Балдан Ябжанов "Хүн ба байгаали"

“Хүн ба байгаали”

(Балдан Ябжановай бүтээлнүүд соо)

1. Оролто үгэ.

2. Гол хуби

• Б. Н. Ябжановай намтар ба зохёохы зам.
• «Эхэ шоно» гэhэн хөөрөөнэй шэнжэлэл.
•  «Хэрмэшэ» удха ба шэнжэлэл.

3. Тобшолол.

4. Хэрэглэгдэhэн номууд.

Оролто үгэ

Хүн ба байгаали тухай асуудал үнинэй олон жэлнүүдэй турша соо үзэгдэhэн, шэнжэлэгдэhэн ааб даа. Теэд хэдэн жэлнүүдэй үнгэрөөшье hаа, энэ асуудал бодхоогдожол байха. Тэнсүүрииень олохын тула ниилээн оролдолго хэрэгтэй хаш. Энэ асуудалые эрдэмтэдшье, зураашадшье, уран зохёолшодшье, режиссернуудшье г.м. хүн зондо ойлгуулха гэжэ ажалаа ябуулдаг.

Энэ темэ манай мэдээжэ уран зохёолшо Б. Н. Ябжановай бүтээлнүүд соо яажа элирүүлэн гаргадана гээшэб гэhэн шэнжэлэлгын зорилго табигдаа.

Шэнжэлэлгын зүйл: уран зохёолшын намтар ба зохёохы зам, рассказуудай шэнжэлэл.

Шудалха зүйл: хүн ба байгаали хоёрой таһаршагүй холбоон, хүнэй ба амитанай сэдьхэлэй байдал (психологизм), харилсаан тухай.

Шэнжэлэлгын арга: анализ, зэргэсүүлгэ, бэдэрэлгэ, туд литература үзэлгэ.

Балдан Насанович Ябжановай намтар ба зохёохы зам

Уран зохёолшо Балдан Ябжанов гансашье түрэл Буряад орондоо бэшэ, мүн Росси соогоо мэдээжэ байhан уран зохёолшодой нэгэн юм.

Балдан Насанович Ябжанов 1927 ондо Түнхэнэй Улбагай нютагта түрөө hэн. Түрэhэн hайхан нютагтаа Балдан тоомоо таhарhаар, зундаа бухал шэрэhээр, hургуулидаа hураhаар ябатарнь, дайн эхилшоо hэн. Дайнай хатуу жэлнүүдтэ Б. Ябжанов гартаа буу барижа, дайсадтай тэмсээшьегүй hаа, өөрынгөө хаба шадалайнгаа зэргээр Илалтын түлөө тэмсэлдэ хатуу сагай эрхэ байдалаар эдир залуу наhаяа алад гаража, дайнда ороhон түрэлхидэйнгээ, нютагайнгаа зоной хэжэ байhан ажалые халан абаhан байна.

Тэрэ гэhэнhээ хойшо Балдан Ябжанов олон ажалда хүдэлөө, олон янзын hургуулида hуража, элдэб мэргэжэлтэйшье болоhон юм. Түрэлхиин уран бэлигтэй, түбhэндэ бэрхэ hэн туладаа тэрэ Улаан-Үдын П. И. Чайковскын нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищада, Свердловскын консерваторида, багшанарай институдта, Москвагай М. Горькиин нэрэмжэтэ Литературна институдай дэргэдэхи Дээдэ литературна курсада hураа.

Балдан Ябжанов «Буряад үнэн» газетэдэ, буряад театрта артистаар ажаллаа. Сэрэгэй албанай hүүлээр модо бэлэдхэлгэдэ, ПВЗ-дэ (мүнөө ЛВЗР) токарёор, долоон жэлдэ комбайнай штурвальщигаар хүдэлөө, шэнэ газар хахалгадашье эдэбхитэйгээр хабаадаа. Иигэжэ ябахадаа, Балдан Ябжанов уран зохёолдо дуратай hэн тула уран гуурhаа орхингүй, хододоо хараhан үзэhэнөө, hанаhан hанал бодолоо зохёон бэшэхэ гэжэ оролдодог бэлэй.

«Эрдэни элэхэ бүреэ ялардаг» гэhэндэл Балдан Ябжанов олон янзын ажалда ябажа, баян дүй дүршэлтэй болоhон. Уран зохёол байгуулха, зохёон бэшэхэ шэдииень таниhан, ойлгоhон, арад зоной ажабайдал мэдэхэ болоhон хойноо, тэрэ уран зохёол бэшэлгын хүшэр хүндэ хэрэгтэ шунан ороо бэлэй.

