Ш. Кууларнын "Баглааш" деп роман-дилогиязында чуруттунган уран-чечен аргаларнын филологтуг сайгарылгазы

                   Чадаана – 2018 ч.

«Шомаадыр Кууларның  «Баглааш» деп

роман-дилогиязында чуруттунган  уран-чечен  аргаларның дылының филологтуг сайгарылгазы»

        Сорулгалары: Романның дылында кирип турар уран-чечен аргаларны тывары болгаш оларның филологтуг сайгарылгазын кылыры;

Объектизи:  Ш. Кууларның  «Баглааш»   деп романы.

Чаа чүүлү: Романның дылынга  хамаарыштыр кылып чоруткан шинчилел ажылдарының чогу болгаш филологтуг сайгарылга кылыры.

Чугулазы: Филологтуг  сайгарылга  кылырының   аргаларын өөренип тывары.

Шиитпирлээр   айтырыглар: уран-чечен аргаларны дылдың морфологтуг бөлүктериниң аайы-биле сайгарары.

Ажылдың  ужур-дузазы: 11-ги класска Ш. Кууларның   «Баглааш» деп романын өөренип тургаш, ында эвээш эгелерниң кирип турары-биле  немелде ажылдар кылырынга  ажыктыг.

Ажылдың тургузуу:

1. Киирилде кезээ:
2. Кол кезээ:

1. Демдек аттары бооп чоруур уран-чечен аргалар;
2. Кылдынныг демдектери илередип чоруур деңнелгелер болгаш деңнелгелиг бөлүглелдер;
3. Үлегер домактарның  деңнелге хевиринде  ажыглаттынганы;
4. Фразеологизмнерниң  романда  ажыглалы.
5. Синонимнер болгаш антонимнерниң ажыглалы;
6. Чалбарыгларда адалгаларның кирип чорууру.

3. Түңнел.

1. Киирилде кезээ:

Амгы үениң тыва  чогаалчыларының аразында   чурумалдыг  символду  арбын  болгаш  ханы  сеткип болгаш  ханы сеткип билип  ажыглап турар чогаалчы  Ш.Д.  Куулар болгай. Ооң  «Баглааш» деп романында  Тѳп  Азияның  үндезин  чурттакчыларының кѳшкүн  цивилизациязының   ыдыктыг  демдээ  баглаашты узун назылыг,  угаан-сарыылдыг, тѳрээн  черинге  бердинген кижилерниң  овур-хевирлеринге  ажыглаан болгай. А бистер бо ажылывыста чүгле чурумалдыг  символдарны уран-чечен ажыглаарындан аңгыда  романның  дылының уран-чечен аргалары аажок чечен-мерген деп чүүлдү  бадыткап, оларның филологтуг  сайгарылгазының шенелдезин чорударының аргаларын ажыгладывыс.

Шомаадыр Дойлуевич Куулар –чогаалчы, журналист, чурукчу, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, ол Сүт-Хѳл   кожууннуң Суг-Аксынга 1944 чылда  төрүттүнген.    

        Ш. Кууларның «Баглааш» деп романы – амгы үеде аажок өөредиглиг ужур-уткалыг чогаал бооп турар.  Ол төрээн черинге ынакшыл, аңаа хумагалыг  хамаарылга, күш-ажыл темазы  дээш, Кара-Суг арбанынга  улуг-биче чоннуң үжүк-бижикке  өөренип  эгелээни, эге  школаны  тутканы,  МЧАЭ-ниң  хөгжүлдези,  орук тудуу, Ада-чурттуң  Улуг дайыны, Тываның ССРЭ-ниң  хүрээлеңинче киргени, фронтуга  дузаламчы,эки  турачыларның фронтуже чоруп тарарынга чедир бирги номунга, арат-чоннуң дайын үе соонда үеде  амыдыралы, колхоз тургустунуушкуну, респессияны ийиги номда чечен-мергени-биле  бижип чырыдып турар.

