Исследовательская работа «И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалында Күдерек мɵгениң овур-хевири»

XXV Муниципальная научно-практическая конференция школьников

«Шаг в будущее»

Исследовательская работа

«И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалында Күдерек мɵгениң овур-хевири»

Автор:

Монгуш-оол Денис Владиславович,

учащийся 7 б класса

Руководитель:

Тирчин Анджела Моторковна,

учитель родного языка и литературы

МБОУ Самагалтайской СОШ №2

Тес-Хемского кожууна РТ

2020-2021 уч.год

Допчузу

Киирилде…………………………………………………………………………..3

И. Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалында ɵгбевис мɵге Күдеректиң овур-хевирин кɵргүскени………………………………………………………...5

Түңнел……………………………………………………………………….........12

Ажыглаан литература даңзызы…………………………………………………13

Капсырылгалар…………………………………………………………………..14

Киирилде

Арзылаң Күдерек – Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп романның кол маадыры, Таңды-Тываның 11 дугаар Амбын-нояны Комбу-Доржунуң хууда мѳгези. Ол чүгле тыва чонга ады-сураа алгаан мѳге эвес, Тываның тѳѳгүлүг болуушкуннарының болгаш Хомду дайынының  киржикчизи, чоннуң алдар-адын камгалап чораан  тѳлептиг маадыры.

Күдерек – бистиң аймактың алдарлыг, хүндүлүг ɵгбези, автор Иргит Бадраның кырган-ачазы. Бис ооң /Күдеректиң/ Монгуш-оол деп оглунуң салгалы бис.

Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп романындан чоннуң алдар-адын камгалап чораан мɵге Күдеректиң овур-хевирин тɵлептиг маадыр кылдыр бижээнин номчуур бис. Чɵптүг чорук, тɵре херээниң демисели дээш мɵге салым-чаяанын ниитилел херээнге киириштирип чорааны, бот-национал туружун илередип шыдаар мɵзү-шынарының үлегерлиин кɵргүскенин номчукчулар билип алыр.

Чогаалчы И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп  чогаалынга даянып,  ɵгбевис Арзылаң Күдеректиң овур-хевирин чогаалда канчаар чуруп көргүскенин тодарадыр сорулгалыг сайгарылганы кылырын оралдажып, шинчилел ажылын кылып  эгеледивис.

Арзылаң Күдеректиң овур-хевиринге хамаарыштыр тодаргай  шинчилел ажылдары бижиттинмээн болганындан Урана Донгактың «И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп романы» деп  ажылынга даянмышаан, чугула деп санап турарывыс чүүлдерже кичээнгейни угландырган бис.

         Ынчангаш мооң-биле шинчилел ажылынын чугулазы (актуалдыы) болгаш чаазы бадыткаттынып турар.  

Шинчилел ажылының объектизи:  чечен чогаал сөзүглели.

Шинчилел ажылының предмеди:  мɵгениң овур-хевири.

         Ажылдын сорулгазы: чогаалда Арзылаң Күдеректиң овур-хевирин тодарадыры.

Шиитпирлээр айтырыг:

Мɵге Күдеректиң амыдыралында болуушкуннар-биле холбашкан сɵзүглелдерни тодарадыры.

Ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварынын  методтарын, лингвистиктиг /дылды сайгарар/ анализ аргазын ажыглаан бис.

Ажылдын материалы:

И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалынга болгаш информаторларның медээлеринге даянып, сайгарылганы чоруткан.

Практиктиг ужур-дузазы:

Шинчилел ажылы дараазында кылыр эртем-шинчилел ажылдарынга, башкылаашкынга ажыглаттынып болур болгаш чечен чогаалга сонуургалдыгларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл киирилдеден,  допчудан, кол кезектен, түңнелден, ажыглаан литература даңзызы болгаш капсырылгалардан тургустунган.

И. Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалында

 ɵгбевис мɵге Күдеректиң овур-хевирин кɵргүскени

«Ук чогаал салгалдар дамчып, тɵнмес оруун үргүлчүлеп, кижилерниң амыдыралга ынакшылын, тɵрээн чери, чону дээш чоргааралын, хей-аъдын кɵдүре бээр» деп чогаалчы С.Тамбаның чугаалааны таварылга эвес. [Донгак, 2009: 103]. Ындыг чогаалдарнын бирээзинге И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалын хамаарыштырып болур бис.

