О.Сувакпиттиң шүлүктериниң онзагайы

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити билиг школазы

Чыраа-Бажы ортумак ниити билиг школазы

“Келир үеже базым”

эртем-практиктиг конференция

Темазы:

Олег Сувакпиттиң шүлүктериниң онзагайы

                                             Ажылды 11-ги класстың өөреникчизи

  Кара-Сал Анай-Хаак кылган.

                                              Удуртукчузу: тыва дыл,

  чогаал башкызы Монгуш Д-Х.С.

Чыраа-Бажы-2021

Допчузу

1. Киирилде
2. Кол кезээ

1. О.Сувакпиттиң школа программазында кирген шүлүктери
2. О.Сувакпиттиң шүлүктериниң уран-чечени, дылы, онзагайы

3. Түңнел кезээ
4. Капсырылга
5. Литература даңзызы

Киирилде

Чөөн-Хемчик кожууннуң Баян-Дугайга төрүттүнген чаңгыс чер чуртуувус  Олег ϴдербеевич Сувакпит - бичии уруглар чогаалынга көскү черни ээлеп, балалбас исти арттырган чогаалчыларның бирээзи. Ол 1942 чылдан бээр чогаал ажылын кылып эгелээш, 10 ажыг шүлүк, проза номнарын үндүрүп, салгалдарга өөредиглиг, солун чогаалдарны арттырган. Ооң чогаалдарын делегейниң аңгы-аңгы чоннарының дылдарынче очулдурган. Чогаал ажылын 1942 эгелээн. Ооң баштайгы шүлүктериниң чыындызы “Өөрүшкүнүң ыры” 1955 чылда чырыкче үнген.

Чогаалчының школа программазында кирген чогаалдарын бөлүктеп, чыгбаанындан ук ажылывыстын чугулазы ында деп санап турар бис.

Ажылдың сорулгазы: чогаалчының школага өөренир шүлүктериниң ниити даңзызын тургузуп, ук шүлүктерниң уран-чечен дылын сайгарарын оралдашкан бис.

Ук сорулганы чедип  алырда 1-ден 11 класска өөренип эрткен шүлүктеривистиң уран дылын сайгарарының шенелдези болур.

Ажылдын тургузуу: киирилде,школа программазында кирип турар шүлүктериниң ниити даңзызын тургускан, шүлүктеринң уран-чеченин сайгарган кол кезек, түңнел,капсырылга, ажыглаан литература даңзызы.

2. Кол кезээ

Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың хүндүлүг ажылдакчызы,Тываның Күрүне шаңналының эдилекчизи Олег Сувакпиттиң шүлүктери-биле, чечен чугаалары-биле школаның эге чадазындан-на таныш бис.

2.1.  О.Сувакпиттиң школа программазында кирген шүлүктери.

Школа программазында чогаалчының элээн хөй шүлүктери болгаш чечен чугаалары кирген. Чүгле шүлүктерин  бөлүктеп шенээрин кызыткан бис.

2-ги класска “Литературлуг номчулга” эртеминде чогаалчының  2 шүлүү кирип турар: “Тывар сен бе?” биле “Айбааңгы”

3-кү класста “Арзылаң биле Пар”, “Салаалар”, “Эмнеп алган” деп басня болгаш шүлүктери-биле танышкан бис.

4-кү класска 2 шүлүүн номчаан бис: “Хуулгаазын кажыктарым” болгаш “Хаважыгаш”

5-ки класска “Арзылаң биле Пар” деп баснязын катап база номчуур бис.Ол ышкаш “Россияга алдар”, “Кечил-оолдуң солдаттары”деп шүлүктери-биле таныжар бис.

7-ги класска бойдус темазынга бижиттинген эң дээре деп санаарывыс “Ыылар” деп шүлүү-биле таныжар бис. Эки турачыларга тураскааткан “Сат Бүрзекей дугайында баллада” деп шүлүүн номчаан бис.

11-ги класска “Даг Алтайы”, “Сат Бүрзекей дугайында баллада” база “Аревэчи” деп шүлүктери кирип турар.

Ниитизи-биле чогаалчының өөредилге номнарында кирип турар шүлүктериниң ниити саны  15. Олар шупту уругларга бижиттинген. Тема болгаш утка талазы-биле аңгы-аңгы.

2.2. О.Сувакпиттиң шүлүктериниң уран-чечени, дылы, онзагайы.

Чогаалчының уругларга бижиттинген шүлүктериниң дылы бөдүүн, уругларның назы-харынга дүгжүр, ынчалза-даа чечен-мерген, уран чараш.

Дириг амытаннар-биле холбаалыг шүлүктери дыка чаптанчыг. Бичии маадырлар бистиң аравыста турар-биле дөмей кыннып келирлер. “Арзылаң биле Пар” деп баснязын школачы уруг бүрүзү шээжи-биле билир дизе чазыг турбас. Кижилерниң ажылга чиик хамаарылгалыг , ажылының түңнелдери кедилиг болбазын ук басняда бодандырып бижээн.