      Кол кезээ:

Романның кол өзек  темазы – амыдыралдың  төнчү  чогу, салгалдарның аразында  харылзаазы, төрээн черинге  ынакшыл, Төрээн  чуртун камгалаары  дээш чоннуң  тура-соруктуг, хей-аът  кириишкинниг  ажылы – бо бүгүнү   баглааштың овур-хевирин  дамчыштыр көргүзүп, баглааш  - амыдыралдың  мөңгеде  артып калыр  херечизи, тыва   чоннуң  амыдыралының  ыдык  демдээ  дээрзин  көргүскен.

        Романда Аът, Кижи,  Баглааш, Өг – бо дөрт  амыдырал төнчү  чок үргүлчүлелдиг  дээрзин  херечилеп, үе-шагның өскерлиишкиннерин,  болуушкуннарны оларны  таварыштыр дес-дараалаштыр төөгүп турар.  Шынап-ла, романны  номчуп олургаш, чоннуң амыдыралы баглаашты долгандыр хайныгып  турарын,   маадырларның  сеткил-хөөнү  баглааш-биле хөөннеш бооп  турарын кижи эскерип каар.

        Романның ийиги ному бирги номунга көөрде, элээн улуг хемчээлдиг болгаш дылының уран-чечени база чаа үениң аайы-биле онзаланып ылгалып турар.

1. Демдек аттары бооп чоруур уран-чечен аргалар;

Чогаал алыс утка шынарының талазы-биле онзагай болгаш база бир ховар таваржып турар кѳшкүн чоннуң дугайында болгаш ында кижилерниң,  кижини долгандыр турар чүүлдерниң ылгавыр демдектерин илередир демдек аттары онзагай туруштуг.  Мында демдек аттары  кылдыр көжүрген  уткада кирип турар  сөстер кирген эпитеттерниң дузазы-биле чогаалда овур-хевирлерни, долгандыр турар чүүлдерин, ылаңгыя баглаашты, аътты чуруп көргүзеринге  кончуг чедимчелиг ажыглаттынган дизе частырыг болбас:

«…Үрде туруп келгенинден  баглааштың  шырайы куурарып, салгын-хаттың, хар-чаъстың,  изиг-сооктуң  кээргел чок  чаңнап келгенинден ооң сүвүр бажы, харын-даа  бүдүн уну  чарылгылай берген. Ону топтап  кѳѳр болза,  кадыг-берге  узун  амыдыралды кѳрген эр кижиниң  арын-шырайында ханы сыгыглар  сагышка кирер, ылаңгыя  караңгы имирде  дээр актай  кѳѳрге, сүвүр тыва  бѳрттүг,  улгады берген эр кижи-даа  турганзыг.

…Ыйбыгыр  хүрең баштыг,  ооң-биле дѳмейи кончуг, шоваазы  дегет, шору апарган оол ойнап олурган.

Ооң ээзи аныяк  эр Кижиниң арын-шырайы-биле  дѳмей бичии оол

Үе ооң аныяк  чараш  арын-шырайын  билдирер-билдиртпес  хээлер-биле каастап эгелей  берген.

Чоок кижилеринге бүргедип  алгаш,  чылыг  одунче, чаглактыг  чадырынче  шала чандаш-даа бол,  чоргаар   бар  чораан  ээзи Кижиниң  кыптыккан  ѳѳрүшкүзүнден  карааның  чаштары  чайгаар-ла бадып  турганын кѳргеш,  Баглааш  бир-ле  дугаар  туттунуп  шыдавайн барган.

Барбаан, четпээн чери чок-даа чок, үнмээн, баспаан тайгазы, каспаан, тутпаан оът-сигени-даа чок – Кара-Чоданың чүнү-даа билирин илереткен.

Шериг хептиг-даа болза,  хой кежи додарлыг тоннуг, хыглап каан чымчак хап идиктерлиг, ѳске эрлер-биле бир дѳмей – тонунуң улуг эдээн курунда кызыда идип астып алган.

