Доклад «Буряад поэзидэ эхэнэрнүүдэй уран hайхан дүрэ»

Министерство образования и науки РБ

МБОУ «Ацагатская средняя общеобразовательная школа-интернат

имени А. Доржиева»

Доклад

«Буряад поэзидэ эхэнэрнүүдэй уран  hайхан дүрэ»

Выполнила: ученица 8 класса Сономдоржиева Соёлма

Руководитель: Дондукова Оюна Цыбиковна

2019г.

Оршол

    Буряадай мүнөө поэзи олон үндэһэтэ эб эетэй бүлэ соо хүндэтэйгөөр һуурижаад, улам саашаа һалбаржа,  шэнэ эрьесэдэ гараад ябана. Манай поэдүүдэй эрхим уран зохёолнууд дэлхэйн поэзиин үндэр хэмжээндэ хүрэмөөр бэшэгдэнхэй гэжэ баталаа һаа, үлүү болохогүй шэнги. Уран шүлэгшэдэй шүлэгүүдыень шэнжэлхэдэ нэн түрүүн түрэл арадайнгаа дундаршагүй ёһо гурим, үзэл бодол, соёл гэгээрэл дээрэ болбосорһон гэжэ ажаглахаар. Саг үргэлжэ эхэнэрэй сэдьхэл ба хараа бодол,тэрэнэй ажабайдал, олониитын анхарал татажа, уран зохёолшодой гуурһан дороһоо эхэнэрнүүдтэ зорюулагдаһан олон тоото һайхан шүлэгүүд, магтаалнууд, дуунууд, үреэнүүд бэшэгдэдэг. Эхэнэрнүүдтэ зорюулһан мүрнүүд уран зохёолшо бүхэнэй данса соо байхадаа өөр өөрын маягаар бэшэгдэһэн байдаг. Минии һанахада, бүһэтэй поэдүүд эхэнэрнүүдые зураглахадаа тэдээндэ хандахадаа эрэ хүнэй тала барин бэшэдэг маягынь ехэ һонирхолтой.

  Мүн тиихэдэ эхэнэр шүлэгшэдэй шүлэгүүдые хараад үзэхэдэ, эхэнэр хүнэй нимгэн сэдьхэлэй мэдэрэлые уринаар дамжуулжа шададаг юм.

 Тиимэ дээрэһээ яһатан бүхэнэй эхэнэрнүүд, эхэнүүд адли. Хүн зоной хүрьһэтэ дэлхэй дээрэ ажаһуугаа сагта, үндэр мэдэрэлэй түрөө сагта, үгын уран ольһоной бэшэгдээ сагта сэдьхэлэй гүнзэгы үгэнүүд бэлигтэй уран шүлэгшэдэй гуурһанһаа эхэдэ, эхэнэрнүүдтэ зорюулһан мүрнүүд гаражал байгаа, гаражал байха…

Темын шухала байлга: Ямаршье үе сагта олониитын ажабайдалда эхэнэрнүүдэй эзэлдэг һууриин шухала байха ёһотой дээрэһээ би энэ темые шэлэжэ абаһан байнаб.

Шэнжэлгын обьект: «Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд»

Шэнжэлгын предмет:Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соо уранаар зураглаһан эхэнэрнүүдэй дүрэнүүд.

Шэнжэлгын гол зорилго:

Буряад шүлэглэмэл зохёолнуудые юрэнхы дээрэнь харалга:  уран шүлэгшэдэй зохёолнууд соо эхэнэрнүүдэй дүрэ шэнжэлэлгэ.

Шэнжэлгын уран арганууд: Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соо эхэнэрнүүдэй дүрэ шэнжэлхын тула бэдэрэлгын, шэнжэлгын ба зэргэсүүлгын уран арганууд хэрэглэгдэһэн байна.

Шэнжэлгын теоретическэ хэрэгсэлнүүд:

Энэ табиһан асуудалнуудаа шиидхэхэ хэрэгтэ уран шүлэгшэдэй зохёолнууд:

1. Дамдинова Е.Ю. «Ц. Дондогойн лирикэ»// Улаан – Үдэ, Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл. 2007.

Дашабылов Г.Ц «Түрүүшын бороо» // Улаан-Үдэ, 1984. Манзаров Э. С «Буян,элбэг», // Улаан-Үдэ, 1995. Раднаева Г.Б. «Талын булаг» // Закаменск,1994. Чойбонов М.Р. «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал» // Уянгата шүлэгүүд, Улаан –Үдэ,1996.

Хүдэлмэриин практическа удха шанар:

Хүдэлмэриимни практическа удха шанарынь «Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соохи эхэнэрнүүдэй дүрэнүүдые элирүүлжэ, олониитын ажабайдалда эхэнэрнүүдэй эзэлдэг һуури шухала гэжэ һанагдана.

