Тыва Республиканың өөредилге болгаш эртем яамызы

Чоон-Хемчик кожууннуң  муниципалдыг бюджеттиң өөредилге чери

Элдиг-Хемнин кадыкшылга  школа-интернады.

ИЛЕТКЕЛ

«ОЛЕГ СУВАКПИТТИҢ УРУГЛАРГА ШУЛУКТЕРИНИН ОНЗАГАЙЫ»

Куулар Кудерек Хеймер-оолович,

9-ку класстын оореикчизи..

.

                                       Элдиг-Хем -202

Илеткелдиң сорулгазы:

1.Чогаалчы О. Сувакпиттиң  уругларга шулуктеринин онзагайын илередип тывары ;

2. Уругларга бижиттинген шулуктеринин тема аайы-биле болуктери.

3.Чечен чогаалга сонуургалды оттурары, дириг-амытаннарга ынакшылды кижизидери.

Илеткелдиң чугулазы:

1.Тыва шүлүк чогаалынга сайгарылга кылып, шенелдени чорударын кызыткан;

2.Тыва чечен чогаалдың сайгарылгазынга үлүг-хуузун киирери.

Ажылдың чаазы:

Мооң мурнунда бо темага сайгарылга ажылы турбаан.

Ажыглаан методтар:

1.Хайгаарал методу

2.Шинчилел методу

Кылган ажылдар:

1.Чогаалчының номнары-биле  танышкан;

2.Чогаалчы дугайында материалдар чыгган.

3.О.Сувакпиттиң чогаалдарының дугайында сайгарылга материалдар-биле танышкан.

1.Киирилде кезек. О. Сувакпиттиң чогаадыкчы ижи

Олег ϴдербеевич Сувакпит 1926 чылдың май 9-та Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Дугайга төрүттүнген. Ол 1942 чылдан бээр чогаал ажылын кылып эгелээш, 10 ажыг шүлүк, проза номнарын үндүрүп, салгалдарга өөредиглиг, солун чогаалдарны арттырган. Ооң чогаалдарын делегейниң аңгы-аңгы чоннарының дылдарынче очулдурган. Тыва чогаалды, парлалганы хөгжүдеринге киирип келген үлүг-хуузу дээш О.ϴ.Сувакпитке Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың хүндүлүг ажылдакчызы аттарны, Тываның Күрүне шаңналын тывыскан.

Дайын сөөлүнде чылдарда Олег Сувакпиттиң чогаал ажылы шапкыны-биле хөгжүп эгелээн. Ол үеде тыва шүлүк чогаалының кол угланыышкыны ниитилел амыдыралында чаа чүүлдерни көргүзери, социалистиг тургузуушкунну алдаржыдары болган. Аңаа чаа советтиг байдалдарда тыва улустуң шапкын хөгжүлдезин чуруп бижип, социалистиг тургузугну бадыткап турган.

Шүлүкчү өөрү С.Сарыг-оол, Ю.Кюнзегеш, С.Тамба, С.Сюрюн-оол суглар-биле ынчан чаа амыдыралдың тургузукчузу тыва кижиниң овур-хевирин алдаржыдарын оралдажып турганының херечизи кылдыр 1953 чылда «Композитор» деп шүлүктү чогааткан.

Бо чылдарда тыва шүлүк чогаалынга сатира жанры сайзырап эгелээн. Шүлүкчүлер Б.Хөвеңмей, С.Серен, Ю.Кюнзегеш, С.Сюрюн-оол, О.Сувакпит олар баштайгы тыва басняларны болгаш сатириктиг шүлүктерни тургускулаан. Чогаалчының «Арзылаң биле Пар» деп баснязы ам-даа номчукчуларны күш-ажылды шынарлыг кылырынга өөредип чоруур чугула чогаалдарның бирээзи болуп арткан.

Дайын сөөлүнде үеде бичии уругларга шүлүк чогаалы база идекпейлиг хөгжүп турган.Аңаа эң эки чогаадыкчы түңнелдерни чогаалчылар Л.Чадамба биле О.Сувакпит чедип алган.

Тыва шүлүкчүлерниң коммунизмде хамааты лириказы хөй талалыг. Коммунистиг партияга, социалистиг Төрээн чуртка ынакшылдың, улустарның найыралының болгаш бузулбас эвиниң темалары чогаалда сагыш-сеткилиниң ханызы-биле билип алыр кылдыр бижиттинген чогаалдарның аразында О.Сувакпиттиң «Партия-биле кады», «Совет чурттуң ээлери бис», «Найырал» деп шүлүктерин адап болур.

Шериг-патриоттуг тема шүлүк чогаалында тускай черни ээлеп турар. Шүлүкчүлер чурттуң амыдыралының идегелдиг камгалакчызы-Совет Армияның, совет дайынчыларның эрес-маадырлыг чорууналдаржыдып турар. Дайын чылдарында тыва аъттыг шеригжилерниң маадырлыг чоруктарын О.Суваекпиттиң «Эки турачы», «Сат Бүрзеккей дугайында баллада» болгаш өске-даа чогаалдарда көргүскен.

