"Нур дунд- нуһсн сәәхн, нутг дунд- номтань сәәхн"

                          МОКУ «Вознесеновская СОШ» им. И. В. Гермашева

                       РЕФЕРАТ

      «НУР ДУНД - НУҺСН СӘӘХН,

  НУТГ ДУНД – НОМТАНЬ СӘӘХН»

                                  Күцәснь:  Бамбаев Владимир. 8 кл.

                                    Багш:   Сагаева Н. Г

                                                           1

         Һазр деерк хамг нарар күч авна. Нарн мөс урсхана. Һолын ус бәрәнәс сулдхна. Цас хәәлүләд, тег көкрүлнә. Күн болһн нарнд байрлна. Күүнд нег нарн бәәдг. Эврә һазр- уснас, эврә Төрскнәс үнтә юмн уга. Мана Төрскн- хальмг тег. Мана төрскн келн- хальмг келн. Экин саатулын дуунас айстань бәәхий? Ээҗәсн соңссн тууляс эңкрнь олдхий? «Кезәнә бәәҗ. Эмгн өвгн хойр бәәҗ. . .» - гиһәд, эклм цацу, кенә чигн махмуднь меемрәд, ә- чимән уга, туульд авлгдсн эс болхий. Алдр «Җаңһрт», өврмҗтә ут туульд, генәртә дуудт, цецн үлгүрмүдт, цецгәрсн сәәхн йөрәлмүдт, бүтүһәр келгдсн тәәлвртә туульд болн амн үгин билгин нань чигн зокъялмудт хальмг улсин гүн ухань, җирһлин хәләцнь товчлата. Цуг эдн- хальмг келнә булг. Хальмг улсин чилш уга нег зөөрнь. Эн үүдәврмүдиг медҗ авснь- төрскн келнә түлкүринь олх. Аак, баав гисн- бичкдүдин түрүн үгмүд. Экиннь келән үрнь дасна. Экдән эңкр үрнь- эврәннь келндән чигн эңкр болдг.

             Хальмг келнә булг- амн үгин зөөр хальмг улс меддгин төлә, келлһндән олзлдгин төлә олн бичәчнр, номтнр, орчулачнр көдлҗ йовсмн. Теднә дунд- Кичгә Төлә- нертә номт, багш,  профессор,  Төрскән харсгч Алдр дәәнә болн күч- көлснә ветеран, бичәч, орчулач. Эн көдлмш номт ямаран ик үүдәлтин зөөр,  дамшлт дорас өсҗ йовх баһчудт үлдәснд нерәдгдҗәнә.

                                                        2

          Ямаран чигн келн улс дунд олндан тоомсрта, орн- нутгтан үзмҗтә,олн әмтнәннь нүдн- амн болсн, келн- улсиннь туужд орсн кесг күн бәәдг. Теднә негнь- Анатолий Шалхакович Кичиков бәәсмн. «Нур дунд нуһсн сәәхн, нутг дунд номтань сәәхн», - гидг үлгүр хальмг улст бәәнә. Профессор, филологическ номин доктор, багш, бичәч, орчулач, дәәнә болн күч- көлснә ветеран. Эн күүг мана Таңһчд кесг әмтн меддг билә. Энҗл Анатолий Шалхаковичин 95- гч ончта өөн темдглгдҗәнә.  Элгн- садндан, таньл- үзлмүдтән , бичкдүдтән, баһчудтан  үлгүр болҗ йовла. Анатолий Шалхакович Кичиков Әрәсән дорд үзгин номтнрин тоомсрта, күцмҗтә негнь бәәсмн.

        Кичгә Төлә Манцин Кецин Баһ Дөрвд  нутгин Баһ Чонса әәмгт  1921 җилд төрсмн. Номтын җирһлин, үүдәлтин хаалһ хальмг үүдәлтин болн номин тууҗин халхсла  залһлдата. Багш, бичәч, орчулач, журналист, нертә номт- дүүлврч- цуг эн тоот Кичгә Төлән билг. Бичкнәсн Кичгә Төлә сурһульд чидлән өгәд, номар соньмсдг бәәҗ. Сииврт туугдсн бийнь, Семипалатинск багшин институт йилһән сәәнәр төгслә. 1957 җилд Хальмг Таңһч хәрү босхгдсн цагт, эн хәрү теегүрн ирсмн. Һазртан ирәд, чидлән, медрлән багшин көдлмшт нерәдлә. Дамшлтта багш, эв- арһч, Кичгә Төлә хальмг утх- зокъялын кесг даслурмудын түүрвәч болв. Энүнә даслурмуд 7- 8 дәкҗ барлгдсн бәәҗ.