Хүдэлмэриин байгуулга:

Бүхы дээрээ хүдэлмэри иимэ бүлэгүүдһээ бүридэнэ:

• Оршол
• Гол  хуби
• Тобшолол
• Хэрэглэгдэһэн литература

Буряад поэзидэ эхэнэрнүүдэй уран һайхан дүрэ

Миһэрнэшдулааханаар,

МиһэрилшниБуряадталыем

Жэгнэдэгдээдын, дүүрэн,

Жаргаманарыеһануулан

Буряадэхэнэр!

    Үнгэтэ юртэмсын үбэртэ хүн түрэлтэнэй заяанда түрэхэһөө һайхан юумэн үгы гээшэл.

    Оршолонто дэлхэйн жама ёһоор хүн бүхэндэ эдлэхэ наһан, хуби заяан гэжэ байдаг ёһотой. Хүн түрэлтэн гээшэ бурханай табисуураар эрэ эхэнэр боложо илгардаг, гэхэтэй хамта тэдэнэй хуби заяан адли бэшэ, онсо илгаатай гээ һаа алдуу болохогүй. Энээхэн дэлхэй дээрэ ушардаг бүхы үзэгдэлнүүдые, бэрхэшээлнүүдые алишье талаһаань үзэхэ гэһэн табисууртай эхэнэр хүнэй хуби заяан ехэ орёо, хүндэ хүшэр байдаг.

   Элинсэг хулинсагаймнай ёһо заншалаар урданай сагай эхэнэрнүүд эрэшүүлэй урдаһаа дуугарадаггүй, нүхэрэйнгөө һэые гэрэйнь һүүдэр алхажа, тэрээн сохи хоймор талаяа гэшхэхэ эрхэгүй, гуламтынгаа галсахижа, тогоонойнгоо урда байгаад, үри хүүгэдээ хүмүүжүүлхэ, хүнгэн бэшэ ажабайдалай долгиндо даруулжа зобошонхой, хэдышье үбшэ хабшанда дайралдабад, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ  оёор соохи нюусаяа хубаалдаха аргагүй, хүнэй дэргэдэ ородоггүй байһан юм гэжэ бултанда мэдээжэ.

Тоолобол эдэ заабаринууд иимэ:

1. Үнгэтэ сэбэр
2. Үйлэдэ уран, бүтээлдэ обтой
3. Үридөө энхэргэн
4. Эхын нангин һургаал дамжуулха
5. Ханидаа түшэгтэй, үнэн һууха
6. Хадамдаа эльгэтэй, харида болгоомжотой
7. Найрта дуугай, түбшэн даруу
8. Наһатанда үреэлтэй
9. Үедэндөө хүндэтэй
10. Нарата юртэмсэдэ буянтай

Зүгөөр иимэхэн эхэнэрнүүд ганса урданшье бэшэ, харин мүнөөнэй сагай эмэгтээшүүлэй дунда олохон лэ байха.

Шэмэрүүн хатуу гушаад онуудые гаталжа гараад, Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, аргатай, хүсэтэй бүхы эрэшүүл Эхэ Ороноо хорото муухай фашистнуудһаа аршалхаяа фронт руу ябаа һэн.

   Харин нарай нялха үхибүүдээ тэбэриһээр үлэһэн манай хүгшэн эжынэр хүнгэн бэшэ ажалаа саашань үргэлжэлүүлэн, нариихан мүр дээрээ даажа абаа юм. Газараа анзаһаар хахалжа, таряагаа ургуулаа, үхэр малаа үдхэжэ, мяха, һүеэ фронтдо ябаһан сэрэгшэдтээ эльгээнэ, үхибүүгээ хүмүүжүүлнэ, үргэнэ. Зарим хэды эхэнэрнүүд эсэгэнэртэеэ, аха дүүнэртэеэ, инаг нүхэртэеэ хамта фронтодо эрэлхэг баатарлигаа тулалтаһан байха.

   Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эхэнэрнүүдэй гаргаһан баатаршалга хэзээдэшье мартагдахагүй. Ямар хүсэтэй, зоригтой  ябааб тиихэдэ эжынэрнай. Эндэ Николай Очировай «Дайнай үеын эжынэр»гэһэн шүлэгынь хараад үзэе:

Хайруулалтахатуу  үедэ

Хонгор дуулим сэдьхэлээ

Хамгаалалта хамта хүбүүтэеэ

Хайрата Эхэ Ороноо

Хара эртэ бодожо,

Хажуурай хүгжэм ханхинуулаат.

Халуун наранда тухашаржа,

Хүлһөө дуһалуулан шогшолдооб

Эрын хүхэ ажалые

Ээм дээрээ даагаалта

Модошье отолхо ажалдаа

Мэргэн шадалаа харуулаат,

Үри хүүгэдээ эрхэлүүлжэ,

Үлгын дуу дуулаха

Үе забһаршье олоогүйт,

Үлэншье ябаһандаа гомдоогүйт.

Үзэхые үзөөлтэ, эжынэр,

Үүлэтэ хэрзэгы сагта

Уран шүлэгөө бэшэһүү

Үбдэглэжэ тандаа мүргэһүү.