Кышкы негей тоннуг, бедик хаажылыг, селбегер дүктүг  күскү хураган кежи бѳрттүг, дискектеринде тас элик кежи ѳгдешкилиг үжен-дѳртен хар иштинде кижи чедип келгеш…,

Дайын чылдарының кадыг-берге үезин  эрткен арын-бажы –

Кадай кижиниң ажыг-шүжүг адырылбаан  ыглаңнааш үнү дыңналган -

Шала ыспагар апарган дурт-сынын …

Бирээзи шала хѳѳннеш, ынчалза-дааа дурт-сыны хѳнү, чоргаар кѳстүр, бирээзи шала  күстүгүр-даа  болза, кедип алган узун кара даалымба додарлыг тону ону күстүгүр  кылдыр кѳзүлдүрбес – ийи кижи

Дарга узай берген чугаазының

Партияның чиңгине шугуму,

Часкаар кыштың чавыс хүнү шагда-ла ажыт кирген

Ажыг кыштың соогу.

Хѳк дээр ыды чок

Өлертир сүттеп каан изиг  сарыг шайын

Чоогунда диргелип тургын таакпы ыжын…

Шавар-оолче соок карактары-биле кѳрген.

Дайын-чаага  хан-чиннни кѳрүп капкан кижи кайын коргар.

…  Черинде  быжыгланган  ханы,  быжыг  дазылдары,  аныяк  чалыы  кыстың  кулаанда  узун  сыргалары ышкаш ылгалып…

   Чылбар-оол  баглааштың  унун  суйбагылааш, дириг  чүве  дег  чугаалашкан.

Чер кырынга  кижилер  артпас, ээзи чок  чурт  ышкаш бѳмбүрзек тудар ышкажыл?

         Чогум-на ону  ѳрттен  камгалап  алган  кижилерниң бирээзи ооң ээлери ышкаш  улус болганын ол ам  бодап туран.

        Дүне дүшкен кара шалың  эртенги хүн караанга кылаш кыннып, Баглааштың  хѳнү унун куду, карак чажы  ышкаш бадып турган.

Фронт чоруткан аныяк оол  сугже  октан даш дег, сураг барган.

Бир-бир кѳѳрге  бурун  шагның  даш кѳжээлери-даа ышкаш апаар.

Ол бичии семиссирей берген болза-даа, биеэки дег ак шырайын ышкынмаан, омак-сергек. баштак, хѳглүг чаңы хевээр.

… арта ажыксыг, угарзыг чыттыг апарган дазылгада …

Калчаалыг  изиг  чалбыыштың челбининге алыскаш, каас-чараш  хевир-дүрзүзүн ышкынып…

Деңнелгелерни демдек адының күштелдирер чадазынга ажыглап турары:  

Үениң Үезин оюп эрте бээр хыл дег-даа чиңге орук турган болза, …

Демдек аттары бооп чоруур  деңелгелер колдуунда дег,  ышкаш  деп эдеринчилерниң дузазы-биле  тургустунуп турар:

Кижилерден хѳңнү калган чүве дег

Баш удур билген чүве дег.

Эжикке сыңмас чүве дег

Думчукка тулган бызаа сугжу дээри дег

Эвээш таварылгаларда –зыг деп кожумактың дузазы-биле тургустунар.

Аныяк дурт-сыны ам-даа хевээр болза, арын-шырайы салгын-хатка кара-хүрең апарганындан кадайзыг кѳстүр херээжен кижи кирип келген

Деңнелге  хевиринде эвес, а дѳмейлээн утка киирип турар деңнелгелер  база  бар.

Хат кайнаар хадыыр болдур, ооң аайы-биле  бѳкперлежип чоруткан хойлар-биле  дѳмей.

Сиген кадыыры-биле дѳмей кыргый тудуптар ышкаш…

2. Кылдынныг демдектери илередип чоруур деңнелгелер болгаш деңнелгелиг бөлүглелдер;

        Чүгле чүвелерниң демдээ эвес, а кылдыныгның демдээн илередир наречилерни база хөйү-биле  айтып болур:

        Үениң Үезин шаап эрткен аъттыг кижинии дег, доктаадып азы дүрген эрттириптер шаавыс бар эвес…

Сиген кадыыры-биле дѳмей кыргый тудуптар ышкаш…

…солдаттар ужур шаапкан чүве дег…

Дүргелген булуттардан дээрниң шырайы ажынган-хорадаан дег ѳскерлип, хѳрүктеп тургаш, кызыдып каан каң-демирни сугже суккан соонда, кѳстүп келир кѳгүлдүр ѳңнүг демирниң соок ѳңү дег үе берген турган.