И.Бадра 1952 чылдан 1968 чылга чедир «Арзылаң Күдерек» деп романны бижээш, Тываның ном үндүрер черинге дужаарга, ынчан үениң аайы-биле ук чогаалды парлаарын хоруп каан. Ынчангаш 1978 чылда ону авторга эгиткен,  чогаалдың салымын долузу-биле үзе шиитпирлээн. Шак ынчаар «Арзылан Күдерек» деп романның бирги тому 1996 чылда Тываның ном үндүрер чери 1996 чылда парлап үндүрген, ийиги ному 2005 чылда чырыкты кɵрген. Ооң автору И.Бадра 1984 чылда чок апарган. Чогаалдың кол маадыры – Иргит Күдерек.  Ол ынчангы ТАР-ның көскү удуртукчузу чораан И.Бадраның төрээн кырган-ачазы-дыр.

«Арзылаң Күдерек» деп чогаалдың дылы байлак, улусчу болганы-биле каракка болуушкуннар кɵстүп кээр кылдыр чуруттунганы онзагай. Арзылаң Күдерек романның кол маадыры болганда,  мɵгениң овур-хевирин чуруп көргүскен одуругларже кичээнгейни угландырдывыс.

Чүгле Эрзин-Тестиң эвес, а бүгү Таңды-Тываның ат-сураглыг мөгези Иргит Арзылан Күдерек дугайында сактыышкыннар, харын-даа тоолчургу чугаалар тыва чоннуң ортузунга дыргын тарай берген.  Ол кедергей чөптүг, оккур угаанныг, хөй чүве ыыттавас, улуг улусту хүндүлээр, бичии уругларны чаптаар, кээргээр. Чон ортузунга Күдерек бодун ёзулуг төлептиг, кижизиг ап билир чораан. Ол дээш чону дыка хүндүлээр, аңаа ынак чораан. Ынчалза-даа чогум ол кымыл дээрзин чамдык кижилер эки-ле билбес.

Самагалдай, Белдир-Арыг, Чыргалаңдыны, Хөл-Өөжү ынчаар чурттап чораан ɵвүр-оюн уктуг Хая, Хандыыжай деп улустуң хеймер уруу Эңгисмаа биле Тарлашкын-Сөөлчер деп ийи хемниң аразынга көжүп чораан Бай-Даг иргиттериниң мөге Сагаан уктуг Хола-Сал, Хажыяа оларның оглу Эзирбен ɵг-бүле тудуп, чурттааннар. Эңгисмаа тос божаан, тозалаа кыс болган, ам-на оол болур боор дээш кордаарга-даа, кыс тɵрүттүнер деп чогаалдан номчуур бис.

“...Эзирбен Самагалдайлап чорааш, Чыргалаңдыга өглүг орган Танай катынга кирерге, амыр-мендизин айтырып, аап-саап чүве чугаалажып олургаш, кадайының ɵвүр-оюн угунда шаг-төөгүде мөге Араажымай деп кижи сес кыс угбазының соонда эр чаңгыс бооп төрүттүнген дыңнаан: “...Халаптыг улуг-шыырак, ана даг-иргек дег бедик, чоон чодалары, дөңмектери адыг буду дег дүктүг чораан деп дыңнаан мен. Силерниң өг-бүлеңерден база ындыг кижи төрүттүнзе хөңнү эвеспе! — деп, каты Танай хөөреп олурган». [АК, 1996: 27]

Шынап-ла, мɵге Күдеректиң тɵрүттүнери база маадырлыг тоолдарның кол маадырлары ышкаш онзагай чуруттунган. Күдеректиң тɵрүттүнер мурнунда адазы Эзирбен Бай-Даг сумузунуң иргиттерин чагырган Алдын-чайзаң, Барысхɵɵ агай сугга четкеш, Хайыракан сынын ажылдыр  Чыргалаңдының Сарыг-Булуңже ээп чанып бар чыткаш, Улуг, Биче Хайыраканнар кырынга удумзурап чындырай берген үезинде, та дүжү, та херек кырында бооп турган чүвези, тоолчургу маадыр Алдай-Буучуга ужурашкаш, оол чаяап бээрин дилээн деп чогаалчы бижип турар:

“...Амдыы күчүтен Эзирбенче ала карактары-биле көрүп келгеш:

— Мээң адымны Алдай-Буучу дээр, кээргенчиг, хилинчек чок оглум Эзирбен!― диген.— Мен бо Алдай-Таңды сыннарының ээзи-дир мен. Сеңээ менден чүү херегил? Күзелиңни дүрген чугаала, оглум...