   Үнинэй хүлеэгдэһэн Илалтын үдэр хүн бүхэнэй сэдьхэл зүрхэндэ ямар ехэ баяр асараа  гээшэб. Оршон тойронхи байдалай һандархые, жахын эбдэрхые үргэн заһабарилха хэрэгтэ баһал эрэшүүлтэй зэргэ эхэнэрнүүд хүсэ шадалаа гамнангүй зорюулаа.

Эхэнэрнүүдэй бэлиг шадабариин, шэн зоригой ашаар манай Эхэ орон түүхэдэ Илалта, амжалтануудые туйлаһан байна. Эдэнэй оролдосотой, ажалша энээхэн гарнууд, энэрхы зөөлэн сагаан сэдьхэл ба үнэтэ сэхэ зан ажабайдалые шэмэглэнэ.

    Байгаалиин ёһо заншалаар эхэнэр хүн ажамидаралай эхин эхэ болохо үндэр заяатай байна. Тэдэ үри бэедээ ами наһа бэлэглэжэ, үлгын дэргэдэ һахижа, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ урин ульһа, халуун энхэрэл зорюулжа, Эхэ оронойнгоо эрхим эрхэтэдые ургуулан хүмүүжүүлхэ үнэн  һайхан мэдэрэл, ажалда дурлалга, һайн һайхан гурим заншал ба ниитын нангин хүсэл эрмэлзэл нэбтэрүүлхэ табисууртай гээшэ.

Эхын үгэ бүхэниинь үнэтэй, гэшхэдэл бүхэниинь баяраар доһолжо, найр бүхэн мүнхэдэл, үбэлэй һалхинай зэбүүн эшхэрээншье хүгжэмдэл үзэгдэдэг бэлэй.

    Нээрээшье, бидэ булта эхэнэрэй гал гуламтаһаа, гэр бүлэһөө амидаралта хүсэ абана гээшэлди даа. Эхэнэрэй гал гуламтаяа нангинаар сахидаг тухай Галина Раднаевагай шүлэг соо үргэнөөр зураглагданхай .

Эхэнэр хүн этигэлээрээ ажаһуудаг,

Тиимэл хадаа гуламтынгаа галтай хөөрэлдэдэг,

Эхэнэр хүн нэгэтэ дурладаг,

Тиимэл хадаа уг изагаараа залгадаг

Жара хүрэтэрөө жаргалаа бэдэрһэн

Эхэнэрэй зориг байдалай үргэн шэмэглэдэг

Жэлэй дүрбэн сагта сэсэглэһэн

Эхэнэрэй шарайһаа үхэлшье хадаа далтирдаг (46,н.17)

Эндэ поэтесса Г. Раднаева гал гуламтын, уг изагуурай  удха гүнзэгыгөөр эхэнэр хүнэй хараа бодолоор болбосоруулан бэшэһэн байна. Буряад эхэнэрнүүд бүхы наһаараа этигэл дүүрэн ябадаг, хооһон шэнгеэр үзэгдэхэ. Эртэ урда сагһаа нүүдэл байдалтай буряад арадай эхэнүүд, эхэнэрнүүд эхэнэр хүнэй заяагаар гуламтынгаа гал  унтараангүй хэтэ мүнхэдөө сахин, галаа удхалжа һуухадаа бүхы өөрынгөө бодол, сэдьхэлэйнгээ байдал тэгшэрүүлжэ, һаналаа сагааруулжа  арюудхан һуудаг байгаа. Эгээл эндэ галай гүнзэгы удха поэт элирүүлэн харуулхадаа, гуламтын гал эхэнэр хоёрой нягта холбоо харуулна. Бүхы наһаараа жаргал соогоо тэсэжэ, хүлеэжэ шадаха эхэнэрэй сэдьхэл гээшэ зориг болоно. Зоригой хүсөөр, зоригой тэдхэмжээр байдалай бэрхэшээлтэ орёо дабаануудые тэсэжэ, дабажа ябахадаа, эхэнэрэй шарай бэрхэшээлтэ сагуудһаа муудангүй, хэтын хэтэдэ нюдэдынь галтай зандаа, жэлэй дүрбэн сагта шарайнь толотожо сэсэглэн ябажа шададаг.

Тиимэл хадань эхэнэрэй этигэлһээ, дуранһаа, зоригһоо, һайхан шарайһаа «үхэл далтиржа» тойрон гарадаг…гэжэ шүлэгшэн Галина Базаржаповна уран һайхан шүлэг бэшэһэн байна.

              Тэрэ харанхы мунхаг байдалһаа мүнөө үе хүрэтэр буряад арад зон элдэб талаһаа хүгжэжэ, һэеы гэр соогоо хоймор талаяа гэшхэхэёһогүй эмэгтэйшүүл мүнөө эрэгтэй зонтоёо адли эрхэ сүлөөтэй боложо, арад зондоо, гүрэн түрэдөө өөрынгөө хубитые эрэшүүлтэеэ суг хамта дутуугүйгөөр оруулмаар байна. Эндэ «Эрэшүүлтэй адли эхэнэрнүүд» гэһэн Г. Раднаевагай шүлэг соо ехэ зүбөөр харуулагданхай.