Баглааштың сорунзазынга  алыскан дег –

Караңгы имиртиңде дүрзүлер дег кылдыр кѳзүлген

Хат кайнаар хадыыр болдур, ооң аайы-биле  бѳкперлежип чоруткан хойлар-биле  дѳмей.

Кижи бүрүзү ооң аъдын боду ышкаш ылгын кылдыр мунуп албас.

Боду мунуптарга, аъды чаржып үнерин манап турган дег, ыңай-бээр девиржигилээр.

…диргелип келген айыылдан дезеринге белеткенген аң оолдары дег, чаңгыс черге бѳлдүнчү берген.

Аныяк дурт-сыны ам-даа хевээр болза, арын-шырайы салгын-хатка кара-хүрең апарганындан кадайзыг кѳстүр херээжен кижи кирип келген.

Узун даңзазының кузумун  ашактар ышкаш үндүр үргүлээш таакпылай берген.

Демгизи ѳгде ѳске кижи барын эскербээн чүве дег болза-даа …

Шавар-оолдуң сагыжынга  күскээр кыжын тайгаже  аъттанган аңчылар кирер болган.

Ол шанактың  ийи талакы чаагында, так кадап каан ышкаш туруп алган

…ѳг дүндүүнден ыш-бус-даа бурт дивес,  чиктии кончуг, сактырга, дайын үезинде ээн калган суурларның  бажын-балгады –даа ышкаш борга,  улам элдепсинген.

Эрткен чылын далажып үнген чиирбейлер, болган халаптың  хѳѳ-кара балыг сорбузун чажырар дээнзиг, дуй үнгүлеп келген.

… ак чаагай уннуг хадыңнарның, кулак-кудуруу чок арткан амытаннар дег, кара хѳѳге былчажы берген будук чок  уннары.

… назылап кыраан шуваганчының дүрзү-шырайы дег, бырыштыр бүрүже бергилээн талдар

Ѳрт халап биле Амыдырал дээш ѳлүмнүг сегиржип алыышкынга тиилеп үнген маадырлар-даа дег.

Шынап-ла, арга-арыгның Үнүштери дайын шѳлүнге арткан, ѳлүрткен, балыгланган дайынчылар дег кѳзүлзе-даа, Өрт оларны узуткап шыдаваан.

Өгнүң херээжен ээзи кижи кирип келгенин эскербээн дег, хая кѳрүп алган орган.

Адыг ижээнинден  корткан чүве дег, аалывысты ояр апарган.

        Баглааштың уну  шала шык, артында чылыг ышкаш  болган. Топтап кѳре бээрге,  ооң ѳңү  ам куу эвес, үстүг-дерлиг  чүве дег,  кылагар кылдыр кѳзүлген.

Наречие хевиринде  деңнелге наречие  тургузар  кожумактың дузазы-биле база тыптып турар. Ол дээрге:

…ооң аъды  мербегейлериниң узун дүктеринде шуруландыр доңа бергилээн харларын шыңгырадыр

3. Үлегер домактарны   база деңнелге хевиринде ажыглап турары хөй бооп турар.  

Суг  көрбейн, идииң  ужулба  дээн  ышкаш;

Демниг  сааскан  теве  тудуп  чиир  дээн  ышкаш;

Эртем чокта, эртен-даа карангы дээни ышкаш,

Кижи төлү каяа-даа чоруур,  куш төлү каяа-даа ужар.

 Эки аътты өөредир, чаа этти чарттылдырар

Азаның бичези кончуг…

Баштай ушкан эжин шоотпа…

Чыланның щокары даштында,

Кижиниң  шокары иштинде

4. Фразеологизмнер азы быжыг сѳс каттыжыышкыны  романда дыка хѳйү-биле  ажыглаттынган, ооң кол-ла хевири демдек аттарын илереткен уткада кирип турар:

Демир чылы кадыг чыл болган – амыдыралга  аар-берге чүүлдер чедирер (оът-сиген, тараа-быдаа үнмээн, аш-чуттуг, айыыл-халаптыг…)

Кадыг сеткил – кээргел чок (Д.а.).

