«Эссэ на тему «Цаһан Сар»

МБОУ Элст балһсна  « Очра Номтын нертә нәәмдгч тойгта школ»

«Эссэ на тему «Цаһан Сар»

                                         Белдснь:

                                                              Шалан Элвг

                                                                         4а классин сурһульч

                                                     Һардач:

                                                                     хальмг келнә багш

                                                                               Фирсован  С.Ю.

2019 җил

Нарн өдр. Терзәр үвл. Эрт харңһутрна. Һазак теңгрин бәәдл хәләхлә, седкл һурнинә: деед үзгәс киитн, зекүн салькн бархлзсн хар-хар үүлд көөҗ, деерәс унҗасн чиигтә цасиг шүрүнәр цокч, һазрт ивтрәнә. Иим үвлин кемлә дулан, нарта хаврин ирлһиг күн биш, талдан цуг тоот болһн күләнә.Эн өдрлә би эврәннь дү көвүтәһән ээҗ-аавдан гиичлҗ однав. Эдн мадниг әвр күләнә. Ээҗ сенр, тааста хот кенә. Аавмдн соньн тууль, тууҗ хальмгар келҗ өгнә. Мадн хойр оньган өгәд соңснавидн. Эндр бас гиичд одувидн…

Аавм:  «удлго байрин өдр болх»,- гив.

-Аав, ямаран байрин өдр болх? – гиҗ дүм сурв.

-Ай, чи медхшийч? Ода Цаһан Сар болн гиҗәнә. Эн өдрт теегин зурмд ичәнәсн һарч, хаврин ирлһиг эврәннь ишкрлһәрн медүлнә,- гиҗ мана өвкнр келдг билә.

-Яһсн акад юмн! Аав, буйн болтха,  цааранднь Цаһан Сарин тускар келҗ өглч маднд, медхд соньн- дүм сурн, аавур өөрдәд, хаҗуднь суув.

-Не, соңстн, эңкр ачнр минь!- гиҗ аав толһаһимдн илҗ, байртаһар эклв.

«Цаһан»-хальмг улсин нег сән өдр. «Зул» гидг сән өдрин хөөн күцц хойр сар болад «Цаһан» болдг.

-Аав, эн хальмг литәрий?

-Э, эрк биш, хальмг… «Цаһан» болсн сариг Цаһан Сар гиҗ нерәднә. Цаһан Сарин нег шинд «Цаһан» болдг йоста. Үвл чиләд, хавр эклҗәхиг «Цаһан» гидг сән өдр медүлнә.

-Хаврин ирлһиг талдан орн-нутгудт бас эврәһәрн темдглнә, тиим эсий, аав?

-Тиим боллго! Тедн яһҗ эврәннь эн байрта өдриг нерәддгнь меднч?

 - Э, би мана школын  дегтрин саңгд энүнә тускар медҗ авув.

-Не, медҗ авсан кел маднд.

-Үлгүрлхд: орс келн-улсин хаврин байр- «Масленица», уулын келн-әмтнә-«Навруз», Белоруссин - «Гуканне вясны», Энткг (Индия) орн-нутгт - «Холи»,

Японя һазрин- «Сэцубун», Испаньд- «Фальяс», Немш Һазрин – «Майфейертаг» гиҗ нерәдгднә.

 -О! яһсн медрлтә ач көвүн нанд бәәнә! Ааван байрлулвч!, - гиһәд, аавм намаг теврҗ үнсв. Не, ода хальмг келн-улсин хаврин байрин тускар цааранднь…

Тиигәд чигн «Цаһан» өдр хальмг улс нег-негнләһән харһхларн, түрүн болҗ менд сурчкад, дарунь иигҗ келдг: «Үвләс сән менд һарвт?» «Һарв-һарв» гиҗ хәрү өгдг. Бас иигҗ келдг: «То – бүрн, толһа-менд цуһар үвләс һарувидн. Мал-гермдн бас тооһан геелго үвләс һарч, көк ноһа көләрн ишкхәр зүткҗәнә».

«Цаһана» өмн хальмг улс ик баһ уга белдвр кедг бәәсмн:

• гер дотркан арчҗ уһах кергтә;
• эрк биш шин хувц уйҗ, эс гиҗ хулдҗ авдг йоста;
• үвләс менд, байрлад, кир-хуран уһаҗ авдг;
• «Цаһана» өмн өдр боорцг олн зүсәр кеһәд, күңшү үнр һарһдг бәәҗ.

Ээҗтн боорцг кеҗәнә, одад Цаһана боорцг ямаран болдгинь сурий.

-Ээҗ, буйн болтха, Цаһана боорцг ямаран-ямаран кев-янзта болдгинь маднд үзүләд эднә тускар келҗ өгич.