Тиигэжэ Балдан Ябжанов түрүүшынхеэ 1960 ондо «Хойморой шүдхэр» гэhэн рассказ хэблэлдэ гаргаhан байна. Энэ рассказайнгаа удаа 1963 ондо «Хүлеэгдэээгүй уулзалга» гэhэн түрүүшынгээ ном гаргаба. 1968 ондо «Майтагсаан» гэжэ нэрэтэй рассказуудайнь суглуулбари хэблэлhээ гаража, олон тоото уншагшадаа баярлуулаа.

Энэ номойнгоо удаа 1971 ондо Балдан Ябжановай «Саяанай домог» гэhэн томохон туужа хэблэлhээ гараа hэн. Энэ туужань үргэн олон уншагшадта hайшаагдажа, авторай нэрэ бүри элеэр тобойн гараа hэн. Тэрэнэй бэшэхэ, байгуулха мэргэжэл шадабариин дээшэлжэ ябаhыень гэршэлhэн юм. Энэ туужынгаа hүүлээр Балдан Насанович 1983 ондо «Зоной хэшэг» гэhэн түрүүшынгээ ехэ зохёол хэблүүлэн гаргажа, буряад уншагшадайнгаа урма баяр хангажа шадаа hэн. 1986 ондо Б. Ябжановай «Эртын шүүдэр» гэжэ үшөө нэгэ ном хэблэгдэн гаража, тон түргөөр тарашоо бэлэй.

Энэ ном соо хүнүүдэй ба амитадай хоорондо гуримшаhан харилсаае эбдэжэ, уйдхар гашуудал, үхэл зоболон асарhан тухай хэлэгдэнэ. Авторай энэрхы сэдьхэлтэй зохёолшо байhаниинь рассказайнь үгэ бүхэниинь гэршэлнэ. Уран зохёолшо хүнэйшье, амитанайшье сэдьхэлэй байдалые тон үнэншэмөөр зураглажа шадаhан байна.

« Эхэ шоно» гэһэн хөөрөөнэй шэнжэлэл

Балдан Ябжановай «Эхэ шоно» тухай рассказые уншахада гайхалтай hонин, сэдьхэл уярма байна. Энэ уран зохёолшын тус рассказай удхань гүнзэгы, эхэ болоhон амитанай түрэhэн үридөө гамтай, энхэржэ, тэжээжэ үндылгэдэгые харуулна. Шоно арьяатан хадаа хүнэй ажабайдалда hаад татадаг, үхэр малдань добтолжо, барижа тодхор ушаруулдаг гээшэ ааб даа. Шононуудай олон болоходонь, ангуушад зорюута тэдэниие хороодог. Автор «Эхэ шоно» гэжэ нэрэ үгэхэдөө хүнэй ухаанда огто таарашагүй, нэгэ харша удхатай үгэнүүдые хэрэглэhэн мэтэ болоно.

Балдан Ябжанов энэ рассказ соогоо эхэ шонын хүн мэтэ ухаатайгаар, хайшан гэжэ нүхэрөө алдаһыень эли тодоор бэшэнхэй.

Удаан…, удаан… даншье hаа удаан – бүхы hүниндөө…, үдэрөө дууhан тэрэ эжэл нүхэрөө хүлеэбэ. Үшөө… үшөө дахин шагнаархаба.

Үгыл даа, үгы... Али бэдэржэ гаралтай гү?..

Юун болоо гээшэб?..

Энэ гүнзэгы нүхэн соо... хэбтэбэ. Шоно улиба,.. амиды амитанай нюргаарнь хүйтэ даатар улижа оробо...

Эрэеэ алдажа, ехэ уйдхар тодхорто дайруулhан, эхэ шонын домогые уншахада хайратай, сэдьхэл уярма байна.

Тиигэбэшье эхэ байха табисуурынь хүнэй байдалда ехэ дүтэрхы. Ямар эхэ хооhон хүүгэдэй уйлаае, үбшые, хосорхые тэнсэхэ гээшэб? Зэрлиг амитаншье hаа, эхын hанаан үридөө гэдэгтэл, гүлгэдэйнгөө хойноhоол оролдоно.

...Мүнөө гүйдэл..., ябаса..., эсэтэрээ.., унатараа ябаха, оһол аюулаар дүүрэн агналга тэрэниие хүлеэжэ байба...

Эндэ мэдүүлэлнүүдэй байгуулга ехэ hонин. Олон ушарта асууhан, шангадхаhан, гурбалжан точкотой мэдүүлэлнүүд дайралдана.

Тиигэбэшье, энэ рассказые уншажа байхада, гүлгэдөө алдаhан эхэ шоно ехэ хайратай байна.

...Тэрэнэй бүхы бэе махабадынь, ухаан бодолынь үхэлэй аюулда дарагдажа байһан шэнги... галзуугаар улижа оробо...