Кедизин-даа, шынарын-даа

Херексевес кижилерниң

Ажылының түңнелдери

Арзылаңга кончуг дөмей.

“Айбааңгы” деп бичии үгүнүң  овур-хевири дамчыштыр база-ла ажылынга харыысалга чок, ажыл чылдырар кижилерни сойгалап турар.

“Хаважыгаш” деп шүлүү  утка-тургузуг талазы-биле В.Носовтуң «Шляпа» деп чечен чугаазынга чоок-даа болза, ону катаптаваан, ёзулуг-ла улустуӊ аас чогаалының аяны-биле бижиттинген. Хаважыгаштың даштыкы хевирин, аажы-чаӊын чогаалчы чаптанчыг чараш кылдыр чуруп көргүскен:

Карандаштап чуруп каан дег,
Карактары алараӊнаан,
Кулузуннап херип каан дег,
Кулактары халбанчыӊнаан,
Улус көргеш, оюн эрээр

Ужур-ла бар хава иргиң.
Өскен чери бажыӊ азыы —
Өпейтип каан үгекчигеш.
Өстүрүп каан чогум ээзи
Өлзей ашак чувеӊ иргин...
 Улустуң аас чогаалынга үндезилей бижиттинген “Тывар сен бе?”  тывызыктай бижээн кыска шүлүүнден база “Салаалар” деп салааларны шимчедип ойнаар оюн хевиринде шүлүктеринден чогаалчының аас чогаал-биле бир үннеш бодалдарын херечилеп турар. “Матпаадырда” оюн үдээн шүлүктер-биле үн алчып чыдар-даа болза, чогаалчы бодунуу-биле бир онзагай бижээн. Салааларны “хөйнү билир эртемденнер”, “кайгамчык-ла артистер” деп мактап турар.

Төрээн бойдузунуң каас-чаражын магадап чоргаарланганының  база бойдуска кам чок кижилерниң чедирген хоразының дугайында “Эмнеп алган”база “Ыылар” деп шүлүктери хамааржыр.

• Канчап бардың, чечек?- дигеш,

Халып баргаш, тудуп алдым.

• Дем бир уруг эртип чыда,

Тевер орта сына бердим.

Адам хүнден,

Ием черден

Ам-на чарлыр дээним ол-дур.

Ынча дигеш, күжүр чечек

Ыглап-сыктап дам-на барды.

Салбактары чоорту кадып,

Саргарган дег апардылар.

Бичии уруг сына берген чечекти ол-ла черинге “эмнеп” эгелээнинден удаваанда өң кирип, карактары каттырымзап көрүп келген.

Долгандыр турар хүрээлелге хайыра чок төтчеглекчилерни сойгалаан, мээ-медерелинче сиңниге бээр кылдыр бижиттинген “Ыылар” деп шүлүү школа программазында кирген чогаалдарның эң-не дээштии деп санаар бис. Арга-ыяш, аң-меңниң, дээр-черниң, хемнер-сугларның карааның суун төп,ыглажып турарын кончуг чечени-биле номчукчуга дамчыдып шыдаан.

Балды туткан кижилер кээр.

Балдырларже кага-ла бээр.

Барып ужуп човууртаарга,

Бар шаа-биле каттыржырлар....

Шүлүктүң эгезинде болгаш сөөлүнде кыйгы сөстери кандыг-даа кижини боданырынче угландырыптар.

Эргим чонум,

Эриг баарлыг кижилерим!

Ыржым үрээн

Ыы-сыыны дыңнаңар даан.

Дээрниң, Черниң

Деңгел-шенээн тудуп турар

Аймак чонум,

Амгы шагның кижилери!

Кандыг арга,

Кандыг херек кылзывысса,

Ыы-сыы чидип,

Ыржым-шүлээн болу бээрил?

Чогаалчы анаа эвес айтырыг домаа-биле төндүрген деп бодаар бис. Чер кырында чурттап чоруур кижи бүрүзү бодунга айтырыгны салып, түңнелди үндүрзүн дээн чадавас боор.

Ада чурттуң дайынынга эки тура-биле чаалашкан чаңгыс чер-чурттугларывыска чоргааралды оттуруп кээр, патриотизм темазынга бижиттинген  “Кечил-оолдуг солдаттары бис” база “Сат Бүрзекей дугайында баллада” школа программазында кирип турар. Ук шүлүктерни номчуп тура, маадырларның дугайында медээлерни билип ап турар бис.

Ак-көк хемниң чоргаар ады-биле

Ада-чурт дээш дидим тулушкан бис

Арат чоннуң арыг нүүрү-биле

Адывыска шынчы бердинген бис

Кечил-оолдуң солдаттары бистер,

Кезээ шагда белен дайынчы бис.