Эзирбен ам-на орталанып келген:

— Мээң багай кадайым тос божаан. Тозалаа кыс уруглар болган…Бо кыраан назыда оода чаңгыс эр төлден меңээ хайырлап берип шыдаар ирги силер бе, оо Алдай-Буучум, оран-чуртум ээзи, ада-өгбем чаяакчызы!— дээш, Эзирбен черге чедир мөгейген.

Алдай-Буучу тура халып келгеш, чаза каттырып-каттырып алгаш, карааның чажын чодуп, кезек тургаш:

― Чаптапчыг төлүм, Эзирбеним!...Сээң мерген угааның чараш-тыр. Ынчангаш сээң күзелиңни күүседип, оол уруглуг болуруңну чаяап берип тур мен. А ол оол уруг анаа уруг болбас, а мээң хайгааралымга чоруур, сүлдези кудулаан, хей-аъды халбайган уранхай чоннуң алдар-адын бир катап көдүрүп шыдаар эр болур эвеспе”. [АК, 1996: 37].

 Эзирбен 38-тиг, Эңгисмаа 35-тиг турда, ɵг-бүлеге үрде манааны ɵɵрүшкү моорлап келир: тос кыстың соонда эр чаңгыс оол төрүттүнер. “Үжен сести Эзирбен ажыр базып, Эңгисмаа үжен бештеп чораан. Ол аразында улуг уруглары /Садыкай, Иргитчик/ база өгленип-баштанып, аңгы аал-оранныг апарган... А артканнары амдыызында ава-ачазының аалында, амыр-шөлээн өзүп-доругуп турар» деп чогаалда бижээн.

Иргит Эзирбен (Кускун-Хаай) оглу Күдерек 1864 чылдын күзүнүнде ынчангы Амбын  кожууннуң /амгы Тес-Хем/ Иргит сумузунга, Тарлашкын деп черге Иргиттерниң Мөге-Сагаан оглу (Ырлаар Кускун-Хаай) деп кижиниң өг-бүлезинге тос кыс угбаларының соонда эр чаңгыс оол болуп төрүттүнген.

Чогаалда дараазында сɵзүглелден мɵгениң тɵрүттүнген үезин тодарадып ап болур бис: «Эрте кыш дүжүп олурган. Даштын соогу дегет. Шала кежээ ынаар хем уундан чидиг чывар ажыңнадып келир. Багай ɵɵнүң кидизи чугалап, эргижирээн. Дүнелерде эки шугланмас болза, соогу аажок. Чок болза бичии болгаш-ла от салыр апаар». [АК, 1996: 55]

Кол маадырның тɵрүттүнгенин чуруп бижээни:

«Эзирбен бир уруу-биле ыяштап чорааш, үр-даа болбаан, бир чүктем ыяшты апкаш, дедир базыпкан. ϴɵнүң чанынга кел чыдырда база бир уруу уткуштур маңап кел-сал-ла:

- Авамның эъди аарый берди! – деп алгырган…

Садыкай уруу (улуг уруу) ɵгден шымдай-дектей үне халааш, адазының хаваан чыттааш, дыңзыдыр куспактааш:

- Оол-дур, ачай! Оолдуг болган-дыр сен! – деп, тадыладыр каттырып: -  Уруглар ындыг эвес болгай, бо оол дээрге тɵк деп кээп дүжерде-ле, караан кɵрүп алган үнүп келди ийин, ачай – деп хɵɵрээн…

А Эзирбен ол чугааларны дыка ыракта ышкаш кылдыр дыңнап, бажы дескинип, хөңнү көдүрлүп келген дег болза-ла, черже олуруп бады барган: «Оглум төрүттүнген! Кандыг кончуг улуг өөрүшкүл! Хөрек-чүрээм сыңмайн тур. Ынчалза-даа дың чаңгыс оглумну көөр дээримге, ийи караам чок, аа-халак! Кандыг кончуг салымым бак кижи боор мен!» …

• Че, оглум кайыл? Бээр эккелиңер. Тудуп көрейн — деп, Эзирбен негээн…

- Оо-ча, салам деп чүвеңни аа, оглум. Хавааның кадырын аа, думчуу таңдаш, ɵзүп кээрге ындыг думчук  мээң ышкаш коңзаң апаар чүве болдур ийин. Караа-ла кончуг улуг-дур але? Канчалды, уруум, Садык, караан кɵрүп алган үнүп келди бе? – деп, Эзирбен оглун хойнунда салып алган, тудуп суйбап олура айтырган.