Үриие түрэжэ хүн  болгоод,

Үдэр һүнигүй һанаагаа зобохо

Эрэшүүлтэй адли ажаллажа эсээд,

Энхэрлээрээ дулаа  үгэн ажаһууха  (45,н.58)

Тиихэдэ мүнөө үедэ эхэнэрнүүд эрхэтэн ёһотой үндэр мэдэрэлтэйгээр экономикын, эрдэм наукын, соёл культурын, уран зохёолой бүхы һалбаринуудта хүдэлнэ.

     Урданай буряад ёһо заншалаар эхэнэр хүн тамхи татадаггүй, архи уудаггүй байгаа. Харин мүнөө сагта зарим эхэнэрнүүд эрэ хүнтэеэ адли эрхэтэй болоһондоо, нэгэ бага эхэнэр хүнэй үүргэ тухай буруу ойлгоно гэжэ һанахаар. Тэдэ эрэшүүлтэй адли, дутуугүйгөөр тамхи татадаг, архи уудаг болонхой, гэхэтэй хамта үри бэеэ орхино, үншэдэй гэр эльгээнэ. Эдэ мэдэ хүндэ хүшэр байдалай тогтоһонһоо гү, али эхэнэрнүүдэй зосоохи байдалай гүнзэгы мэдэрэлэйнь үгырһэнһөө болоно гү, бү мэдэе.

Тиимэһээ эхэнэр нэрэеэ дээрэ үргэжэ, нангин сэбэрээр сахижа ябаха гээшэ бидэнэй уялга.

     Поэдүүд эхэнэр поэтессэнүүдтэ ороходоо эрид зоригтой бата мэдэрэлтэй үгэнүүдые бэшэжэ шададаг, эхэнэр зоной шанар түхэлые ондоогоор хаража, өөрын онсо маягтайгаар дамжуулжа шададаг гэхэдэ алдуу болохогүй. Эндэ эрэ эхэнэр хоёрой харасын, хараа бодолой илгаа тухай шэнжэлэгшэ В. А. Маслова иигэжэ бэшэнэ:

«Женщина, оценивая себе, делают акцент на внутренних, личностных качествах (утонченность, шарм, ум, изысканность, мягкость, тактичность…)а то время как мужчина в большинстве своем оценивают женщин по внешним данным (красота, волосы, ноги, глаза, фигура) (38, н.121)

Мэдээжэ бэлигтэй поэт Г. Дашабыловай уянгата һайхан шүлэгүүдынь хараад үзэхэдэ, буряад басаганай дүрэ зураглахадаа, ехэ һонин зэргэсүүлгэ хэрэглэнэ:

Хуһан шэнгеэр найгана,

Уһан долгёор матарна,

Уран гоёор хайлана,

Гуран мэтээр хатарна.(16,н.71)

Имагтал ород уран зохёолдо эхэнэрые хуһантай жэшэдэг гэжэ мэдээжэ. Г. Дашабылов энэ арга буряад уран зохёолдо ехэ таарамаар оруулжа, уран арга- зэргэсүүлгэ («хуһан», «уһан», «гуран») хэрэглэжэ, эхэнэрэй дүрэ тон уранаар харуулаа. Мүн тиихэдэ «найгана», «матарна», «хайлана», «хатарна» гэһэн үгэнүүдээр бэеынь нугархай, түхэл маягайнь гоё һайханиие харуулна.

Тэдэнэр эхэнэрнүүдые зураглахадаа, сэдьхэлэй гүнзэгыһөө хандахадаа, эрэ хүнэй тала барин бэшэдэг маягынь тэмдэглэхээр.Имагтал инаг дуран тухай шүлэгүүдынь гү, али юрын бүхы эхэнэрнүүдтэ зорюулһан мүрнүүд хуу баран сэдьхэлэйнь мэдэрэл харуулдаг. Элбэг Манзаровай шүлэг хараад үзэбэл иимэ:

Дура сэдьхэлэй бурхадууд

Та гээшэт хүндэтэ эхэнэрнүүд

Дуураһан талые һэргээн дуулаха

Дуунай удха танда түрөө…(37,н.23)

Эндэ сэдьхэлэйнь оёорһоо урдан гараһан гүнзэгы мэдэрэлэй үгэнүүд эхэнэрнүүдые амиды бурхадтай жэшэһэниинь ехэ һонин зэргэсүүлгэ боложо үгэнэ.

Мүн баһа эндэ Алексей Бадаевай «Буряад эхэнэрнүүд» гэһэн шүлэгынь хараад үзэбэл:

Буряад эхэнэрнүүд -

Булта сэсэн, сэбэрнүүд

Сасуулшагүй юунтэйшье

дэлхэй дээрэ

Сагаан Дара- Эхэнүүд!

