«Мэлс Самбуевай зохеолнуудай хэлэнэй уран арга»

Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат

«Мэлс Самбуевай зохеолнуудай хэлэнэй уран арга»

Дүүргээ: Намдакова Саржана,

 Буряад Уласай үндэһэтэнэй

 1-дэхи лицей-интернадай 9 ангиин һурагша

Хүтэлбэрилэгшэ: Мункуева Мира Баировна,

буряад хэлэнэй ба литературын багша

         Гаршаг

1. Оршол……………………………………………………………………
2.  Гол  хуби

1. М.Ж.Самбуевай ажабайдалай намтар ба зохеохы зам тухай
2. Мэлс Самбуевай зохёолнуудай уянгын баатар

3. Тобшолол………………………………………………………………
4. Хэрэглэгдэһэн ажалнуудай тобьёг ……………………………

Оршол

Буряад поэзиингээ хүгжэлтэдэ горитойхон нөөсэ оруулагшадай нэгэн – уран шүлэгшэ Мэлс Самбуев болоно. Мэлс Самбуевай  шүлэгүүдынь элдэб яһатанай арадуудай эб найрамдал үргэдхэнэ, мүн баһа дэлхэй дайдын алишье буланда байг, өөрынгөө тоонто нютагта хүн бүхэн жаргалтай гэжэ уран гоёор мэдүүлнэ. Буряад дайдаараа, тэрэ үеын СССР гүрэнөөр яһалашье аяншалаа, хаанашье ошоод бусаха бүхэндөө тэрэ дайдынгаа нютаг нугын һайханиие, хүн тухай, хүнэй сэдьхэлэй һайханиие, баатаршалга зураглаһан олон тоото лирическэ шүлэгүүд, поэмэнүүдые асардаг байгаа.

Гол  хуби

1 бүлэг  М.Самбуевай поэзиин онсо шэнжэ

1.1. М.Ж.Самбуевай ажабайдалай намтар ба зохёохы зам тухай

Мэлс Самбуев 1940 оной  Сагаан Луу жэлэй гаража байhан Сагаан һараhаа табан хоног урид (тиихэдээ Шарагшан Туулай жэлдэ болоно) Захааминай аймагай   Санагын хоймор Хужар нютагта шошоолог угай Онгорёонтон  тогой Самбуугай Жамьян, Банданай Ринчин гэгшэдэй бүлэдэ түрэhэн, тэрэ үедөө арад зондо ехээр сэгнэгдэдэг байhан Мэлс гэжэ нэрээр (Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин) Санагын сомондо дансалуулhан байха юм. Залуугаар, хонгёогоор шүлэг дуугаа захалhан Буряадай бэлигтэй поэдүүдэй нэгэн Мэлс Жамьянович Самбуев мүнөө  75 хүрөөд ябаха hэн.  Теэд бэлиг шадалайнгаа түлэг дунда 41-тэйдээ алтан дэлхэйтэйгээ хахасаhан байна.

.

1.2.        Мэлс Самбуевай зохёолнуудайнь гол сэдэб

Түрүүшын шүлэгүүдhээ эхилжэ, М.Самбуев өөрын тусхай онсо шэнжэтэй байhанаа элирүүлээ hэн. Тэрэнэй зохеолнууд соо уянгын баатарай, сэдьхэлээ хүдэлэнгеэр хандалга тааруугаар зохилдоhон байдаг.

М.Самбуевай зохёолнуудайнь гол сэдэб гэхэдэ, мүнѳѳ үе саг, манай сагай шэнжэ шарай, үнэншэ сэхэ, баян дэлгэр сэдьхэлтэй хүнүүд.

Эдэ хүнүүдэй нэгэн поэт өөрөө байhыень шүлэгэй мүрнүүд гэршэлнэ:

Зүгөөр набтаршье hаа, өөрын эгсэ үндэртэй

Зүбөөр наранда шэглэhэн дабаа гаталhамни,

Эрэ түрэhэн эрхэеэ шүлэгөөр баталhамни,-

Элдин дэлхэйдэ намда юунhээш үнэтэйл.