О.Сувакпиттиң «Чуртталганың үнези» болгаш «Ада-чуртка хүлээлге» деп шүлүктеринде бодунга дорт сорулганы салып алган бурунгаар чүткүлдүг, чаагай ажыл-херекче сундуккан кижиниң дугайында ханы бодалдар сиңниккен.

Тыва шүлүк чогаалында ие кижиниң овур-хевири хөй черни ээлеп турар.Тыва иениң дугайында, ооң аар-берге эрткен болгаш чырыткылыг амгы үезиниң, кижизиг мөзүзүн, буянныг сеткилдиин дугайында чогаалчының «Ие чүрээ» деп шүлүүнде чылыг-чымчак сөстер-биле алдаржыдып көргүскен:

О чүрек,

     ие чүрээ,

            ол дег уян,

                   ол дег эргим,

Оттуг чаага

        төлү дээштиң

                 ол дег дидим

                                чүве бар бе?!

О.Сувакпит 1940 чылдарда бижип эгелээн чогаалчыларга хамааржыр. Баштайгы бижээн шүлүктеринден-не ооң талантызы илереп келген. О.Сувакпиттиң эң дээре дээн чогаалдары ооң шүлүк чогаалынга мергежилиниң өзүлдезин көргүзүп турар. Олег ϴдербеевичиниң чогаадыкчы ажыл-ижинге ооң Москвада литература институдунуң чанында Литератураның Дээди курстарынга өөренип турганы, чечен чогаалдың янзы-бүрү төлээлекчилери чогаалчылар-биле амы-хууда ужуражылга харылзаазы эки салдарны чедирген.

2.Кол кезек. О.Сувакпиттиң уругларга шулуктеринин онзагайы.

Олег Сувакпит бистин Чоон-Хемчик кожуунувустан ундезинин алган , тыва уруглар чогаалында бир коску черни ээлеп турар чогаалчы деп санаар мен. Ол чуну херечилеп турарыл  оон чунун –даа мурнунда уругларнын назы-харынга дууштур бижип коргускени шулуктери чаптанчыг , шынап-ла дириг бодун кижи коруп турар, чечен-мерген кылдыр шулуктээн.

Анаа чогаалчынын  «Хаважыгаш , Анайларым , Салааларым , Арзылан биле Пар , Ойнаар кызым , Хуулгаазын кажыктарым, Коге-буга » оон-даа оске шулуктерин хамаарыштырып болур.

«Хаважыгаш» деп шулукте хаваны

             «….Чангыс илиг кудуруктуг,

               Дагыр-магыр даваннарлыг

               Карыш четпес узун дурттуг » деп эпитеттерни ажыглап , бижип каарга-ла кижинин караанга хензиг кудуруктуг хаважыгаш коступ келир.  Ы т – кижинин идегелдиг оннуу дижир болгай бис.Мен бодум база  ы т   чылдыг болгаш чогаалчыны бо дириг-амытан дугайында бижээни шулуун шээжи- биле бичии класстарга тургаш-ла доктаадып ап , шулук моорейлеринге шанналдыг черлерни ээлеп турган мен.

Шулук 1946 чылда бижиттинген, 26 одуругдан тургустунган , одуругларда тончу болгаш кожаланчак аяннажылга сагыттынып турар.Одуругларнын слогтарынын саны 8-8.Шулуктун кол-ла темазы  - дириг-амытан дугайында болгаш чуу-даа чуве бичиизинде чаптанчыг , чараш деп бодалды илередип  бижээн.

Уран-чечен аргалардан чогаалчы 9 эпитетти шулукте ажыглаан : чангыс илиг кудуруктуг , дагыр-магыр даваннарлыг , карыш четпес узун дурттуг , опейтип каан  бак чаяанныг чуве болган . ак-куу шляпа .

Деннелге : алак-таагы дешкилээн дег .

Оон ангыда шулукте тоол аяны база кирип турар.

                              … Давып- самнап тенектенир

                               Дагыр-мыгыр даваннарлыг

                               Карыш четпес узун дурттуг

                               Хаважыгаш чоруп тур оо !

«Хаважыгаш » деп шулук орус чогаалчы Н. Носовтун «Шляпа » деп шулуу- биле домейлежип турар.

«Анайларым » деп шулуунде  анайларны

                            …Чалан ак-ак тоннар кеткен

                              Чаны чараш анайларым

                             Чалым кырлап , дешкилежип

                             Чаржып ойнаар анайларым.

   Бо одуругларда ак-ак тоннар кеткен  бижээни , анайларнын  дешкилежип маннап турары кижинин караанга ол-ла хевээр коступ  кээр.

                   Унуш- чимис салып бээрге

        Углей –ле бээр анайларым

        Ундурер дээш суре бээрге

                     Ускулей бээр анайларым.

 «Анайларым» деп шулуктун темазы дириг- амытан. Шынап-ла , анайларнын чаш уруглар дег чаптанчыг аажы- чанын чогаалчы шулукте ол-ла олчаан тускай аян- биле бижээни кайамчыктыг.Мээн аалымда чаптанчыг анайларым дег , чаш амытаннарнын чажында чараш аажы- чанын тодазы- биле коргускен.