        - Карактары аңгак тɵрүттүнүп келди, ачай – деп, Садыкай дуңмазын чаптап, каттырып харыылаан. 

Оо, бо-даа эрес болур эр-дир. Мээң кырган адам мөге Сагаан-бежи деп кижи төрүттүнерде караан көрүп алган үнүп келген кижи дижик. Ол улуг удумун дөзээн, кедизинде кончуг шыырак мөге кижи болур болду-ла бе?— деп, Эзирбен оглун салыр-даа уш чок, кужактапкан хөөреп олурган. [АК, 1996: 57]

Информатор Оюн Чончуваа Лопсановнаның чугаазындан алырга,  «Чогаалда бижээни ышкаш Күдерек ɵгбевис узун-бедик, шыырак мага-боттуг, чонунга ат-алдарлыг, хүндүткелдиг мɵге чораан. Улуг ала карактарлыг турган деп дыңнаан мен, ол чогаалда бижээни шынга дүгжүп турар».

Үрде манаан дың чаңгыс оглун Эзирбеннер Алдын-чайзаң даргазының сүмези-биле  Күдерек деп адап алырлар.

Күдерек үш харлап турда, адазы, авазы, чоок кижилери, даайлары Тонай, Танайлар, Барысхөө агай дээш он шаа кижи чыглып кээп, чаш кижиниң бажын кыргааш, бичии оолдуң баштайгы малын белекке берип, ɵнчүзүн чыып бээрлер.

        «Эзирбен уругларының хеймери — Шимейге четтирип алгаш, эр чаңгыс оглун чүктеп алгаш, даянгыыжын токкуладып, аалдар кезип суранып-тыптынып чоргулаар» деп домактан эр чаңгыс оглун ашак  холдан салбас, чүктеп алгаш-ла чорууру каракка кɵстүп кээр.

Күдеректиң кижиге октатпас мөге болурунга адазы Эзирбен болгаш иези Эңгисмааның акылары – оолдуң даайлары Танай биле Тонай ийи улуг салдарлыг болганнар деп ТАР-ның база бир көскү удуртукчузу чораан Иргит Бадра "Арзылаң Күдерек" деп романында бижээн.

Оглу шору доругуп, дөрт-беш хар чеде бээрге, барган аалының оолдары-биле хүрештирер чораанын номчуур бис: «Боду караа-биле көрбес-даа бол, чедип чоруур уруу Шивейден: «Че, канчалды, уруум?» деп айтырып-ла олурар. Оозу кыс кижи дээр аргажок адазынга тайылбырлаар. Эзирбен оглу октап-даа каарга, октадып-даа аарга дөмей-ле хөлзээр, өөрүүр, оглун ошкап-чыттап шаанга кирер. Оозу база адазынга чассыыр, ынчалза-даа ам-даа чаа-чаа аргалардан айтып берзин дээш алаң кылгаш туруптар». [АК, 1996: 27]

Эңгисмаа /оолдуң авазы/ оглунга «болчуп»: «Бо чаш төл кемдедип-кергедип алдың, ачазы. Ам-даа бичии кижи ышкажыл, иштиниң куржаа часты берзе канчаар. Оода бодундан улуг оолдарга хүрештирбес чүве-дир ийин»— деп, эр чаңгыс оглун кээргеп-даа олурар...

• Хаа, Эзирбенниң оглунуң күдер, улуг деп чүвезин аа. Мындыг чаш хирезинде хол-халының улуун, ана улуг кижи холу-ла. Өзүп келгеш, шынап-ла улуг мөге кижи болур эвес чүве бе?— дижир кижи-ле хөй.
• Өже берген ийи караамның орну ол-дур ийин, ха-дуңмам! Эр чаңгыс оглумну карактап, кээргеп чоруур силер. Чүгле мөге эвес, а сеткил-чүрээ база маадыр шинчилиг, уян болгаш буян долган кылдыр өстүрүп каар мен — дээш оглунга чоргаарланып, эргеледип-чассыдып олургулаар.

        Адазы бичии оглун эш-ɵɵрү-биле хүрежип тургаш, күжүн кɵɵргеттинип, мактанмас, кажан-даа ажынып-хорадап чорбас, шала хоомай арга кылбас дээш үргүлчү чагып чораан.  Ачазының ындыг сагыш салыышкынындан Күдерек бичиизинден тура биче сеткилдиг, хүндүлээчел, чараш-чаагай мɵзү-бүдүштүг, бардам аажы-чаң чок бооп ɵзүп келген. Күдерек беш-алды харлыынга чедир амгы Эрзин кожууннуң Бозага-Баары, Сөөлчер, Бай-Даг ынчаар ойнап өскен.