Акы-дуңмалышкы кожа чоннар болгаш улуг Россияның төлдери бис дээрзинге ооргаланып, чоргаарланып чоруурувусту “Россияга алдар” болгаш “Даг Алтайы” деп шүлүктеринден база билип таныжар бис.Чогаалчының бижээни 1-11 класстарда тыва чогаалга өөренир шүлүктеринден темалары төрээн чурт, патриотизм, бойдус болгаш кижи дээрзин ажылды сайгаргаш, түңнелди үндүрген бис.

О.Сувакпиттиң уругларга бижиттинген чараш чаптанчыг шүлүктери дылдың диалог хевирин ажыглаанындан доктааттынгыр, сагынгыр болуп турар. “Тывар сен бе?”, “Эмнеп алган” деп шүлүктеринде чогаалдың маадырлары аразында чугаалажып турары уругларга чоок.

Оон аңгыда чогаалчы шүлүктеринге янзы-бүрү троптарны арбын ажыглап турар. Эпиттеттери өскелерниинге дөмейлешпес (адыр дыттың будуу, ажыг соок, сынган чечек,ажыл-ишчи чарыш,эмзиг, чемзиг амдан сиңген каттар, өрттүг халап...), метафораның хевирлери чүүл-бүрү  (чечек ыглаан чыдыр, өртемчейге өкпе болур аргалар,соок чывар кээргел чокка хаарып келир, тайбың-биле чуртту байыткан бис).

Түңнел.

Ат-сураглыг чер чуртуувус, уруглар чогаалының үндезилекчилериниң бирээзи Олег Өдербеевич Сувакпиттиң шүлүк талазы-биле мергежээнин магадап, ооң салгалдан салгал дамчып артар чогаалдарының сайгарылгазын кылырын шенедивис. Чогаалчының школага өөренип эрттер проза-даа, шүлүк-даа чогаалдарын номчааш, бистер, школачылар, келир үеде илип алырывыс суртаал, өөредиглиг чогаалдары-биле чоок таныжар аргалыг болганывыс өөрүнчүг. Шенелде ажылывыс үезинде 5-7 класстарның өөреникчилериниң аразынга О.Сувакпиттиң дугайында база ооң шүлүктериниң дугайында анкетаны чоргускан бис. Айтырыгларывыска киржикчилер идепкейлии-биле харыылааннар. Оон аңгыда чогаалчывыстың ыры апарган шүлүктерин өөреникчилерниң билир болганы канчаар-даа аажок өөрүнчүг болду. Садик наэылыывыстан тура ырлажып келген ырыларывыс бистиң ынак чогаалчывыстың чечен сеткилинден үнген дээрзинге өөрүп, аңаа чоргаарланмас аргавыс чок болду.

Школа программазында ынак чогаалчывыстың проза чогаалдарындан аңгыда чүгле шүлүктериниң ниити саны 15 деп түңнедивис. 4-кү класска болгаш 5-ки класска чогаалчының  “Арзылаң биле Пар”деп баснялары дакпырлай кирип турарын база эскердивис. Ол безин чогаалчының ук чогаалы уругларга ол хире дээштиг, күш-ажылчы шын орукту айтып турар кокпа орукчугаш дег үнелиг шүлүк болган деп үнеледивис.

Капсырылга

Анкета

Чоруттунган класстар: 5-7 класстар

Анкетага харыылаан өөреникчилер саны: 80

Сорулгазы: О.Сувакпиттиң дугайында база уругларның чогаалчының шүлүктерин кайы хире билирин, ыры апарган шүлүктерин билир бе дээрзин хынаар.

Литература даңзызы

1. Литературлуг номчулга: 2 класс/ Л.С.Кара-оол.- Кызыл: НШХИ, 2012
2. Литературлуг номчулга: 3 класс/ Л.С.Кара-оол.-Кызыл: НШХИ, 2013
3. Литературлуг номчулга: 4 класс/ Л.С.Кара-оол.-Кызыл: НШХИ, 2014,2016
4. Төрээн чогаал.5 класс.Кужугет М.А. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному.- Кызыл: НШХИ,2013
5. Төрээн чогаал.7 класс.Чамзырын Е.Т.. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному.- Кызыл: НШХИ,2015
6. Төрээн чогаал 11 класс.Куулар Д.С.. Ниити өөредилге черлеринге өөредилге ному.- Кызыл: ТНҮЧ,2002
7. О.Сувакпит Чогаалдар чыындызы.-ТНҮЧ.- Кызыл,1995
8. О.Ө.Сувакпит, М.С.Эргеп, Х.М.Ойдан-оол Чечен чугаалар, тоожулар, тоолдар, шүлүктер, баснялар. Башкыларга болгаш өөреникчиге ном.Кызыл.- 2019