"Гуурhаяа туршанаб". Согсолбори

Название конкурса: «Уран гуурһан»

Номинация конкурса: «Проза»

Название сборника: «Гуурhаяа туршанаб»

                                      Автор: Галтаев Галсан Баирович, ученик 9 класса

МБОУ «Харбятская ООШ им.В.Б.Саганова»
Тункинский район

Харбяты

2018 г

ГАРШАГ

1. «Алдуу» (онтохон).
2.  «Шүдэнэй фея»
3. «Минии тоонто нютаг».
4. «Манай hургуули».
5. «Манай нютагай мэдээжэ хүн».
6. «Агуу Илалтые асаралсаhан хүнүүд».
7. «Буряад хэлэнэй багша».
8. «Байгаали – манай Эхэ».
9. «Музейн нэгэ экспонадай түүхэ».
10. «Түрүүшын космонавт».
11. Хүтэлбэрилэгшын рецензи.

№1. Алдуу (онтохон)

       Дэбтэр соохи ажабайдал амгалан тайбан урдажа байгаа. Юумэнэй нэрэнүүд ба тэмдэгэй нэрэнүүд эбтэй эетэй ажаhуугаа. Мэдүүлэл соо нэмэлтэнүүд хэлэгшэнүүдэй мэдэрэл доро номгон даруугаар ябадаг байгаа. Булта бэшэгэй дүримүүдые баримталан hуугаа.

       Гэнтэ хаанаhаашьеб, хэнэйшье мэдээгүй, ойлгоогүй байтар, дэбтэр соо Алдуу бии болоо. Эгээ түрүүн О үзэг тэрэниие обёороо. Гайхаhандаа амаа ехээр ангайгаад байжа байба. Хажуудаа байhан Йот (Й) хашалганаа тохоногоороо ёборбо, тиигээд хоюулан «Ой!» гэжэ хашхарба. Хашалганууд хоорондоо шэбэнэлдэнэ: «Хаанаhаа Алдуу бии болоо гээшэб?»

        Хэдэн саг үнгэрхэдэ, дэбтэр соохи ажаhуугшад булта Алдууе харабад. Шангадхаhан тэмдэг Алдуугай хажууда ошоод хэлэбэ: «Та бэшэгэй дүрим баримталнагүйт!» «Ямар үшѳѳ дүримүүдые? Би ямаршье дүримүүдые мэдэхэгүйб», - гэбэ Алдуу. «Бэшэгэй дүримүүдые баримталха хэрэгтэй! Тэдэниие мэдэхэгүй болобол, дэбтэр соо орожо болохогүй!» - гэжэ хатуугаар Шангадхаhан тэмдэг дуугарба. Тиигээд дэбтэр соо байгаашад булта тэрэ Алдууе намнаба. Намнуулhан Алдуу бархирhаар, уйлаhаар саашаа ябаба.

№2. «Шүдэнэй фея»

         Минии шүдэн унаа. Эжымни намда хэлээ: «Шүдѳѳ хилээмэ соо хээд, нохойдоо үгэ. Тиигээд иигэжэ хэлэхэш: муухай шүдыемни абаад, һайхан шүдѳѳ үгышта».

       Би шүдѳѳ хилээмэн соо хээд, газаа нохойдоо үгэхэеэ гарабаб. Нохоймнай Стрелкэ гэжэ нэрэтэй, ехэ үтэлһэн, наһаараа намһаа аха.

- Стрелкэ, Стрелкэ, муухай шүдыемни эдеэд, һайхан шүдѳѳ үгышта!

       Стрелкымнай шүдэнүүд ямар мандагар, муухайнууд юм. Иимэ муухай, ута шүдэн намда яагаад таараха юм? Эжымни юугээ хэлээ гээшэб «һайхан шүдѳѳ үгѳѳрэй гэжэ. Стрелкын шүдэнүүд соо нэгэшье һайхан шүдэн үгыл.

     - Стрелкэ, намдаа шүдѳѳ үгыш. Бишни шүдэгүй ябаха юм гүб? Ши минии шүдыемни эдижэрхибэ ха юмши.

       Байза, үшѳѳ нэгэ шүдэмни мэнэ унахань. Тэрэ шүдэнэйнгѳѳ унахада, би Стрелкэдэ эдюулхэгүйб. Иимэ муухай шүдэтэй болохоёо hананагүйб. Би подушка дороо шүдэеэ хээд унтахаб.

       Мэдэнэ гут юундэ? Шүдэнэй фея тухай уншаа, дулаа hэн гүт? Би hая уншааб. Подушка дороо унаhан шүдэеэ хээд унтахада, тэрэ фея һүни унтаандатнай ниидэжэ ерээд, шүдытнай абаад, орондонь бэлэг үлээдэг. Минии планшет hая эбдэрээ. Би тиигээд тэрэ шүдэнэй феяhээ планшет бэлэг эрихээ hананаб.