“...Өөнге чүгле хеймер уруу Шивей биле чаңгыс оглу Күдерек артып калган. Ынчаарда Күдер чаа-ла 16 харлаан турган. Ынчалза-даа ооң мага-боду бодунуң үе-чергелеринден онза ылгалып өзе берген. Узуну багана-ла. Ачазының багай өөнүң дүндүүнге өрү сунган холу-биле чеде бээр. Эгиннери делгем, хөрээ аптара дег калбак, буттарының дөңмектери үрүп каан сыңый дег дартагар, чодалары соонда ийи чарлы берген кырлаң шыңганнардан бүткен, ол хиреде бели чиңге, ижин, баар дужунда кыдырык шыңганнарлыг. Ооң холдарының дыңзыы ана кыскаш-ла. Сегирип алган кижизин кыймыш кылынмас кылдыр кыза тудуп алырга, тын бачыдап, мөгүдей бээр». [АК, 1996: 81]

        — Назы-харың бичии-даа болза, дыңзыың аажок апарган-дыр, оглум. Бир эвес шынап-ла мөге болуксаар болзуңза, чараш девип, кашпагай хүреш аргаларынга эки өөренир болзуңза эки-дир — деп, оглунга адазы чагыыр.

Күдеректиң чарылбас болгаш кады хүрежир эжи бодунуң улуг угбазы Садыкайның оглу Ловай турган. Ооң мөге кижи болу бээринге иези Эңгисмааның акылары Танай биле Тонай ийи улуг салдарлыг болган.

Күдерек 16 харлыг тургаш, дүжүт оваазынга Өлзей-Очур ноян баштаан хамык дүжүметтерниң мурнунга 64 мɵгелерниң аразындан шүглүп үнген. Шаңнал кылдыр Амбын нояндан аът бээр болгаш ызыгуур салгаар тайжы Комбу-Доржунуң хууда мөгези болур, каяа-даа чон аразынга чорааш, бодун сагылга-чурумнуг алдынып, хүрээ-хиитке барып, сагыл четтирип, шевер, арыг-силиг көстүп, аксы-сөзү медерелдиг чоруур деп чарлык болган.

Аныяк Күдерек Тываның манчы-кыдат эжелекчилеринге база тыва дүжүметтерге удур бодунуң хүрежи-биле демисежип чораан дизе чазыг болбас. Ол Моолче баргаш, манчы-кыдат Хөвей Амбын дээр сайыттың база Моолдуң хаанының «октап болбас» деп ыдыктап каан, хууда Амырга, Чаан мөгелерин амалап алгаш, өш-биле октааш, бодунуң тыва нояннарынга бак карак болуп, кыстырып-кыйдырып чораан. Моол-кыдат эргетеннер Күдерек Моолга ийи удаа шүүп каарга безин кандыг-даа ат-шола бербейн турган. Ынчан Барыын Моолдуң улуг мөгелери негелде киирип тургаш, Күдерекке «Арзылаң» деп шоланы бээрин чедип алганнар. Барыын Моолдуң чону Күдеректи бодунуң мөгези деп санап, чоргаарланып чораан болгаш ону Эрхитний Хутир деп адап чорааннар.

        Информатор Сагаан Рада Джамбулевна:”Арзылаң Күдерек кандыг-бир хүрешке белеткенип тургаш, аксынга үстүг-чаглыг кургулдайны ызырып алгаш, девиир турган деп ɵɵнүң ээзи Сагаан Вячеслав Сезин-оолович чугаалаар турган дээр” деп чугаалаан.

        Ынчангаш чижекке кɵргенивис сɵзүглелдерден болгаш информаторлардан алган медээлерден Арзылаң Күдеректиң тɵрээн чонунуң мурнунга ат-алдарны, хүндүткелди чедип алганы таварылга эвес деп кɵрдүвүс. Ооң тɵлептиг-бүдүштүг кижи болурунга ада-иези Эзирбен, Эңгисмаа болгаш даайлары Танай, Тонай, кады тɵрээн угбалары, честелери улуг үлүүн кииргенин билип алдывыс. Ындыг болганда чүгле чогаалда эвес, херек кырында амыдыралда-даа чараш овур-хевири биске, амгы салгалынга,   үлегерлиг ɵгбевис болур деп түңнелге келдивис.