 Поэт  угайнгаа түрэл hайхан буряад хэлэн дээрэ буряад зохеолнуудай уянгын баатар дүрэнүүдые  hонирхолтойгоор зураглажа шадаа. Тэрэнэй зохеолнууд соо юрын хүнүүд, тэдэнэй абари зан, ажабайдал гол түлэб болон үгтэhэн.  Жэшээлбэл, Хуушанай модошо дархан Доржо үбгэн тухай поэт  «Доржо таабай» гэжэ поэмэ соогоо гол геройн дүрэ болгожо оруулаа.  «Yльгэр шэнги сэсэн, урасхал шэнги тунгалаг уярган  уужам сэдьхэлтэй, дууша, үреэлшэ» таабайгаа дууряажа ябахаяа оролдодог тухайгаа поэт нюугаагүй:

Уран дархан таабайн

      Шаргын хойно гээгдэһэн

          Утаһан зүргэнүүдтэл адляар

         Жэлнүүд ходорон үнгэрөөл.

              «Элинсэгүүдһээ тад ондоогоор,

             баяр дээрээ баяр нэмээгдэһэн

          Энэ наһанайнгаа жаргалые

           садатараа уугаад үбгэрөөб.

Мэлс Самбуев бага наhанhаа үльгэр түүхэдэ, уран гое үгэдэ дуратай байhан юм. Энэ дурыемни үбгэн абамни хүмүүжүүлээ гэжэ поэт нэгэнтэ бэшэ хэлэдэг бэлэй. Yбгэн абынгаа хөөрэдэг онтохонуудай, үльгэр домогой уянгата баатарнуудай дүрэнүүд ухаандань хадуугдажа, эгээл тиихэдэ шүлэг, онтохонуудые зохёожо эхилhэн намтартай.  Тиимэhээ «Минии таабай» гэжэ шүлэг соогоо үбгэн абынгаа оролдолго, хуби заяанай, ажабайдалайнь шухалын шухала удхыень уянгалан зураглажа,иигэжэ бэшэhэн байна:

Yндэр шэнги буурал,

Yльгэр шэнги сэсэн,

Аглаг Санага нютагтаа

Аха захань байhан юм,

Минии таабай.

Уран-Душэhөө эхитэй

Уулын булаг Сэхирэй

Урасхал шэнги тунгалаг

Уярган сэдьхэлтэй юм hэн,

Минии таабай...

Ямаршье поэт түрэһэн дайдаяа, тоонтоео магтан дуулангүй яахаб! Санага нютагынь шүлэгүүд соонь һуури эзэлнэ. «Үльгэрэй орон, аглаг»  Санага нютагаа  «үлгым», «сэлгеэ нютаг», «сэлеэн тала», «булаг-нюдэтэй, омог дуутай» гэжэ зураглана.

Уласай анхарал эзэлээд,

Найрамдал баярай бодото

Найдалай ниислэл гэгдээ…

М.Самбуевай шүлэгүүд соо уран аргануудые хэрэглэлгэ

Ямаршье жанраар бэшэдэг уран зохёолшод өөрынгөө зохёол соо элдэб уран аргануудые хэрэглэдэг ааб даа. Уран зохёол бэшэхэ гол аргануудые: зураглалгын портрет, пейзаж, диалог, характеристикэ; юрэ хөөрэлгэ; бодомжолго г.м. хэрэглэгдэгыень мэдэнэбди. Тиихэдээ уран зохёолшо геройнуудаа бүри хадуугдамаар, эли тодоор харуулхын тула, тэдээнэйнгээ газаа дүрсыень, түхэл маягыень, үмдэжэ ябаһан хубсаһа хунарыень, оршон тойронхи байдал ба байгаалиин шэнжэнүүдые ураар зураглан харуулхын тула уран аргануудые хэрэглэнэ.