Энэ шүлэг соогоо Сагаан  Дара  эхэ бурхантай зэргэсүүлһэн байна.

Эндэ минии һанахада,  Сагаан Дара эхэ бурхамнай хадаа, нигүүлэсхы сэдьхэлһээ хүниие сэдьхэн хайрладаг, хамгаалдаг дээрэһээ эхэнэрнүүд боди сагаан сэдьхэл бүхы наһаараа зүрхэн соогоо гамнажа, хайрлажа омогорхон ябахадань, эхэнэрнүүд ёһотойл бурхан шэнгеэр үзэгдэнэ бшуу.

    Эхэнэрнүүдтэ зорюулһан мүрнүүд уран зохёолшо бүхэнэй данса соо байхадаа өөр өөрын маягаар бэшэгдэһэн байдаг. Жэшээлбэл: Даша Дамбаев Матвей Чойбонов хоёрой «Дангина» гэһэн шүлэгүүдые хаража  үзэе:

Уулзаха бүридөө мойһон хурса харасаараа

Уни бутарса халта намай шэрбэсэгээн,

Налгай мэндын миһэрэл гэнтэ бэлэглэн,

Нахилзуур бэетэй энэ эхэнэр һануулжа,

Аялдар зугаа, аляа инаг зангаараа,

Аялга мэтээр, гүн сэдьхэл буляана.(н.26)

Урин хабарай дулаан альгаараа хасарышни жэгнээд,

Урма зориг найдал түрөөжэ шадахал байна.

Ульгам зантай бадма лёнхобоор

                                     дүрсэлһэн басаган

Улаа бутараа дурыем шатаан

                                    зобоохол байна.

Алтан намарайшье хонгёо хүгжэмөө

                                   аялан жэгүүрдээд

Аза талаан- али бүгэдые

                               үреэһээр байна.

Аяар холоһоо Сагаан- Дара эхэдэл

                                    суранзатан татаад,

Ая гангаар анхилан дүтэлһэн дангина бэ!(55,н.56)

Эдэ хоёр шүлэг зэргэсүүлэн хараад үзэхэдэ, Даша Дамбаев  «Дангина» гэһэн шүлэг соогоо эхэнэрэй дүрэ зураглахадаа мойһон шэнги нюдэтэй, гоё һайхан бэетэй «жэмэстэл хангал дүн сагаан сээжэтэй» буряад эхэнэр «эршээр дүүрэн хүн түрэһэн бэемни, дурлалай суранзан хүсэндэ» абтуулба гэжэ бэшэһэн байна.

   М. Чойбонов «Дангина» гэһэн шүлэг соогоо эхэнэрэй дүрэ зураглахадаа, лёнхобо сэсэгтэй жэшээлэн ямар һайхан дүрэ гаргажа шадаа гээшэб! Будда бурханай номнол соо хэлэгдэдэг Сохо- Баадиин орондо лёнхобо сэсэгһээ бурхад (Сагаан, Ногоон Дара эхэнүүд) түрэдэг үльгэртэй…

  Тиимэһээ лёнхобо сэсэг хадаа буддын шажанда аригуун сэбэр, бузаргүй, нигүүлэсхы сэдьхэлэй тэмдэг боложо үгэдэг. Минии һанахада, уран шүлэгшэн М. Чойбонов шүлэг соогоо буряад басаганай дүрэ аригуун сэбэр, бузаргүй, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, лёнхобо сэсэгтэй жэшээлжэ, Сагаан Дара эхэ бурхантай баһа сасуулжа харуулһан байна.

Тиимэ дээрэһээ поэт бүхэн өөрын һанал бодолтойшье һаа, уран аргатайшье һаа, түхэл маягтайшье һаа удхынгаа талаар адлирхуу байна гэжэ һананаб.

 Иимэл даа, эхэнэр хүнэй хуби заяан, зол жаргал гээшэ шэргэшэгүй аршаан булагтал эхитэй, нэгэ харьялан бурьялжа, заримдаа аалидан намдуугаар мэлмэрэн урдаха…

Тобшолол

Хүдэлмэриимни темэ хадаа «Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соо зураглаһан эхэнэрнүүдэй дүрэнүүд» болоно.

Хүдэлмэриеэ дүүргээд байхадаа табигдаһан зорилгонуудни хүсэд дүүрэнээр бэелүүлэгдээ гэжэ һанагдана.

         Юундэб гэхэдэ, үгтэһэн зохёолнуудые яһала гүнзэгыгөөр, оролдосотойгоор шэнжэлэн хаража, уран зохёолшодой зохёохы ажалайнь ехэнхи һуури эзэлһэн эхэнэр, тэдэнэй хуби заяа харуулһан зохёолнуудые абажа, эртэ урдаһаа мүнөө болотор эхэнэр хүн дэлхэй дээрэ ямар нүлөө үзүүлнэб гэжэ элирүүлэгдээ, тиимэ дээрэһээ энэ хүдэлмэриин зорилго хүсэд дүүрэнээр бэелүүлэгдээ гэжэ һанамаар.