Түңнел

Чогаалчы И.Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп  чогаалынга даянып,  ɵгбевис Арзылаң Күдеректиң овур-хевирин чогаалда канчаар чуруп көргүскенин тодарадыр сорулгалыг сайгарылганы кылырын оралдаштывыс.

“Арзылаң Күдерек” деп чогаалдың дылы байлак, улусчу болганы-биле каракка болуушкуннар кɵстүп кээр кылдыр чуруттунганы онзагай. Арзылаң Күдерек романның кол маадыры болганда,  мɵгениң овур-хевирин чуруп көргүскен сɵзүглелдер болгаш информаторлардан алган медээлер-биле ажылдааш,  дараазында түңнелди үндүрүп болур-дур деп бодалга келдивис.  

         Күдеректиң тɵрүттүнери маадырлыг тоолдарның маадырлары ышкаш онзагай чуруттунган: ачазы Улуг-Биче Хайыраканнар кырынга тоолчургу маадыр Алдай-Буучуга душкаш, оол тɵрүттүнерин дилээр, ол болуушкуннуң соонда ɵг-бүлезинге тос кыстың соонда эр чаңгыс оол кылдыр тɵрүттүнер. Үрде манаан оглун адазы Эзирбен, иези Эңгисмаа чагыг-сүмезин берип, кижизидерлер.  Күдерек бичиизинден тура биче сеткилдиг,  хүндүлээчел, чараш-чаагай мɵзү-бүдүштүг, бардам аажы-чаң чок бооп ɵзүп келир. Ооң алдарлыг мɵге болурунга чоок кижилери улуг үлүүн кииргеннер деп кɵрдүвүс.

Чүгле Эрзин-Тестиң эвес, а бүгү Таңды-Тываның ат-сураглыг мөгези Иргит Арзылан Күдерек дугайында сактыышкыннар, харын-даа тоолчургу чугаалар тыва чоннуң ортузунга дыргын тарай берген. Чон ортузунга Күдерек бодун ёзулуг төлептиг, кижизиг ап билир чораан. Ол дээш чону дыка хүндүлээр, аңаа ынак чораан. Ынчангаш тɵрээн чонунуң мурнунга ат-алдарны, хүндүткелди чедип алганы таварылга эвес деп кɵрдүвүс. Мɵге Күдеректиң чараш овур-хевири биске, амгы салгалынга, үлегер болур. Ындыг болганда бис, Күдеректиң салгалы, тɵɵгүвүстү уктап, ɵɵренир  болгаш чоргаарланыр ужурлуг бис деп түңнелге келдивис.

Литература

1. Донгак У. И.Бадраның “Арзылаң Күдерек” деп романы // Тыва чечен чогаал: сɵɵлгү үениң шинчилелдери. – Кызыл. – 2009. – Ар.103.
2. Доржу К.Б. Тыва чогаал сөзүглелиниӊ   филологтуг сайгарылгазы. – Кызыл,  2014.
3. Калзан А. К. Амыдырал  болгаш  литература. Тыва  чогаал дугайында  бодалдар. -  Кызыл: Тыв НҮЧ, 1980.  – А. 60 - 79.

Сɵзүглелдер

1. Иргит Б. Арзылаң Күдерек. – Кызыл. ТНYЧ, 1 ном. – 1996.
2. Иргит Б. Арзылаң Күдерек. – Абакан. 2-ги ном. – 2005.

Интернет сайт

1. Википедия. www.ru. m.wikipedia.org/wiki/Тес-Хем

Капсырылга № 1

Кызырылдалар даңзызы

1. ИБ 1 - И.Бадра. Арзылаң Күдерек. Кызыл. ТНYЧ, 1 ном – 1996.
2. ИБ 2 - И.Бадра. Арзылаң Күдерек. Кызыл. ТНYЧ,2-ги ном – 2005.

Капсырылга №2

Информаторлар даңзызы

1. Оюн Чончуваа Лопсановна, 72 харлыг, 1948 чылда тɵрүттүнген, “Күш-ажылдың хоочуну”, пенсионер, Кызыл кожууннуң Сукпак суурда чурттап турар.
2. Сагаан Рада Джамбулевна, 43 харлыг, 1977 чылда тɵрүттүнген, Тес-Хем кожууннуң Белдир-Арыг суурда чурттап турар.