Эссе "Эхын энэрхы сэдьхэл"

Творческий конкурс, посвященный 85-летию

со дня рождения Ц-Д.Дондогой

Эссе:  «Эхын энэрхы сэдьхэл»

Цырен-Дулма Цыреновна Дондогойн шүлэгүүдээр

        Хоца Намсараев, Дондок Улзытуев, Николай Дамдинов, Гунга Чимитов, Жамса Тумунов болон бусад уран  зохеолшодой нэрэнүүдые буряад  арад зон һайн мэдэнэ хүндэлнэ, бүтээлнүүдыень уншана гээшэ.Тэдэнэй дунда Цырендулма Цыреновна Дондогойн зохеохы ажал буряадай уран зохеолой түүхэдэ тусхай ехэ һуури эзэлнэ.Элинсэг хулинсагуудайнгаа ёһо гурим, заншал, соёл гэгээрэл ба үзэл бодол дээрэ хүмүүжэһэн, поэдэй зохёолнуудайнь гол утаһан, шэглэл болон хэлбэри өөрын онсо түхэлтэй.  Шүлэгшэн уран зохеолой урда табигдаһан саг үеын эрилтэнүүдые анхаралдаа абажа, эхэнэр хүнэй нимгэн сэдьхэлэй мэдэрэлые уринаар дамжуулжа, уянгата шүлэглэлэй аажам намдуу маягаар бэшэдэгһэн.

        “Эхэ” гэһэн үгэ гурбан үзэгтэй аад, ямар гүнзэгы удха өөр соогоо багтаана  гээшэб. “Эхэ” гэжэ ганса хэлэхэдээ хүнэй нюур дээрэ тэрэл сагта энхэрэлтэй миһэрэл гэрэлтэлдэг. “Эхэ”- амгалан  байдалай, аза жаргалай, мүнхэ дуранай, халуун зүрхэнэй, дэлхэйн баялигай һүлдэ тэмдэг гээшэ.

Эхэнэр хүн – бүхы энэ дэлхэйн  ажамидаралай эхин болоно. Энэ эхэнэрэй гол уялга болоно бшуу. Нялха нарай γхибγγ тγрэхэдөө, шашхан хашхаран энэ дэлхэй дээрэ, эхэнэр эжы болодог. Тэрэ сагтаа эхэнэр бэлэн болоод байха ёһотой. Һүбэлгэн сэсэн ухаатай, ажабайдалай туршада хамаг юумэ мэдэхэ, хамаг юумэ хэжэ шадаха, үринэртөө жэшээ байха ёһотой. Үхибүүнэй энхэргэн эжынгээ дулаахан хэбэл сооhоо гэнтэ тγрэгдэхэдэнь, хэды һүни унтангүйгөөр эжынэрнай хонодог, амтатайхан саган һүмбэйһөө амасуулдаг, бүхы хүсэ шадалаа маанадтаа гаргадаг юм. Тиигээд саашанхидаа, түрэһэн үринэрэйнгөө томо болоходонь, үхибүүдээ хүмүүжуулхэ болоно.Эндэшье иигээд харахада , ямар ехэ тэсэбэри, шадал хэрэгтэй болоно гээшэб.Эхын мэндэ ябахада, бүхы юумэн жаргалтай, харгы зам һаруул, миин зүрхэндэшье дулаан амгалан байдаг гээшэб. Энэмнай эхын баатаршалга болоно гэжэ хэлэхэдэ алдуу болохогүй гэжэ һананаб.

Цырендулма Дондогойн эхын сэдьхэл тухай лирикэ уншахадаа , эхэнэр хүнэй нимгэн сэдьхэл , мэдэрэлые урин дулаанаар дамжуулдаг, гэжэ һанахаар байна.

Эжымни, үримни, арадни, дэлхэймни 
Энээхэн наһанайм бүхы баялиг. 
Эхымни альган – түрүүнхи дэлхэймни – 
Эдир наḥыем шэмэглэḥэн баялиг... 
Yри бэемни – хоердохи дэлхэймни, 
Yе наḥанайм үнэтэйхэн бэлэг. 

