ЭССЕ «Кесн үүлдврнь алдр кезәд чигн мартгдшго» (Очра Номтын 130 өөнд)

МБОУ «Бага- Тугтунская средняя общеобразовательная школа»

                                     Яшалтинский район

                                  Республика Калмыкия

                       ЭССЕ

        «Кесн үүлдврнь алдр

        Кезәд чигн мартгдшго»

                  (Очра Номтын 130 өөнд)

                                               Кеснь: Мутренә Савр

                                               11- гч классин сурһульч

                                                Хальмг келнә багш: Мутренә И. С.

                                         с. Бага- Тугтун

                                                2016 г.                     

                                                Нур дунд нуһсн сән,

                                                Нутг дунд номтань сән.

Иим хальмг үлгүр мана ачта номтд Очра Номтд нерәдҗ болхмн. Очра Номт хальмг улсин тууҗд нернь мөӊкрсн күн. Эн олна хөв-җирһлин төлә шунҗ, сәәһинь хәәҗ, гегән-герл орулҗ, ном делгрлҗ, ик ач-тусан күргсн күн.                                                                     Очра Номт 1886 җилд Червленн селәнд угатя күүнә өрк-бүлд төрсмн. Түүнә уӊг-тохмнь Содмн гидг күүнәс эклнә гиҗ бәәрн медәтнр келнә. Содмнас Санҗ гилг көвүн һарч. Санҗас Аӊка, Аӊкаһас Дувг, Дувгас Очр, Босхмҗ, Санҗ көвүд болн Уташ күүкн һарч. Дувган Очриг нойн Давид Тундутов селәнүрн авад ялчан кесмн. Тегәд нойна җолач Дувган Очр Червленное селәнд Менкенов Манҗин эгчлә өрк-бүлән өндәлһв. Эднәс Ноха (хөөннь Номт гидг нер авч), Апуш көвүд болн Киштә, Пати гидг хойр күүкн һарсмн.                                                                                                Очра Номт Баһ Дөрвдә школ төгсәчкәд, хөөннь Әәдрхнә реальн училищд сурһуль сурсмн. 1906 җилд болхла, Петербургск университетин дорд үзгин келн- әмтнә кел дасдг факультетд сурв. Тер җилмүдт кесг билгтә хальмг баһчуд олна дөӊгәр Петербургд, Казаньд, Киевд болн нань чигн балһсдт сурһуль сурч йовсмн. Тиигхд нертә монголоведмүд А. Руднев, В. Котвич моӊһл әӊг һарддг билә. Тер цагин билгтә гисн багшнр В.Бартольд, Л. Штернберг баһчудт ном-сурһуль дасхдг бәәсмн. Очра Номт Б. Владимирцовла сурч йовла. Тиигәд Дувкан Очрин көвүн Номт дорд үзгин кел шинҗлдг номт болн юрист болсмн. Эврәннь келн- улсин хәәртә үрн болснас иштә эн олн-әмтнә хөвд саначрхад, кезә чигн сә кех, дөӊ болх арһ  хәәдг билә. Энүг һоллгч кергтән тоолдг билә. Очра Номт хальмг келн-әмтнә сегәтнрин негнь бәәсмн.                 1908 җилд Очра Номт хальмг улсин алдр дуулвр «Җаӊһрин» арвн бөлг Ээлән Овлаһас бичҗ авч мөӊкрүлсмн. Петербургд сурһуль сурч йовсн хальмг оютнр Номтын бичҗ авсн бөлгүдиг тод бичгт буулһҗ бичсн болдг. Энүнә багш Петербургск университетин профессор В. Котвич болхла бийнь Бухса әәмгт ирәд, җаӊһрч Ээлән Овлала харһад, «Җаӊһрин» бөлгүдиг фонографд бичҗ авсмн. Тиигәд хальмг улсин баатрльг дуулвр «Җаӊһриг» шинҗлдг ном үүдсмн. Тер цагас авн Очра Номт түрүн болҗ «Җаӊһриг» шинҗлсн номт гиҗ темдглх кергтә.                                                                      Очра Номт цаган әрвлл уга хальмг теегәр йовад, келмрчнрлә харһад, туульс- тууҗс, дуд, домгуд бичҗ авдг билә. Тууҗлгч чинртә олн келвр, домг бичҗ авв. Энүнә нилчәр кесг хуучна һар бичмр хадһлгдв. Юӊгад гихлә хотдар йовхларн керг кеһәд, хәәһәд олдг билә. Энүнә нилчәр Петербургск университетд түрүн болҗ хальмг келн дасхлһна курс чигн секгдсмн. Дәкәд болхла Очра Номтын нилчәр хальмгудын болн бурятмудын мөӊгәр Петербургд Буддан бурхн-шаҗна сүм секгдсмн.                                                  Петербургд хамдан сурч йовсн хальмг баһчудла С. Баяновла, Хара- Даванла, Д. Манджиевла Очра Номт кесг лекцс соӊсдг билә. Тер цагин йос шалһад, тогтсн политическ бәәдлин тускар тер лекцст келгддг бәәсмн. Сурһульта баһчуд эврәннь медрлән, чидлән хамцулад, хальмг келн-улсин сә хәәхәр шиидв. Тиигәд, эдн олна бәәдл-җирһлд орлцад, хальмг улсин сойл, ном делгрллһнә, бәәдл ясруллһна кергт шилтнә.                                                                                                 