        Ямаршье сагта, урданай гү, али мүнөө үедэ гү, илгаагүй эхэнэр хүнэй үүргэ ажабайдалда аргагүй ехэ удха шанартай. Тиихэдээ тэдэ гал гуламтаяа сахижа, үри хүүгэдээ хүмүүжүүлжэ, бүһэтэйшүүлэйнгээ холын харгыда агнуурида гарахадань, һүн сэржэмээ үргэдэг һайхан заншалаа алдаагүй юм.

        Гэхэтэй хамта, эрхэ сүлөөтэй, ажал хүдэлмэриингөө ашаар амар жаргал олоһон эхэнэрнүүдэй хуби заяан, түрэл һайхан орон нютагайнгаа сэсэрлиг тала дайда, сухаришагүй шэн зориг, хоорондоохи харилсаан тухай уран шүлэгшэд үнэн зүбөөр, уян зөөлэнөөр бэшэдэг байна.

        Үнэхөөрөөшье, эхэнэр хүн нэн түрүүн эхэ боложо үри бэедээ ажабайдал олгохоһоо гадна, мүн тэдэнэй түрүүшынь һурган хүмүүжүүлэгшэд болон, үнэн һайхан мэдэрэл, ажалда дурлалга, һайн һайхан гурим заншал ба ниитын нангин хүсэл эрмэлзэл ургажа байгаа залуу  үетэндэ нэбтэрүүлнэ гэжэ ойлгохоор байна.

          Үшөө тиихэдэ эхэнэр, эхэ тухай зохёолнуудые олоор һургуулиин программа соо оруулбал, һурагшад энэрхы сэдьхэлтэй эхэеэ, хүгшэн эжыгээ, бүри ехээр сэгнэдэг, хүндэлдэг болохо бшуу гэжэ һанагдана.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. ДамдиноваЕ.Ю. «Ц. Дондогойн лирикэ" // Улаан – Үдэ, Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл. 2007.
2. Байгал «Эхэнэр хүнэй хуби заяан»// Соёл –культура гэһэн хэблэлэй ГП «6,2007,н.112-115
3. Буряад шүлэгэй дээжэ//Бур. Номой хэблэл, Улаан –Үдэ, 1963
4. Дашабылов Г.Ц «Түрүүшын бороо» // Улаан-Үдэ, 1984.
5.  Манзаров Э. С «Буян,элбэг», // Улаан-Үдэ, 1995.
6. Маслова В.Ю Лингокультурология М. Академия, 2001,стр.121
7.  Раднаева Г.Б. «Талын булаг» // Закаменск,1994.
8. Чойбонов М.Р. «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал» // Уянгата шүлэгүүд, Улаан –Үдэ,1996.

Оршол

    Буряадай мүнөө поэзи олон үндэһэтэ эб эетэй бүлэ соо хүндэтэйгөөр һуурижаад, улам саашаа һалбаржа,  шэнэ эрьесэдэ гараад ябана. Манай поэдүүдэй эрхим уран зохёолнууд дэлхэйн поэзиин үндэр хэмжээндэ хүрэмөөр бэшэгдэнхэй гэжэ баталаа һаа, үлүү болохогүй шэнги. Уран шүлэгшэдэй шүлэгүүдыень шэнжэлхэдэ нэн түрүүн түрэл арадайнгаа дундаршагүй ёһо гурим, үзэл бодол, соёл гэгээрэл дээрэ болбосорһон гэжэ ажаглахаар. Саг үргэлжэ эхэнэрэй сэдьхэл ба хараа бодол, тэрэнэй ажабайдал, олониитын анхарал татажа, уран зохёолшодой гуурһан дороһоо эхэнэрнүүдтэ зорюулагдаһан олон тоото һайхан шүлэгүүд, магтаалнууд, дуунууд, үреэнүүд бэшэгдэдэг. Эхэнэрнүүдтэ зорюулһан мүрнүүд уран зохёолшо бүхэнэй данса соо байхадаа өөр өөрын маягаар бэшэгдэһэн байдаг.

Хүн зоной хүрьһэтэ дэлхэй дээрэ ажаһуугаа сагта, үндэр мэдэрэлэй түрөө сагта, үгын уран ольһоной бэшэгдээ сагта сэдьхэлэй гүнзэгы үгэнүүд бэлигтэй уран шүлэгшэдэй гуурһанһаа эхэдэ, эхэнэрнүүдтэ зорюулһан мүрнүүд гаражал байгаа, гаражал байха…

Темын шухала байлга: Ямаршье үе сагта олониитын ажабайдалда эхэнэрнүүдэй эзэлдэг һууриин шухала байха ёһотой дээрэһээ би энэ темые шэлэжэ абаһан байнаб.