        Цырендулма Цыреновнагай зохеолнуудые уншажа байхада, автор шанга дохёо татажа, эхэ байгаалияа гамнаха, аршалха, абарха, һэргээхэ тухай уряална.Эртэ урда сагһаа хойшо газар дэлхэй дээрэ байгаали хамгаалха гээшэ манай шухала асуудалнуудай, ерээдүйн хуби заяанай, элүүр энхэ байдалай эхин,үндэһэн хэрэг болоно. Орон нютагайнгаа газар,  ой модо,  уһа гол, амитад, тахилгата хада ууланууд байгаалиин баялиг бодолготойгоор,  гамтайгаар ашаглаха,  арьбадхаха тухай гүнзэгы бодол поэдэй зохеолнууд сооһоо элихэн гарана. Оршон байгаали хэды үзэмжэтэй, үзэсхэлэн бэлэй…

             Үглөөгүүр мойһоной сэсэгэй задархые,үдэшэлэнтэ үнжэгэн дэльбэеэ  «унтаандаа» бэлдэхыень адаглахадаа,  ямар бэ даа нэгэ үзэгдөөгүй шэдитэй танилсажа байдаг һэн.

«Байгаалиие ажаглажа һураһан гээшэмни-

эжын һургуули гээшэ»,-гэжэ Ц.Дондогой хэлэḥэн байна.

Энээхэн ногоон дэлхэй дээрэ

Эхэнэрэй бэе оложо түрөөд,

Эхын жаргал эдлэжэ ябахаhаа

Эрхим юумэ байха гү?

Цырендулма Дондогойн шүлэгүүдые уншажа байхада имагтал  дуунай маяг олон зүйлнүүдhээ элирүүлэгдэнэ.  Уянгата дуун-шүлэгүүдынь сэдьхэлэй байдал,байгаалиин hайхантай,зураглалтай нэгэ дүүлжэ найрууланхайень уншажа байхада уятай.  Шэхэндэ ульгам, сээжэлдэхэдэшье бэлэн байдаг. Дуун-шүлэгүүдэй нэрэнүүдынь  («Басаганай нааданда дуулагдаhан захяа»,  «Эжымни хайрлаарай»,    «Бэриин гомдол» г.м) шүлэгэйнгөө удха тайлбарилна. Гашуудал, голхорол, эхэ эсэгэеэ,      

түрэл нютагаа дурсажа бэшэгдэнэ.  

Холын харгыда ябахадаа,

Эжынгээ үреэл hанадагби,

Холын харгыда ябахадаа,

Эсэгынгээ захяа hанадагби,

Холын харгыда ябахадаа,

Хүүгэдээ hанажа зободогби.

Холын харгыда ябахадаа,

Нүхэдөө hанажа уярдагби.

Холын харгыда ябахадаа,

Нютагаа сэгнэжэ hурадагби.

Холын харгыда ябахадаа,

Сэдьхэл…

Сэдьхэл,  бодол…

Сэдьхэл hэргээмэ дуун…

Буряад эхэнэрэй боди сагаан сэдьхэл юушье багтаажа шадаха нангин зүйл болоно.  Уйдхарта абтаhан эхэнэрэй гунигай дууе шагнабал,  хүнhөө байха хүhөө шулуунhаашье нулимса  дуhаалгажа шадаха сэдьхэлэй хүбшэргэйе дайрама хүсэтэй уянга гарадаг гээшэ.

         Баяр жаргалай долгиндо нэшүүлэн,  бахархан байhан буряад эхэнэрэй үнжэгэн шарай hара нарандал толорон, намжаа дайда сэсэглэбэ гү гэжэ hанамаар байна. Буряад арадай домог түүхэдэ ороhон   Алан гуаа,  Балжан хатанай эрэлхэг габьяа,  эди шэдитэ хүсэн,  арадай буурашагүй абьяас дундаршагүй дуран эрмэлзэл,  хүсэл түрүүлжэ,  холын холо руу зоригжуулна.

Үнэхөөрөөшье,  сэдьхэл соомнай зула бадаржа,  сээжэ соомнай сэсэг hалбаржа, жэнхэни буряад хэлэн дээрээ шүлэгэй мүрнүүд мүндэлжэ,  жэрьеэтэ талаар дуунаймнай аялга зэдэлэг лэ!

 Дашиева Сарюна,

Х.Намсараевай нэрэмжэтэ

 Хэжэнгын дунда һургуули,2018 он