           Олн җилмүдин туршарт номт «Җаңһр» хальмг баатрлг дуулврин шалһлт кесмн. Баатрлг дуулврин шалһлт- Кичгә Төлән үүдәлтин һол төрнь бәәсмн. Эн төрәр дөчн дөрвн көдлмш барас һарсмн. «Героический эпос «Джангар» : сравнительно- типологическое исследование памятника» гидг дегтр мана орн- нутгин болн делкән номтнр көдлмштән олзлна. «Наука» дегтр һарһачин дорд үзгин литературин һоллгч редакц 1978 җилд Кичгә Төлә тогтасн хойр ботьта «Җаңһр» баатрлг дуулвр  барлсн бәәҗ. Эн дегтрт хөрн тавн бөлгин текст орв. Эн бөлгүдин келн, үгмүдин бичлһн маднд, өдгә цагин сурһульчнрт, өвәрц, соньн болҗ медгднә.Үлгүрнь, Ээлән Овлан арвн негдгч бөлг:

                     « Эрдниин экен цагтъ һаръгсн,

                      Эне олън бурхъдыын шаҗин делгерсен цагтъ һаръгсън,

                      Тәке Зула хаани үлдел,

                      Таңсъг Бумбъ хаани ачи,

                        Үзең алдър хаани көвүн

                        Үйән өнчин һанцъ Җаңһър

                        Эркен хөө мөстә цагтан,

                         Догшън ике маңһъстъ нутган дәәлүлегсен гиҗи.

                         Һунтадан Арънзъл Зээрде үрә цагтъ

                         Һорвн ике бәәриин амъ эвдәд,

                          Һульҗиң Шаръ Маңһъс хаагъ номдан орулсън;

                          Дөне оръгчи насъндан

                           Дөрвен бәәриин амъ эвдәд,

                          Дөрдең Шаръ Маңһъс хаагъ номдан орулъгсън гиҗи бәәдг»

              Кичгә Төлә хальмг үлгүрмүдт, цецн үгмүдт, келц үгмүдт бас дурта бәәсмн. Мини наһц- эгч- хальмг келнә багш, нанд иим соньн йовдлын тускар келҗ өглә. «1997 – гч җилд би Хальмг Университетин «Хальмг келнә болн сойлын» әңгд сурһуль сурхин төлә эклц шүүврән өгләв. Тер шүүврин ахлач Анатолий Шалхакович бәәҗ. Шүүврин нег даалһврнь- хальмг тууль амн үгәр келх. Тегәд би  «Нальхн Цаһан ээҗин көвүн Нәәхл баатр» гидг тууль экләд келүв.

 - Дола хонна, долан иргин арсн хучлһ эс күрнә, долан хоҗул модн өлгә эс күрнә.  Дәкәд һурвн элч хаана талас аашна...  

 - Тиим биш, « шулхр- шулхр» гиһәд аашна, - гиҗ Анатолий Шалхакович намаг чиклв.  Яһсн гүн медрлтә, төрскн келндән дурта багш, номт бәәсмн»,- гиҗ  наһц – эгчм келврән төгсв. Тегәд мадн, хальмг келтә әмтн, келлһндән олн соньн келц үгмүд, цецн үгмүд, үлгүрмүд олзлхла,келмдн усн кевтә асхрад бәәх.