• Яаһан айдаһатай юм? Хүнэй досоохиие газаашань урбуулжа байһан шэнги...
• Энэ уляае шагнаха аргамгүй. Хай даа, үһөө нэхэлгэн болохонь даа...

Шоно гээшэ ехэ сэсэн, заатагүй үhөөрхэдэг арьяатан гэжэ Балдан Ябжанов сэдьхэлдэ хүрэмөөр, һүрдөөтэйгөөр зураглана.

Харин рассказай удха, гол бодол дахажа ябахада, хаа-яа шоноhоошье доро хүн байжа болохо гэжэ ойлгомоор. Харин энэ Эхэ шоно арьяатан ха юм, улаан голоо садхаахал гэжэ гүйдэг амитан.

Саашань уншажа байхада, нэгэтэ эхэ шоно хүнэй нарай үхибүүе мансытайнь зуужа ой тээшэ зугадажа, нилээд холохон ошоод, газарта табижа, уйлаhан нялхын абяанhаа, эхэ шонын сэдьхэлэй үбшэнгые гайхалтай элеэр, хүнэй зүрхэнэй уйдхар зоболон мэтээр, харуулжа шаданхай байна.

“Бархирһан үхибүү тойроод гиинажа оробо. Гэхэтэй хамта уйлаһан үхибүүнэй аймшагтайгаар зоходожо эхилхэдэнь, үлэгшэн шоно ухаа алдаба. ... үнөөхи хүбүүндээ дүтэлжэ, һабирһан нулимсыень долеогоод абаба. ...энэ ахир амитаниие яалтай юм, юу хэлтэй юм гэһэншүүгээр үни удаан зогсобо.

...нялхын уялаае зууха һанаатай тэрэ амаа ангайшаба... Теэд эгээл энэ үедэ айхабтар халуунааар, үбшэнтэйгөөр.... шанга дуун наяршаба”.

Үхэлэйнь саг дээрэшье эхэ шонын сэдьхэлые, хүнүүдтэ алуулhан гүлгэдэйнь хайрата абяан дуулдаhан мэтэ, зобооhон зандаа байгаа. Энэ хадаа эхэ болоhон амитан бүгэдын зоболон ба жаргалые харуулна. Гайхалтай, хэрбэеэ хүнэй энэ шоные хүсэжэ алаагүй hаань, саашадаа эхэ шоно нялхые яаха байгаа гээшэб гэжэ hанамаар.

Эндэ уран зохеолшын хүнэй ба амитанай байдал, хүн ба байгаали хоерой жама еһо сэдьхэлэй хүдэлмэ, уярхаар зураглажа шададагынь элирнэ.

“Хэрмэшэ” хөөрөөнэй удха ба шэнжэлэл

Мүнөө жэл манай Эхэ орон Агууехэ дайнай Илалтын  75 жэлэй ойн баяр тэмдэглэхэнь. Балдан Ябжановай бага балшар наһан аймшагтай дайнай үедэ дайралдаһан байна. Тиимэһээ Б. Ябжановай зохёолнууд соо дайн тухай, дайнай үеын ара талын хүдэлмэригшэдтэ – эхэнэрнүүд болон үхибүүдтэ зорюулжа рассказуудые бэшэнхэй.

Дайнай үеын хүндэ хүшэр байдалые, дайнһаа hypaг хүлеэһэн эжынэр, һамгадай, хүүгэдэй зоболониие, түшэг тулгуури боложо үлэһэн бага үхибүүдые автор ехэ зүбөөр зураглана.

Энээнһээ гадна, нохойн түүхэдэ зорюулжа, «Хэрмэшэ» (шэнээр хэблэлдэ «Халтар» гэжэ) хөөрөө бэшэһэн байна. «Хэрмэшэ» гэжэ рассказ соо дайнай үедэ ангууша нохой ба хүн хоерой харилсаа, тэрэ хүндэ хүшэр үедэ хүнһөө байха амитаншье зобохо, уйдаха сэдьхэлтэй гэжэ зураглана.

Энэ рассказай эхиндэ залуушье haa, hонор, ямаршье аюулта хүндэ замые гаталжа гараха шадалтай нохой байhыень дэлгэрэнгы гоёор бэшэнхэй.

«Хэрмэшэ» дорюун омог зантай, билдагуушалдаггүй… Хэрмэшэ ямаршье юумэнhээ сухаришагүй зүрхэтэй, даамгайхан, омог зантай байhанаа тиихэдэ харуулаа бшуу…».

Дайнай үеын бэрхэшээлнүүд соо Хэрмэшэ дайнда мордоhон эзэеэ hанажа уйдана, агнуури hанана, шандага барижа, бишыхын эзэеэ тэжээнэ. Энэ нохойн мэдэрэлые автор почтальоной асарhан хүндэ мэдээсэлтэй холбоно. Үхэлтэ дайнай залинда дайрагдаhан эзэнэйнгээ, эжэл айлайнгаа хэмжэшэгүй ехэ гашуудалые энэ нохой мэдэбэ хэбэртэй.