База-ла дириг-амытан дугайында бижээни  «Коге-бугам» деп шулукту база улуг сонуургал- биле номчаан мен. Бо шулукте коге-буганы тайбыннын   кужу кылдыр , аваларны н остуруп кааны , ажы-толдун  кужу деп одуруглар найырал , чуртталганы нептредип, тарат-ла  деп одуруглар уран-чечен бижиттинген.

Шулуктун кол-ла бодалы коге-буганы найыралдын символу кылдыр бижээн. Автор шулукту бижиирде бугу-ле уран-чечен аргаларны ажыглаан , оон бичии чаштарга кижизидикчи ужур-утказы ханы.

  Олег Сувакпит уруглар чогаалчызы кижи болганда чаштарга кижизидикчи , ооредиглиг  , ханы уткалыг шулуктерни хойу- биле бижээн. Оларга  «Черле  утпа  , «  Ойнаар кызым » , «Арзылан биле пар » ,  «Салааларым» дээш баар.

    «Черле  ут па » деп шулукте школачыларнын хой –ниити черинге и, оон иштинге школаа бодун канчаар алдынарын ооредиглиг кылдыр бижээн. Конга эдиптеге-ле классче киргеш , партага шын дорт олуруп алгаш , кажан башкы классче кирип  кээрге , хундуткелдин демдээ кылдыр  мндилежип чорде чагыг хевирлиг кылдыр бижээни онзагай.  

Оон ангыда бойдус темазынга бижиттинген шулуктери база бир онзагай черни ээлеп турар.

Тываның алдар-сураглыг чогаалчызы О.Сувакпит төрээн Тывазының бойдузу болгаш янзы-бүрү булуңнарының дугайында хөй-ле шүлүктерни бижээн. Оларга «Саян», «Улуг-Хемим-уран ырым», «Ием чурту», «Мөңгүн-Тайга», «Чаңгыс-Хадың», «Пөштүг-Чүрек», «Борбак-Арыг», «Ыылар» болаш өске-даа чогаалдар хамааржыр.

«Ыылар» деп өөр шүлүктерде Олег ϴдербеевич бойдуска хайыра чок чорукту чидии-биле сойгалап, ону карак огу дег камгалаарынче кыйгырып турар.

О.Сувакпит номчукчуларны суурну долгандыр «экскурсияладыптары» дыка эптиг, болгаш чер бүрүзүнге тускай характеристиканы берип таныштырып турар. Бо одуругларда чогаалчы чурту деп сөстүң синонимнери кылдыр «турлаа», «чайлаа» деп сөстерни ажыглаан. Сөөлгү таварылгада чүве адын бичеледир-чассыдар хевирге «чуртумайга» деп кииргени-ооң эргеленииниң херечизи болуп турар. Дараазында «ынак турлаа», «амыдырап, чурттап ханмас», деп эпитеттерниң дузазы-биле девискээрге чоннуң сагыш-сеткилинден хамаарылгазын, үнелелин чогаалчы чедимчелиг көргүскен.

Бойдустуң чайгаар бүткен чаяалгазын, кижилерге эптиг талазын «аалдар өглер сериин чайлаа», «Хатка ойнап чивеңейнип, хадыңнары саглаңнашкан, девээзинге оруксанчыг» деп эпитеттерни автор уран-чечен ажыглап бижээн.

Оран-чуртка хамаарышкан кызыгаар чок хемчээлди чуруп көргүскен эпитеттер:«Дээскиндир карак четпес», «Эргип четпес» турум сөс каттыжыышкыннары-синонимнер болуп чоруур. «Калбак-делгем шынаа-шөлдү Кайыын тура харап чыдар, Ханаланган, бедиктенген» деп метафораны номчуурга, Кыдаттың Улуг ханазы-даа сагындырып келир кылдыр чогаалчы ханы бодал-биле чуруп көргүскен.    

Ынак чогаалчывыстын шулуктеринин тематиказын моон-даа  алгаш сайгарар болзувусса тончу чок. Илеткелимни  доозуп тура , бо теманы ам-даа улам ханыладыр шинчилеп , чараш шулуктер ам- даа чаштарга амгы салгалдын чогаалчылырындан торуттунзун деп йорээдим. Илеткелимни чогаалчынын тончу чок ы нак  чери торээн Тывазынын дугайында шулуу- биле доостум.

Тываның кайы-даа булуңу чогаалчыга эргим, чоок; каяа-даа ол – «хүндүлелдиг аалчы». «Төрээн Тывам аялгазы» деп шүлүкте:

Төрээн Тывам аялгазы

Төдү менде сиңген

Ынчангаштың чоргаарланып,

Ырлап чоруур төлү-дүр мен!- деп улуг өөрүшкү, сеткил ханыышкын-биле бижээн.

Ажыглаан литература:

1.Калзан А.К. Тыва литератураның төөгүзүнүң очерктери. Кызыл,1975.

2.Сувакпит О.ϴ. Чогаалдар чыындызы. Кызыл, 1975.

3. Сувакпит О.О. Хуулгаащын кажыктарым. Кызыл ,1990.