 Кара сагыш – сагыжы багай (Д.а.).

 Кара чол – аас-кежик чок (Д.а.),

 Баш муңгаш херек-тир – бодалга кирбес,

 Чанында кижилер-биле ижин-кара чок чугаалажып орган – ажык.

       Партия ажылынга бажы каткан -  кажараан.

 Кара хѳрек, кара угаан-биле  ынчап чоруур

Халаң эзирик – эзирии элээн апарган.

Арга-дуржулгалыг чарт угаанныг кижи -  дыка угаанныг

Фразеологизмнерниң күштелдирер уткада ажыглаттынган  демдек аттарын  илереткен хевирлери база кирип турар:

Кѳк шал кылдыр соок дер үнген – чаза ѳл кылдыр,

Аалынга үш  дүн ортузунда халдып келген – дыка дүне

Кара чааскаан арткан кадай – чаңгыс боду,

Чугаазы үнген, эзеңгизи элээн дыңзый берген – эзирээн.

Магалыг  холу чымчак эмчи боор -

Чылбар-оол  база катап ѳртке алыскан хадыңнарның  амы-тын чок, ходуя берген турган уннарынче топтап кѳрген.

Наречие хевиринде кылыг сѳстериниң  демдээн  илереткен фразеологизмнер:

Арай аксыңар тыртыңар, ынчап тургаш, контрлай бердиңер – чугааңны шегледип (эвээжедип) алыңар;

Демгизинге аксын алыспас дээш, улам  ылавылаан -  аштырбас дээш.

Бажы  кайнаар углаар болдур ынаар чоруп каар – хамаанчок, бодал чок.

Карак-кулак чок шаап кирер – кайы хамаан чок.

… ооң чер-бажыңынга  кым-даа хол дегбес – оорлавас.

 Ол бодунуң чаңчылын салбас – чаңчылын  утпас.

 Кижиниң ѳжээн-кылыы хайнып, эъди изиглени бээр –хорадай бээр.

 Амы-тындан чарлыр часканывысты уттупкаш… - ѳлүр часкан.

 Хей черге бар часканын чугаалап… - куруг черге ѳлүр часкан.

 Хѳрээнге шыгжап алыр  - бодап алыр.

 Оолдарның хей-аъдын кѳдүрүп – мактап…

Хей  черге барган –халас ѳлген.

Ийи кижиниң чугаазынче кулак сала берген –дыңнап эгелээн.

Чигзинчиг чүүлдерни тѳ каап берипкеш, сагыжы чиигей  берген – сагыш-сеткили чугаалааш, сергек чорупкан.

Чараштааның эъди аараан -божуур дээн.  

Эр-даа болза, кадайлар чиигедип турда, холу чиик – эки божудар.

 Калган ашак  - ѳлген ашаа.

Назыны база элээн барган – кырый берген.

 Дузазын караа-биле кѳрген – херек кырында дузазын кѳрген.

Комбунуң иезиниң арай хѳңнү кѳдүрлү берген – муңгарай берген.

   Кылдыныгның үезин илередип турар:

 Даң адар деп келгенде – эртенги үе

 Элээн билдинип келген иштин – божуур чоокшулап келген.

  Чон кижиден хая кѳрнү бээрге, берге-дир.

  Шай хайындырым хире болганда –  чартык шак хире үе.

 Фразеологизмнер колдуунда нептереңгей майыктар аайы-биле тургустунган:

Демдек ады +  чүве ады

кара чааскаан,

кара хѳрек, кара угаан,

кадыг чыл

Кара чол

Кадыг сеткил

Кара сагыш

Чүве  ады  +  кылыг сѳзү

даң адар,

караа-биле кѳрген,

хѳрээнге шыгжап алыр,

бажы  кайнаар углаар,

амы-тындан чарлыр

Причастие + чүве  ады

 Калган ашак  

Наречие + составтыг  кылыг сѳзү

элээн  билдинип  келген;

        Ховар  ажыглаттынып турар майыктар:

Чүве ады +   чок  

карак-кулак чок

амы-тын чок

Чүве ады  + демдек  ады

холу чиик

хей  черге барган,

Демдек ады + демдек ады (демдек адының чадазын илереткен) 

Халаң эзирик,

Кѳк мѳѳн,

Кара шаар.