«Хэрмэшэ хүнэй үгөөр хэлэжэ шадахагүй адагуусан хадаа hүүлээ хурылан уйлажа, гиинажа байгаад, эзэнэйнгээ гарые, хургадые долёоно…».

Хоёр хүлтэй эзэнэйнгээ хайшаашьеб даа, ааяма халуун нэгэ үдэр ябашаhанда энэ нохой нилээн саг соо гашуудалда абтана. Нохой гээшэ эзэндээ үнэн сэхэ нүхэр болодог гэжэ мэдэнэбди. Теэд нохой хэршье ухаатай haa, дайнай аюулые яагаад ойлгохоб даа. Юрэ эзэеэ хүлеэн уйдахаhаа бэшэ. Гэбэшье тэрэ бэшэ нохойдтол адляар миин, хооhоор сагаа бараагүй, эзэнтэеэ байhандал агнаhан зандаа байба. Гансааран агнажа зүдэрхэдөө, уйдхар гашуудалда Хэрмэшэ дарагдажа, эзэнээ ходо үгылнэ, сүхэржэ ерэхэдээ, тэрэ уйтайгаар хоёр-гурба гангинана.

Балдан Ябжанов энэ рассказ соогоо Хэрмэшэ нохойн жэшээгээр, hайн нохой муу нүхэрhөө сэнтэй гэжэ гайхалтай hонёор бэшэнэ. Жэшээлхэдэ: аюулта дайнай газарhаа ерэhэн, олон хүнэй гар дамжаhан, эзэнэйнгээ эльгээhэн бэшэгэй үнэрые алдахагүй, олон сагай үнгэрбэшье, hайн нохой танидаг гэжэ ойлгуулна.

Дайнай хүшэр хүндэ байдалда эзэнэйнгээ бүлын дайрагдахада, Хэрмэшэ үнэн сэхэ нүхэр мэтэ, өөрынгөө уялгые агнаhан лэ зандаа дүүргэжэл ябаа.

Сэсэн нохой эзэнэйнгээ үбдэхэ, үхэхэ сагта ямаршьеб ушарhаа зүгнэжэ, муудажа, уйдхарта абтана. Энээн тухай Б.Ябжанов эли тодоор бэшэнэ.

Эзэнэйнгээ дайнай газарта шархатажа, ами табижа унахада, Хэрмэшэ эгээл хайратай, эгээл дуратай юумэнhээ хахасаhан шэнгеэр ушаргүй хүндэ юумэндэ гэнтэ дарагдажа, даншье hаа уйдхартай, гунигтай мэдэрэлдэ абтажа, үни болонгүй үхэжэ хосорhон байна. 

Иигэжэ уран зохёолшо бидэндэ амитан гээшые хайрлаха, тэдэниие зобохо мэдэрэлтэй гэжэ ойлгохыемнай хүмүүжүүлнэ.

Тобшолол

Энэ дэлхэйн жама ёhо өөрын онсо хүрдэтэй. Эрьюулгэ бүхэн хүнэй ажабайдалда хубилалта асарна. Эхэ хүн, эхэ газар, эхэ шоно г.м. үгэнүүд Б. Ябжановай бүтээлнүүд соо улаан утаhаар нягта холбоотой. Тиимэhээ бүтээлнүүдынь өөрсэ маягтай, хүн бүхэнэй сэдьхэл уяруулха шэдитэй ха. Ая гангын үнэр хангалтана, Хэрмэшэ нохойн зоболон дайрана, үндэр мундаргануудай орой харагдана, Эхэ шонын зоболон, уляан сэдьхэл туляана. Иигэжэ зүрхэ сэдьхэл дайраха зохёолнууд ямаршье сагта уншагшадай дура буляаха. Эдэ зохёолнууд олон асуудалнуудые дайран гарана, түрэhэн тоонтоёо, эмгэн буурал эхэ нютагаа ондоохоноор шэртэнэш. Элинсэг хулинсагаймнай hургаал заабари дэмы бэшэ хэдэн үе дамжажа ерээ. Ямаршье сагай болоо hаа, хүн хадаа өөрынгөө уялга дүүргэхэ ёhотой. Энэ хадаа Хүн мэтэ ябажа шадаха, Хүн нэрэеэ алдаха еһогүйт гэжэ ойлгуулна.

Хэрэглэгдэhэн номууд

1. Б. Н. Ябжанов «Эртын шүүдэр», Улаан-Үдэ, 1986 он.

2. «Буряад үнэн» сонин

3. «Хэжэнгэ» сонин