 Мэлс Самбуев зохёолнууд соогоо зураглагдаhан хүнэй дүрэ, үйлэ хэрэгүүдые эли тодоо, уран гоёор харуулхын тула уран зохёолой хэлэнэй шэмэг үгэнүүдые: метафора, олицетворени, зэргэсүүлгэ, эпитет г.м. элбэгээр хэрэглээ. Олон янзын уран арганууд Мэлс Самбуевай зохёолнуудай хэлые образно болгоно, баяжуулна, шэмэглэнэ ха юм. Эдэниие бултыень уран зохёолшо өөрын онсо мяагаар, элдэб аргаар зураглана, хэрэглэнэ.

Уран аргын янзануудые Мэлс Самбуев яажа хэрэглэнэб гэжэ тодорхойгоор хаража үзэе.

1.Олицетворени

Урдань, харанхы балар сагта, байгаалин үзэгдэлнүүд арад зондо амитай юумэн шэнги үзэгдэдэг байгаа.Теэд энэнь хожом арадай аман зохёол болон уран зохёолой хэлые уран гоё, образно болгодог арга болоhон юм.

Байгаалиин үзэгдэлнүүдые, нэрлэхэдэ, хабар, намар, саhан, ургамал, хада уула, гол горход г.м. харуулхадаа, уран зохёолшод тэдэниие амитай юумэн болгожо, хүндэ хандаhан шэнгеэр бэшэдэг.

Иигэжэ амигүй юумые амитай болгон харуулhан аргые олицетворени гэдэг.

Мэлс Самбуев өөрынгөө шүлэгүүд соо олицетворени олоор хэрэглэнэ.

Жэшээнь:

Аглаг Санагадамнай тэрэл хэбээрээ

Алаг эреэгшэнүүд хушууран бэлшэнэ.

Бухиндаhан адуунай гүйдэлhөө, нээрээ,

Бууса газар доhолжо шэшэрнэ.

Энэ «Yглөөнэй шүүдэр» гэжэ шүлэг соогоо автор бууса газарые амитай болгон, хүн шэнги шэшэрнэ гэжэ харуулна. Эндэ «бууса газар доhолжо шэшэрнэ» олицетворени болоно.

Таанадаа угтаhан шэнэ hургуулиин сонхоор

Таатай шэнэ юун одоо харагдана ааб?

Баран дэлхэй бултандатнай дуратайгаар соносхоод,

Баhал сонхоортнай шагаанал гэжэ анхарагдамаар.

Эндэ автор дэлхэйе хүн шэнги «сонхоор шагаанал» гэжэ амитай болгон, олицетворени хэрэглэнэ.

Шуурганай үедэ сахали шубуудай хашхараан

Шуураhан аалинииень наадалhан мэтэ шууяатайл:

Зүгөөр нуур хүсэн соогоол дошхоржо хашараад,

Зүндөө, мэдэнэт, эрьедээл шууд уяатайл.

Эндэ автор Ладога нуурые хүн шэнги дошхорно, уяатай байна гэжэ амитай болгон харуулна.

2.Эпитет

Доторойнгоо уянгые дэлгэн харуулха, хүнэй сэдьхэлэй тон үнжэгэн нарин утаhые дайрахадань авторта эпитет туhална.

Туулган үүлэд дээрэһээм

Тухашаран угтаба хаям:

«Ангаһан газарта, нээрэһээ

Асаржа ерээлди баяр»

Эндэ автор үүлэдые туулган шэнги хара, хүндэ гэжэ харуулна. Мүн олицетворени хэрэглэнэ. Yүлэд хүн шэнги баяр асаржа ерээ гэжэ харуулна.

«Нараар билтарма» шүүдэр, «гал улаан» хонхонууд, «үндэр сэлмэг» огторгой, «шэрүүн» намар, «урихан» намар, «сагаан» сэдьхэл, «үндэр» бодол г.м. эпитедүүдые автор хэрэглэнэ.