Шэнжэлгын обьект: «Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд»

Шэнжэлгын предмет:   Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соо уранаар зураглаһан эхэнэрнүүдэй дүрэнүүд.

Шэнжэлгын гол зорилго:

Буряад шүлэглэмэл зохёолнуудые юрэнхы дээрэнь харалга:  уран шүлэгшэдэй зохёолнууд соо эхэнэрнүүдэй дүрэ шэнжэлэлгэ.

Шэнжэлгын уран арганууд: Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соо эхэнэрнүүдэй дүрэ шэнжэлхын тула бэдэрэлгын, шэнжэлгын ба зэргэсүүлгын уран арганууд хэрэглэгдэһэн байна.

Шэнжэлгын теоретическэ хэрэгсэлнүүд:

Энэ табиһан асуудалнуудаа шиидхэхэ хэрэгтэ уран шүлэгшэдэй зохёолнууд:

Хүдэлмэриин практическа удха шанар:

Хүдэлмэриимни практическа удха шанарынь «Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соохи эхэнэрнүүдэй дүрэнүүдые элирүүлжэ, олониитын ажабайдалда эхэнэрнүүдэй эзэлдэг һуури шухала гэжэ һанагдана.

Хүдэлмэриин байгуулга:

Бүхы дээрээ хүдэлмэри иимэ бүлэгүүдһээ бүридэнэ:

• Оршол
• Гол  хуби
• Тобшолол
• Хэрэглэгдэһэн литература

Буряад поэзидэ эхэнэрнүүдэй уран һайхан дүрэ

Энээхэн дэлхэй дээрэ ушардаг бүхы үзэгдэлнүүдые, бэрхэшээлнүүдые алишье талаһаань үзэхэ гэһэн табисууртай эхэнэр хүнэй хуби заяан ехэ орёо, хүндэ хүшэр байдаг.

Зүгөөр иимэхэн эхэнэрнүүд ганса урданшье бэшэ, харин мүнөөнэй сагай эмэгтээшүүлэй дунда олохон лэ байха.

Эсэгэ Ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда эхэнэрнүүдэй гаргаһан баатаршалга хэзээдэшье мартагдахагүй. Ямар хүсэтэй, зоригтой  ябааб тиихэдэ эжынэрнай. Эндэ Николай Очировай «Дайнай үеын эжынэр» гэһэн шүлэгынь хараад үзэе:

Эрын хүхэ ажалые

Ээм дээрээ даагаалта

Модошье отолхо ажалдаа

Мэргэн шадалаа харуулаат..

         Эхэнэрнүүдэй бэлиг шадабариин, шэн зоригой ашаар манай Эхэ орон түүхэдэ Илалта, амжалтануудые туйлаһан байна. Эдэнэй оролдосотой, ажалша энээхэн гарнууд, энэрхы зөөлэн сагаан сэдьхэл ба үнэтэ сэхэ зан ажабайдалые шэмэглэнэ.

Тиихэдэ мүнөө үедэ эхэнэрнүүд эрхэтэн ёһотой үндэр мэдэрэлтэйгээр экономикын, эрдэм наукын, соёл культурын, уран зохёолой бүхы һалбаринуудта хүдэлнэ.

           Урданай буряад ёһо заншалаар эхэнэр хүн тамхи татадаггүй, архи уудаггүй байгаа. Харин мүнөө сагта зарим эхэнэрнүүд эрэ хүнтэеэ адли эрхэтэй болоһондоо, нэгэ бага эхэнэр хүнэй үүргэ тухай буруу ойлгоно гэжэ һанахаар. Тэдэ эрэшүүлтэй адли, дутуугүйгөөр тамхи татадаг, архи уудаг болонхой, гэхэтэй хамта үри бэеэ орхино, үншэдэй гэр эльгээнэ. Эдэ мэдэ хүндэ хүшэр байдалай тогтоһонһоо гү, али эхэнэрнүүдэй зосоохи байдалай гүнзэгы мэдэрэлэйнь үгырһэнһөө болоно гү, бү мэдэе.

Тиимэһээ эхэнэр нэрэеэ дээрэ үргэжэ, нангин сэбэрээр сахижа ябаха гээшэ бидэнэй уялга.

Даша Дамбаев Матвей Чойбонов хоёрой «Дангина» гэһэн шүлэгүүдые зэргэсүүлэн хараад үзэхэдэ:

             Даша Дамбаев  «Дангина» гэһэн шүлэг соогоо эхэнэрэй дүрэ зураглахадаа мойһон шэнги нюдэтэй, гоё һайхан бэетэй «жэмэстэл хангал дүн сагаан сээжэтэй» буряад эхэнэр «эршээр дүүрэн хүн түрэһэн бэемни, дурлалай суранзан хүсэндэ» абтуулба гэжэ бэшэһэн байна.