            «Оюн түлкүр» гидг даслурт Кичгә Төлә ахр соньн келврмүд, текстмүд, хальмг улсин авъясмуд  орулсмн. Келврмүдин төрмүд- хальмг тег, һазр- усна нерәдлһс, дөрвн зүсн мал, теегин шовуд, аңгуд, урһмл, хальмг лит, җилин дөрвн цаг болн нань чигн.  Келврмүд умшад бәәхлә, Хальмг Таңһчин йиртмҗин, бәәдл- җирһлин, хальмг авъясмудын,амн үгин зөөрин  тускар медҗ болхмн. Үлгүрнь,  «Булг» гидг текст:

            «Эргнин шиирин экнд һазрас эврән һардг булг усн элвг. Булг- чолун хад дорас турглҗ һарна. Зәрмдән сала- судлын экнәс чигн һарна. Булг цувгар урсад, дорагшан гүүнә. Цувг- һөркин көвәһәр ноһан урһна. Булгин усн киитн болн цегән, цевр. Мана Таңһчд Хар Булг гидг һазр олн. Көк Булг гиҗ бас бәәнә. (Көк шаврта һазр). Хар Булг цегән цевр уста булг. Хар Булг- цегән булг».

             Дәкәд болхла, Кичгә Төлә келмрч медәтнрәс олн дуд, туульмуд болн нань чигн амн үгин зөөрин үүдәврмүд соңсч, бичҗ авдг бәәҗ. Далн һурвн наста Кутуктна Нимгрәс номт зурһан хальмг тууль бичҗ авла. Эн туульмуд «Сказки и мифы народов Востока» гидг дегтрт хөөннь барлгдсмн.

               Номт хальмг улсин амн үгин зөөрин ямаран болвчн жанрмудт оньган өгсмн.1983- гч җилд Анатолий Шалхакович «Бүүвлдә» гидг күүкд саатуллһна ду барлсн бәәҗ.  Үгмүдтнь номтын күүкн Кичгә Радна көгҗм орулсн бәәҗ. Эн дууна үгмүд:

                   Арчад орксн альмн болгсн, бүүвлдә – бүүвлдә,

                   Аав- ээҗдән баран болгсн, бүүвлдә- бүүвлдә,

                   Агт күлгин эзн болгсн, бүвлдә- бүүвлдә,

                   Әәлин улстан зог болгсн, бүүвлдә- бүүвлдә,

                    Алтн шарһин җивр болгсн, бүүвлдә- бүүвлдә,

                    Ах- эгчдән түшг болгсн, бүүвлдә- бүүвлдә.

                                                        3

 Номт Анатолий Шалхакович маднд үлдәсн үүдәлтин зөөр- кезә чигн чилшго зөөр. Күүнд һазр- усн, махн-  цусн, отг- әәмг гиһәд бәәдг. «Төрлән һолсн көвүн му, төрскән һолсн күүкн му» гиҗ мана күңкл өвкнрин келчксн гүн ашлвр бәәнә. Келнәс өөрхн юмн уга. Келнәс эңкр юмн уга. Үгин күчн, гүн ухани ашлвр, цецгәрсн сәәхн келн- хальмг амн үгин зөөрин үүдәврмүдт бәәдг. Урн келни эрдмәрн, гүн медрләрн олн әмтнд темдгтә номт Кичгә Төлә хальмг утх- зокъялын тууҗд эврә онц орман эзлсмн. Энүнә үлдәсн үүдәлт, байн зөөр,  гүн медрл, дамшлт эс мартхин төлә ямаран һазрт одвчн, эврәннь келәр келҗ, хальмг улсин тууҗ, сойл өргҗүлҗ делгрүлҗ йовх зөвтәвидн. Төрскн келән мартлго, кезәңк хальмг авъясар ээҗ- аавин келиг, цеңнсн еңсг дууг һәрд шовуна нислһ мет бииг делгрүлҗ  йовцхай!

                                                              4

1.А. Ш. Кичиков. Героический эпос «Джангар» : сравнительно – типологическое исследование памятника. Москва, 1997.

2.А. Ш. Кичиков.Җаңһър. Хальмъг баатърлъг дуулвър. 2 боть. Москва, 1978.

3.Кичгә Төлә, Әсрә Нина. Оюн түлкүр. Элст,1997.

4.Окна Б. Хальмг үлгүрмүдин болн цецн үгмүдин толь. Элст, 1995.

5.Кикеева Б. Б., Гедеева Д. Б. Орс- хальмг ахр толь. Элст, 2013.