Сэлгеэ Буряадтаа сууда гараhан

Сэлеэн талааршни алхалан ябанаб,

Булаг нюдэндэш Байгал нуурай

Тунгалаг гүн, номин урасхал.

Омог дуундаш морин хуурай

Домог, элинсэгэй гэгээн дурасхал…

3.Зэргэсүүлгэ

Мэлс Самбуев зохёолнууд соогоо тон олоор зэргэсүүлгэнүүдые хэрэглэнэ.

Эндэ автор горхо үхибүүн шэнги шууяна гэжэ зэргэсүүлэн харуулна.

Л.Н.Толстой зэргэсүүлгэнүүдэй үүргэ тухай иигэжэ бэшэнэ: «Сравнение – одно из естейственнейших и действительнейших средств для описания, но необхоимо, чтобы оно было верно и уместно, иначе оно действует противоположно. Сравнение употребляется или чтобы, сравнивая худшую вещь с лучшей, показать, как хороша описываемая вещь с обыкновенной, чтобы дать о ней ясное понятие».

Поэт М.Самбуев зэргэсүүлгэнүүдые шэнги, мэтэ, адли гэжэ дахуул үгэнүүдэй хүсөөр байгуулна.

Уран дархан таабайн

      Шаргын хойно гээгдэһэн

          Утаһан зүргэнүүдтэл адляар

         Жэлнүүд ходорон үнгэрөөл.

Мүн дал (дол)суффиксын  хүсөөр зэргэсүүлгэнүүдые байгуулна.

Yнгэрhэн сагым намда hануулжа,

Yхибүүндэл шууяатай горхон урдана.

4.Метафора

Мэлс Самбуев зохёолнууд соогоо метафорануудые олоор хэрэглэнэ.

Хубисхалай үлгын урда минии

Хубита хэрэг зориг шалгагдажа гараhай.

Жэлhээ жэлдэ, үдэрhөө үдэртэ шинии

Жэгдэ залуу болодогые удхалжа хараhайб.

Энэ мүрнүүд соо автор хубисхалай штабай орондо үлгы гэжэ метафора хэрэглэнэ.

«Ладога» гэжэ шүлэг соогоо автор долгин гэхын орондо «сэнхир туг» гэжэ метафора хэрэглэнэ.

Сэлмэг арюун шинии заяан тухай

Сэгнэн олые мэдэжэ абаха бэлэйб.

Домогто габьяагайш hүлдэ – сэнхир тугайш

Долгилон байхые урмашан таниха hэм бэлээр.

Мүн энэл шүлэг соогоо долгидые «сагаан дэлhэтэ морид» гэжэ метафораар hэлгэнэ.

Сагай ошоhон үгые огтолон анхарнагүй,

Сагаан дэлhэтэ моридоо наашань тууна.

Хэдытэйгээ hанан дүнлэжэ, бодожо харангүй,

Хэзээдэш өөрын зандаа байдгтаа магтуулна.

5.Синонимуудые хэрэглэлгэ

Мэлс Самбуев зохёолгонууд соогоо синонимуудые олоор хэрэглэнэ.

Абяануудай бүридэлөөр ондоо аад, удхаараа адли гү, али дүтэрхы удхатай үгэнүүд синонимууд гэжэ нэрлэгдэдэг.

Эдир багынхидаал хүл нюсэгөөр

Эртын шүүдэр махажа гэшхэлнэб.

«Тэрэнги, булжамуур, ургытай нүхэсэhөөр,

Тэнжэhэн, үдэhэнби!» - гэжэ хэлэнэб.

Эндэ автор тэнжэhэн, үдэhэн гэжэ синонимуудые хэрэглэнэ.

6. Тогтомол холбуулалнуудые хэрэглэлгэ

Бага ябахадаа, хэшээлээ ойлгожо ядан, хэды

Баhа зободог hэмбиб, юрэдөө, толгойш хахарха.