5. Синонимнер болгаш антонимнерниң ажыглалы;

Чогаалда синонимнерниң болгаш антонимнерниң ажыглалы бир тускай,  синонимниг  одуругларның тывылган аргаларын көрүп көөрге, аажок солун болгаш чечен-мерген. Ол үлегер домактарда  болгаш улустуң ырларында  тодазы-биле көстүп  турар.

Кижи төлү каяа-даа чоруур,  куш төлү каяа-даа ужар.

Кижи ѳзер, кидис шѳйлүр.

 Эки аътты өөредир, чаа этти чарттылдырар

Чыланның щокары даштында,

Кижиниң  шокары иштинде.

Кижи чери кидирээштиг,

Кижи хеви хирзиг (чаа уткада киирген –шаанда  кижи чеми химирелиг деп турган.)

Он-на бештиң айдыңында

Ойнаалыңар, хѳглээлиңер!

Ойтулааштың ойнун ойнаар

Оглуң бар бе, кызың бар бе?

6. Чалбарыгларда адалгаларның кирип чорууру.

Тоожуда делгереңгей адалгаларны тыва чоннуң чаңчылдары  чалбарыглар  дамчыштыр көргүзүп турары бойдусту дириг кылдыр көрүп үнелеп турары  аажок кижизидикчи утка шынарлыг:

Чүге эшкедээриң ол, Үе, арай оожургап ѳршээңер, боданып кѳрээли.

Кара-Кожагар килеңневезин, Өршээ хайыракан!

Хараганныг-Ховум  хайыразы элбек болзун!

Ажырымчы кокаарактар

Аал-оранны  оюп  эртип турзун!

Чер-чуртувустуң чонунга

Чеме-хала таварыштырбазын!

Аал-чуртувуска

Аалчылар үзүлбес болзун! Өршээ хайыракан!

III Түңнел.

        Ниитизи-биле чогаалдың уран-чечен аргаларынга даянып тургаш,  сайгарылганың кылганының түңнелинде деңнелгелер болгаш эпитеттер  демдек аттары,  наречиелер, фразеологизмнер  кылдыр хөй ажыглаттынып турар.

         Синонимнерниң ажыглалы антонимнерге көөрде дыка хөй  бооп турар. Синонимниг одуругларны колдуу үлегер домактар болгаш улустуң ырылары тургузуп турар.

        Чогаалдың дылын улам чеченчидери-биле чалбарыгларны ажыглап, долгандыр турар черлер аттары – топоминнер, гидронимнерни адалгалар кылдыр онзалап турар.

        Тургузуунуң аайы-биле көөр болза, деңнелгалер дег, ышкаш деп эдеринчилерниң дузазы-биле тургустунуп турар, бөдүүн деңнелгелер  колдуу бир чүве биле биле өске бир  чүвени деңнеп турар болгаш олар эвээш таваржып турар: чодураа дег карак; тей дег эңгин.

        Деңнелгелиг   бөлүглелдер болгаш деңнелгениң тайылбыр домактары дыка хөй ажыглаттынып, чүвелерниң кылдыныын илередиринге ажыглаттынып турар,

Ажыглаан литература:

 Е.Ондар.  Шомаадыр Кууларның «Баглааш»  деп  чогаалының  бирги  тому  «Ыяш  баглааш» деп номунга  сайгарылга. Башкы.№ 3 (101) 2014 ч. 63-66а.

С.Ондар. «Ханы уткалыг  роман» «Шын» солун.  2006ч. ноябрь7.

М. Артаа «Баглааш -  сүлде» «Шын» солун. 2003ч. апрель 26.

Ш. Д. Куулар. «Баглааш». Кызыл 2002.

Ш. Д. Куулар. «Баглааш». Кызыл 2010.