-Тадн зәвтә цагт ирвт, би экләд боорцг кеҗәләв. Не, хәләтн, тодлтн, ачнрм,- гиҗ ээҗмдн маднур таалта нүдәр хәләҗ, һуйр элдв.

-Хальмг улс кезәнә холд юмнд йовҗ, олн юм үзҗ һәәхҗ йовсн биш, өдр зуур нүдндән үзҗ иҗлдсн юмсудыннь нерәр боорцган нерәддг бәәҗ.

 Целвгиг элвгәр кедг йоста. Хорха боорцгиг бас олар кех кергтә, юңгад гихлә хорха боорцгин тооһар мал өсдг, малын то олн болдг.

-Ээҗ, би малын туск үлгүр меднәв, «Мал асрхла, амн тоста» гиҗ мана багш келнә.

-Э! Терчнь мел чик. Хәлә, эн Хуцин толһа, энүг негиг кедг. Кит, җола, тоһш, мошкмр, темән, шовун, һалуна баасн,  бас неҗәдәр. Цаһана боорцг болһн эврә шинҗтә болдг. Эннь иим:

Шовун-хаврар нисч ирдг шовуд дуралһад кедг боорцг.

Җола-күүнә җирһл бат болсн деерән ут болтха гиһәд иим боорцг кенә.

Темән- өврмҗтә онц мал. Хальмг күн асрдг дөрвн зүсн малын тоод орна.

Шор белг- кемр хортн дәәсн дәврхлә, терүг тосдг зер-зевин кев дуралһад, хойр үзүринь шовһрар кедг боорцг.

Целвг- эн боорцгиг алтн шар нарна кев дуралһад кенә.

Хорха боорцг -үрн-садн тооһарн олн болтха, малын то өстхә гиҗ санад кедг боорцг.

Өвртә тоһш- үкр малын өвр дуралһҗ кедг боорцг.

Кит- мөрнә дотрин нег хүвнь. Даңгин хот-хол элвг болтха гиһәд, эн боорцг кедмн.

Хуцын тоһа- ик чинртә мал гиҗ тоолгддг. Хөөдин то икдүлхин төлә хуциг арднь орҗ асрдг бәәсмн.

Мошкмр- эн боорцгиг орачксн хөөнә нәрхн геснә бәәдл һарһад кенә. Тернь өрк-бүләрн ни-негн бәәх седкл медүлҗәнә.

Тоһш- хашан бәәдлтә боорцг. Хаша дотр бәәсн малын то өстхә, күн болһн байҗтха гиһәд иим боорцг кенә.

Нохан келн- эн боорцгиг нохаг дуралһад кенә. Юңгад гихлә, ноха күүнә өөр җирһлин туршарт йовҗ, гер-малнь манад, күүнд итклән өгәд бәәдг герин мал. Тегәд нохаг күндләд кесн боорцг.

Эркә боорцг- күүнә тохм сәәрч-өстхә гисн учрта.

Һалуна баасн- теегт йовх күүнд зерлг һалуна баасн харһхла, сән учрта. Эннь хавр ирв гисн темдг.

-О, ямаран соньн! Мана, боорцгуд йир сәәхн болҗ һарв! Яһсн каңкнсн үнртә!

-Аав, Хәләһич!

- Альков? Э, күчтә Цаһана боорцгуд! Негиг амсч болхий?

-Уга, аав ода би боорцгудын зургинь цокулад, үүрмүдтән үзүләд келҗ өгнәв.  

-Не, цокул.

-Ода цәәһән ууя!-гиһәд, ээҗ маднд цә кев.

-Көвүд, дәкәд «Цаһанла» хальмг улс бәәсән өмсәд, кеерәд, иим  зандрсн-каңкнсн цәәһән чанад, зулан өргәд, дееҗән бәрәд, йөрәлән үнн седкләсн тәвнә,-гиҗ аав ааһта цәәһән деегшә өргҗ, йөрәл келв:

Ирҗәх «Цаһан» өлзәтә болҗ,

Хаалһмдн  цаһан болҗ,

Үвләс цуһар то-бүрн, толһа- менд һарҗ,

Уух-идхмдн элвг-делвг болҗ,

Элгн-садтаһан, үр-өңтәһән байрта- амулң, төвкнүн бәәцхәҗ,

Җил болһн «Цаһаһан» тосч,

Җигтә сәәхн җирһләр җирһҗ,

Деедн Олн Бурхд, Окн Теңгр

Хәәрлҗ – өршәх болтха!

-Тиигтхә, йөрәл бүттхә!-гиҗ келн, цугтан цәәһән ууввидн.

Тиигҗ «Цаһан Сар» гидг хальмг улсин ончта байрин өдрин тускар аав-ээҗәсн соңсад бийдә тодлувидн. Мадн эн байрин өдрт йир дуртавидн!