              М. Чойбонов «Дангина» гэһэн шүлэг соогоо эхэнэрэй дүрэ зураглахадаа, лёнхобо сэсэгтэй жэшээлэн ямар һайхан дүрэ гаргажа шадаа гээшэб! Будда бурханай номнол соо хэлэгдэдэг Сохо- Баадиин орондо лёнхобо сэсэгһээ бурхад (Сагаан, Ногоон Дара эхэнүүд) түрэдэг үльгэртэй…

         Тиимэһээ лёнхобо сэсэг хадаа буддын шажанда аригуун сэбэр, бузаргүй, нигүүлэсхы сэдьхэлэй тэмдэг боложо үгэдэг. Минии һанахада, уран шүлэгшэн М. Чойбонов шүлэг соогоо буряад басаганай дүрэ аригуун сэбэр, бузаргүй, нигүүлэсхы сэдьхэлтэй, лёнхобо сэсэгтэй жэшээлжэ, Сагаан Дара эхэ бурхантай баһа сасуулжа харуулһан байна.

         Тиимэ дээрэһээ поэт бүхэн өөрын һанал бодолтойшье һаа, уран аргатайшье һаа, түхэл маягтайшье һаа удхынгаа талаар адлирхуу байна гэжэ һананаб.

        Иимэл даа, эхэнэр хүнэй хуби заяан, зол жаргал гээшэ шэргэшэгүй аршаан булагтал эхитэй, нэгэ харьялан бурьялжа, заримдаа аалидан намдуугаар мэлмэрэн урдаха…

Тобшолол

Хүдэлмэриимни темэ хадаа «Буряад шүлэглэмэл зохёолнууд соо зураглаһан эхэнэрнүүдэй дүрэнүүд» болоно.

Хүдэлмэриеэ дүүргээд байхадаа, табигдаһан зорилгонуудни дүүрэнээр бэелүүлэгдээ гэжэ һанагдана.

         Юундэб гэхэдэ, үгтэһэн зохёолнуудые яһала гүнзэгыгөөр, оролдосотойгоор шэнжэлэн хаража, уран зохёолшодой зохёохы ажалайнь ехэнхи һуури эзэлһэн эхэнэр, тэдэнэй хуби заяа харуулһан зохёолнуудые абажа, эртэ урдаһаа мүнөө болотор эхэнэр хүн дэлхэй дээрэ ямар нүлөө үзүүлнэб гэжэ элирүүлэгдээ, тиимэ дээрэһээ энэ хүдэлмэриин зорилго хүсэд дүүрэнээр бэелүүлэгдээ гэжэ һанамаар.

        Гэхэтэй хамта, эрхэ сүлөөтэй, ажал хүдэлмэриингөө ашаар амар жаргал олоһон эхэнэрнүүдэй хуби заяан, түрэл һайхан орон нютагайнгаа сэсэрлиг тала дайда, сухаришагүй шэн зориг, хоорондоохи харилсаан тухай уран шүлэгшэд үнэн зүбөөр, уян зөөлэнөөр бэшэдэг байна.

       Тиимэhээ уран шүлэгшэдэй шүлэгүүдыень шэнжэлээд байхадаа, байгаалиhаа үршѳѳhэн ялас гэмэ талаан бэлигтэй саанаhаа заяагдаhан, зэлэ татаhан ѳѳрын гуурhатай уран шүлэгшэдэй бүтээлнүүд, минии сэдьхэл зүрхэ хүдэлгѳѳ, саашадаа улам олон шүлэгшэдэй зохёолнуудыень уншажа,  шэнжэлжэ ажаглахаб гэжэ найданаб.

Яагаашье hаа уран шүлэгшэдэй нэрэ мүнхэ. Зохёолнуудынь мүнхэ замаа олоо, арад зонойнгоо ухаан бодол, зүрхэ сэдьхэл соо уурхайлан hуурияа оложо, hайн hайханай үриhэ тарина.

Үнгын олон сэсэгүүд соо

Уян жэргэмэл дууряанал.

Үнэндэ этигээрэй,

Үй хэрэгтнай мүнхэл…

Хэрэглэгдэһэн литература

• Дамдинова Е.Ю. «Ц. Дондогойн лирикэ" // Улаан – Үдэ, Буряадай эрдэмэй түбэй хэблэл. 2007.
• Байгал «Эхэнэр хүнэй хуби заяан»// Соёл –культура гэһэн хэблэлэй ГП «6,2007,н.112-115
• Буряад шүлэгэй дээжэ//Бур. Номой хэблэл, Улаан –Үдэ, 1963
• Дашабылов Г.Ц «Түрүүшын бороо» // Улаан-Үдэ, 1984.
• Манзаров Э. С «Буян, элбэг», // Улаан-Үдэ, 1995.
• Маслова В.Ю Лингокультурология М. Академия, 2001,стр.121
• Раднаева Г.Б. «Талын булаг» // Закаменск,1994.
• Чойбонов М.Р. «Мүнхын аршаанай мүнгэн дуһал» // Уянгата шүлэгүүд, Улаан –Үдэ,1996.