Шулуун зүрхэтэй болохо гээшые мэдэнгүй

Шугам сэхээр алхалыш, үгэеэ хии шэдэнгүй,

Шунал ехэтэй хамаг мэхэhээ арсажа.

7. Эхир үгэнүүдые хэрэглэлгэ

Эхир үгэнүүд хамтадаа нэгэ удхатай байдаг. Мэлс Самбуевай шүлэгүүд соо эхир үгэнүүд олоор дайралдана.

Жэшээнь:

Сэсэг ногоон. Набша намаанда

Сэлсэгэр дуhалнууд hолонготожо яларhаар..

Yдэрэй түрэлгэдэ бишье хамаадан,

Yндэрэй нара асарhандли баярлааб.

Энэ бадаг соо «сэсэг ногоон», «набша намаан» гэжэ эхир үгэнүүд хэрэглэгдэнэ.

Газар дэлхэйн хамагта hайхан

Гансал намда шэнгеэр дэлгэгдээ.

«Хэтын хэтэдэ оршон байhан

Хэды инаг дайда бэ?» -гэгдээ.

Энэ хэhэг соо «газар дэлхэй» гэжэ эхир үгэ дайралдана.

Сая түмэн жэлнүүдэй саада тээ мэтээр

Һая ороhон наран үглөөдэр гарахал.

Гол мүрэнүүдэй яашье гэдэргээ урдахагүйе мэдээд,

Гал гуламтаяа носоон, хүхижэ жаргахаб.

Энэ бадаг соо «гол мүрэнүүд», «гал гуламта» гэжэ эхир үгэнүүд байна.

Эхэ оронойнгоо жаргалта hайхан байдал, ажалша хүнүүд, баян хэшэгтэй дайда, байгаалингаа гоё hайхан шэмэг, шэнжэнүүдые харуулхадань, уран арганууд тон ехэ үүргэ дүүргэнэ.

Байгаалингаа энэ замби түбидэ

Байhандаа омогорхожо ябадагби хододоо.

Алдарта далайнгаа оёоргүй гүндэ

Арадайнгаа сэдьхэлые харадагби тодоор.

Мэлс Самбуев шүлэгэйнгөө уран арга, шэмэг хэрэгсэлнүүд дээрэ нягта хүдэлhэнгабьяань буряад поэзидэ ашатай жэшээ үзүүлнэ.

Тобшолол

Мэлс Самбуевай эршэмтэйгээр хүдэлжэ, богонихон наhанайнгаа хугасаа соо бэшэhэн бүхы уран зохеолнуудыень абажа хараа болбол, тэрэнэй уянгата гэхэ гү, али лирическэ түхэлтэй, хүнэй hанаа сэдьхэлэй доторой байдал, эрмэлзэл болон тэмсэл зураглан харуулhан шүлэгүүд гаража ерэнэ. Тиимэhээ Мэл Самбуевай  зохеолнууд  сэгнэшэгүй удха шанартай гэжэ тэмдэглэмээр.

Тематикын талаар Мэлс Самбуевай зохеолнууд хэмжээлшэгүй үргэн гэжэ мэдэбэбди: «Аврорын» дунай сууряан, hур жабхаланта социалис байдалай магтаал, инаг дуранай түрүүшын зɵɵлэхэн амисхаал, хахасалай гашуун уйдхар, арса жодоо, Санага нютагайнь ажалжа арад зон…Тэдэнэй дунда Эхэ ороноо магтажа бэшэhэн шүлэгүүд үсɵɵн бэшэ.

Поэт ɵɵрынгɵɵ нангин сэдьхэл, үзэл бодол, аашанхихара, түсэб тухай уянгата шүлэгүүдые зохеогоо гэхэдэ алдуу болохогүй.

Поэдэй уран шүлэгдэмэл зохёолнуудайнь зүйлнүүдые һонирхолтой, эли тодо болгожо үгэдэг уянгын баатарнуудай дурэнууд гол хубинь уран аргануудай ехэнхинь болоно гэжэ шэнжэлгэ хэбэб.