина Николаевна Васильева (Таныгина) 1976 ий 17 декабрьыште Унчо ялеш шочын. Кыдалаш  школым тунем лекмек, «Кугарня» газет редакцийыште пашам ыштен. Марий Кугыжаныш университетыште кÿшыл шинчымашым налын. Изинек пÿртÿсым йöратымашыже шÿм-чоныштыжо поэзий кумылым шочыктен. «Патыр куэ» икымше почеламутшо  1988 ий сентябрьыштте савыкталтын. Варажым пеҥгыде кылым «Ямде лий» газет дене кучен. Вуз деч вара  Йÿдвел кундемын Сургут олаштыже илен. 2002 ийыште шочмо кундемыш пöртылын, уэш «Кугарня» газет пашаш шогалын да тачат туштак тырша. 2004 ийыште «Чоныштем – йöратымаш» книгам савыктен луктын.        

         Алевтина Васильевам поэт кумылан прозаик манаш лие. Тудо пÿртÿс явленийым пеш сылнын сÿретла. Пÿртÿсын койышыжо гоч айдемын кумылжым почеш. Тидым ышташ шочмо пÿртÿсым эскерен да умылен моштымашыже полша. А теве пÿртÿс сÿрет гыч икмыняр ужаш.

        Поранже,  пуйто ала-мом йомдарен, шортын урем дене чон пытен куржеш. Те шылтен улыда маншыла, капкаш миен перна, окнамат тÿкалта. Шортын, сőрвален, нимогай вашмутым налде, уло шыдыж дене кычкыралын, лум пуракым нőлталеш. Лум дене петырен пытарем маншыла, чылаштым кожгата. Вара. йомдарымыжым мушыла, куанен воштыл колта да, юарлен, лум пуракым уэш шыжыктылаш тÿналеш.

                                                         А.Васильева. «Телын юзо вийже»

        Лум лумеш. Моткоч шыман, пуйто мыланна колдымо сем почеш ÿдыр ден рвезе ныжыл-ныжыл вальсым пőрдыт…  Мый теле кас каваш вуем нőлталам. Лум луммым ончен, шерем ок тем. Тугай куштылгын, тыматлын, лывыла модын, тÿжем пачаш пőрдын, мландывак волат. Йошкаргын, нарынчын, кандын йылгыжыт. Мыйын шÿргышкем, тÿрвышкем логалын, вÿд пырчыш савырнат…

                                                             А.Васильева.  «Лум лумеш»

        «Чыр-чыр-чыр-р-р», - турий моткоч йывыртен, кÿшкő-ÿлыкő чонештыл, южышто кушта. «шошо толын, мотор шошо толын, куане, йывырте!» - пуйто манеш…  А уремыште шошо вÿд шыргыктен йога. Шыпак шымлен колыштат гын, йогынын семыштыже ныжыл кÿсле йÿк, лыжган мутланыме, лывыргын воштыл колтымо солна, а ончен шогет гын, эшеат онай…   Шошо шыма, поро ÿдыр гай.

                                                               А.Васильева.  «Шошо кумыл»

        Кажне ийын шыжын сылнылыкшым ончен, моктыде огеш лий. Пÿртÿсын эн сőрал пайремже – шыже. Йырым-йыр чыла пушенге, вондер-влак идалыкын эн сылне тувырыштым чият да койышланен мурен-чÿчкен шогат. Йытыра куэм, ваштарым, топольым ончен, шер ок тем, кечыйолын сынжым налыныт да путырак ямлын койыт. А кас ÿжара  шке  чевер тÿсшым пызлылан, поланлан, шопкелан пőлеклен. Нуно пуйто ваш-ваш мутланат. Тÿрлым каласкалат, сылне тувырышт дене моктанат. Пагытын шőртньő тÿсшő айдеме чоным сымыстара…

                                                                          А.Васильева.  «Шыже»

Валерий Апакаевын, Анатолий Егоровын, Мирон Васлийын, Алевтина Григорьеван, Алевтина Васильеван сылнымутыштым лудын, мыят

•  пÿртÿсым эскераш  да изишак умылаш тунемым,
• шочмо ялемым йöратымемым умылышым,
• лудмо материал гыч кÿлешанжым ойырен налаш тунемым.

        Умбакыже Унчо кундемеш шочын-кушшо вес поэт, писатель-влакын сылнымутыштым эскерынем. А нунышт мемнан шукын улыт.

        Шке возымыштым Унчо школым тунем пытарыше Людмила Аксюбина, Анжела Васильева, Алевтина Байкова марий газет ден журналлаш савыктен шогат.

          Янык памаш

Могай сынан тый лийынат:

Вияш ÿпан, шара шинчан?

Лач иктым сайын палена:

Тый лийынат Янык лÿман.

Припев:

Янык памаш, илет улмаш,

Чыла чытен, лектат шытен.

Уэш толам, вÿдет тамлаш –

Таум ыштем, чачам пыштен.

                        Людмила Аксюбина

                       «Тÿньык эрыктыше» ойлымаш гыч ужаш

Апрель тылзе. Тÿнö леве игече шога. Школ кудывече йÿк-йÿан дене темын – кужу перемен жапыште тунемше-влак чылан гаяк модыт. Изиракышт лум кугызам чумыртылыт, кугурак-влак, утларакше рвезе-шамыч, ÿдыр-влак ÿмбаке лумым кышкылтыт, нуным шижтараш толашат.

                                                  Алевтина Байкова

                                                                                                                                         «Шем курныж ден рывыж» басне

Ик серыште Рывыж шке семын илен,

Шем курныж вес серыште верым айлен,

Вашлийыныт нуно ик кечын тыге,

Чон почын гына кутыреныт лыйге.

Трук Рывыжше манын: «Мый кажне кастен

Изи кайык-влакым кочкам ешем ден».

 - Мый кажне эрдене ик чывым пурлам,

Кастенже вик кокытым, тамлым, нелам.

Тыге моктаналын, Шем курныж шоген.

Вара шочмо серышке вик чонештен.

А Рывыжше шÿлыкын мöнгыш каен.

Пеш шуко жап-пагыт тидланже эртен,

Да Рывыж ила, тÿрлö йылым тамлен.

Тиддене мом мый каласаш шоненам:

Шкендам идам окто арам нигунам!

                                       Анжела Васильева

        «Ямде лий» да «Морко мланде» газетлаште Унчо школын тунемшыже-влак Пайгашева Настян, Михайлова Викан возымыштым лудаш  лиеш.  

        Мый Унчо кундемеш шочын-кушшо сылнымут мастар-влак дене кугешнем. Нуно марий йылмынам арален кодымаште виянашыже шке надырыштым пуэныт. Марий  кундемнан пÿртÿс моторлыкшым ончыктеныт.

        Шке пашамым мый Мирон Васлийын мутшо дене пытарынем:

Кажнын уло шкенжын шочмо верже,

Лишыл кажнылан, палем.

Мыламат улат ава гай шерге

Шочмо Шоруньжа ялем!