Очра Номт әмтнәс түрүлҗ ямр нег кергин эк татсн күн. Тиигәд эн «Улан залата хальмг» гидг газет «Өөрдин зәӊг» гиҗ нерәдгддг болв. Очра Номт хальмг улс дундан түрүн журналист болсн күн. Хальмг улсин түрүн газетиг Очра Номт Боован Бадмла хамдан бүрдәсмн. Тер учрар чигн «Хальмг үнн» газетин редакц эдн нертә мөрә тогтаҗана.                                                                           «Хальмг буквариг» бас Очра Номт Л. Нармаевла хамдан бичәд, барас һарһсн болдг. Номтын кеҗ күцәҗ йовснь то-томҗ уга. «Җаӊһрин» түрүн шинҗләч» гидг статьядан М. Кичиков Очра Номтын үүлдврин тускар тодрхаһар бичсмн: «1920 җилин намрар Очра Номт РСФСР-ин келн-улсин комитетин медлд бәәдг Хальмгин элчллһнә ахлачин дарук болҗ үүлднә. 1922 җилд болхла, энүг Хальмгур дуудулад, Калмпотребкооперацин ахлачд, зураллһна комиссин ахлачин дарукд болн адвокатмудын коллегин гешүнд сунна. Профессор Н. Пальмовла хамдан «Өөрдин зәӊг» гидг журнал эн һардна.                                                                                             1925 җилд «Әәдрхнә хальмгудын экономическ бәәдл» гидг дегтр эн барлҗ һарһна. Терүнәс авн эн өөдән цол даадган уурад, мел мууд үзгдәд йовв.                                                                                        1927 җилд Кашар селәнд эн тусна, эцктәһән хамдан ниицә бүрдәһәд көдлнә. 1929 җилд эцкнь «кулак» гиһәд эдл-ахуһинь тарана, Очра Номтыг болхла түүрмд суулһна, хөөннь энүг сулдхна. Кесн гем уга гиһәд советск һардвр сулдхсн бийнь хөөннь Очра Номтыг Нижне-Волжск ОГПУ тавн җиләр ИТЛ-д суулһна.                                                                                                  Сәәнәр көдлсн төләднь Новосибирск ИТЛ энүг болзгаснь урд сулдхв. Нижне- Волжск крайд көдлмш олҗ чадлго, Очра Номт түрүләд Томскд, хөөннь Семипалатинскд көдлнә. Энд бәәхләнь дән эклнә.                                                                                                    1941 җилд Очра Номтыг дәкәд түүрмд суулһна, зуг һарһсн гем уга гиһәд сулдхсна хөөн эн адвокат болад көдлнә. Үнн- худлыг шалһад, кезә чигн зөвтә шиидвр авдг үннч седклтә адвокатыг әмтн таасна, эн олн дунд тоомср олна. Тегәд Семипалатинск адвокатмудын коллегий энүг медаляр ачлна. Зуг энүнд үлү үздг әмтн бас олн бәәсмн. 1950 җилд энүг шинәс хар гөрәр түүрмд дәкәд суулһна. Очра Номтын насн- җирлин хаалһнь амр биш билә. Кедү күчр-күндиг дааҗ һарсн болв чигн эн үннәс цөкрсн уга. «Очра Номт эврә цагин туурмҗта тууҗд орсн нертә күн билә, һанцхн эн мана зун җилин нертә күн болсн деерән хальмг улсин тууҗд бас ик нертә күн болв»,- гиҗ профессор Араш Борманжинов келсн болдг.                            Хальмг сойлын, номин делгрлтд орулсн энүнә тәвц одахн күртл мартгдҗ йовла. Кесг җил давсна хөөн энүнә нернь цеврлгдәд, үлдәсн зөөрнь номтнр шинҗләд, терүнлә олн әмтиг таньлдулҗана.                                                   Очра Номтын тускар алдр мана шүлгч Көглтин Дава иигҗ келсн билә: «Очра Номтыг орс интеллигент гиҗ нерәдҗ болхмн билә, зуг нер һарсн номтнрин һардврт Петербургск университетд сурһуль-эрдм авсн учрар биш. Энтн бийдән хальмг орс хойр сойл ниилүлсн күн билә. Орс сойлын өөдмд һарсн эн күн Пушкин болн Достоевскийин өөдмәс мана дуулвр  «Җаӊһриг» күцц болн гүүнәр медснь лавта. Орс кел сәәнәр дассн Очра Номт орс делкәг медв. Болв энтн хальмг сойл медҗ өссн хальмг улсин үрн, тегәд «Җаӊһрин» хөв энүг үүмүлҗәснь маһд уга. Кемр хальмгудын зовта бәәдл-җирһлин, һашута хөвин тускар энүнә бичҗ авсн тоотнь уга болсн болхла, эн алдр бумблв маднд күршго бәәсмн. Ухаллтн, хальмг улсин эс бичҗ авгдсн кедү билгтә үүдәврмүд геедрсн болх, кедү билгтә улс бәәсн болх!..»

                          Бийиннь биш, олна туск уха

Билгдән бәрҗ, седклән тәвҗ көдлхлә-

                          Әмтн чини күцәсн үүл магтҗ

                          Амлҗ неричн үлгүрт орулҗ келх.

Очра Номт 1960-гч җилд өӊгрв. Олна темдгтә үүлдәч Көтчнр селәнд оршагдла. 1989-гч җилд энүнә нернь күцц цеврлгдв.

Кедү түрү- зүдү үзсн болв чигн, номт, гегәрүләч хөвдән цөкрлго, үнн- чик седкләрн бәәһәд, олна тоомср зөвтәһәр эдлснь лавта. Очра Номтын кесн ачнь, туурсн нернь хальмг улсин санан- седклд кезәд чигн хадһлгдх.