     - Yхибүүд, та шүдэнэйнгѳѳ унахада, хэндэ үгэнэт: нохойдоо гү, али шүдэнэй феядэ? Али яахаб даа? Али тэрэ фея ганса Англиин үхибүүдтэ ниидэжэ ерэдэг юм гү? Буряад хүбүүд, басагадта ерэдэг гү? Таанад сооhоо шүдэеэ подушка дороо хээд, тэрэ шүдэнэй феяhээ бэлэг абажа туршаhан хүнүүд бии гү?

       Би заабол туршахаб. Угаашье планшет үгы муу байна. Шүдэнэйнгээ хажууда подушка дороо «Намда бэлэг планшет хэрэгтэй» гэжэ саарhан дээрэ бэшээд хэхэб.

      -Зай, һүүлдэнь тандаа юун болоhые хѳѳрүүжэб. Амжалта намдаа хүсэгты.

Уулзатараа баяртай!

№3. Минии тоонто нютаг

Тʏрэhэн тоонтоёо магтахамни,

Тʏнхэнэйнгѳѳ тала дурсахамни,

Харбяангуудаа дурдахамни,

хамаг баялигынь тоолохомни!

           Тʏнхэн…Хада уула, ой тайга, тала гʏбээ, уhа голнууд, аршаан булагууд… «Yльгэр соошье ʏлʏʏ нютаг ʏгы» гэжэ дуун соо хэлэгдэhэн байдаг. Yнэхѳѳрѳѳшье, Тʏнхэмнай ганса Буряадтаа бэшэ, бүхы Росси гүрэндэ, хилын саанашье мэдээжэ гэбэл алдуу болохогүй.

Минии hанаагаар, Тʏнхэн дайдын эгээл ʏзэсхэлэн hайхан нютагынь болбол минии түрэл нютаг Харбяангууд гээшэ.

«Харбяангууд» гэжэ нэрын тайлбари

          Нэн тʏрʏʏн нютагайнгаа тʏʏхэ домогуудтай танилсуулhууб. Урданай домогоор болбол, 370-аад жэлэй урда тээ Монголhоо Һойhод гэhэн аха дʏʏ хоёр адуу малаа, гэр бүлэеэ Тʏнхэн дайдада асаржа нютагжаhан юм. Нэгэниинь манай нютагай байhан газар шэлээ. Нʏгѳѳдэнь мʏнѳѳ Хужар тосхоной байhан газарта ажаhууhан гэлсэдэг.

1. Тэрэ сагта нютагнай Һойhо гэжэ нэрэтэй байгаа hэн. Тиигэhээр байтараа, тэрэ нэрэнь мартагдажа эхилээ.
2. Харьялжа урдадаг голойнгоо нэрээр Харбяангууд гэжэ нэрэтэй болоhон тʏʏхэтэй.
3. Сɵɵхэрэй хара байтаhан унагалаа. Тиигээд тэрэ газарынь  Харбяангууд болоо.
4. Урдандаа манай нютагай газар дээгүүр гүрɵɵhэд урагшаа, хойшоо харбажа гарадаг байгаа.  Харбажа гэжэ үгэhɵɵ Харбяангууд гэжэ нэрэнь бии болоо.
5. Манай нютагта 4 болдог бии: Боодойн, Маашкын, Элhэтэ, Унасын. Болдогууд  хоорондоо  600-hаа 800 метр хүрэтэр зайтай юм. Тэдэ болдогууд дээрээ байгаад, эрэшүүл hур харбалдадаг байгаа. Харбалдаха гэжэ үгэһөө нютагаймнай нэрэниинь гараа.

Харбяангуудай гимн

           Ямаршье гүрэндэ, республикада ѳѳрын гимн байдаг ха юм. Тэрээн шэнги манай Харбяангууд нютагта гимн бии. Тэрэ дуун 1995 ондо бэшэгдээ. Yгэнүүдэйнь автор - Зайганова Екатерина Базыровна, багшын ажалай ветеран, Буряадай габьяата багша, хүгжэмэйнь автор - Хамаганов Пурбо Жамсаевич, хүгжэмэй багша, багшын ажалай ветеран байhан юм.

           Хүбшэ тайгаар бүрхөөгдэнхэй,

           хүхын дуугаар зэдэлэнхэй,

          хонгор талаар нэмжыhэн

          холшор наhанайм нютаг юм.

Дабталга:

Харбяангууд, Харбяангууд-
hойhо буряадайм нютаг.
Холо саагуур суурхуулжа,
ходо мʏнхэ байгыш даа.

Тахилгата газарнууд

         Урданай буряадууд, манай элинсэг хулинсагууд, ёhо гурим, заншалаа нарин нангинаар сахижа, мүргэлтэй хада уулануудаа тахижа ябадаг hайхан заншалтай байгаа. Манай Харбяангууд нютаг иимэ нангин тахилгатай газарнуудтай:

• Далха бурхан;
• «Бадма Сэсэг» субарга;
• «Жалсан» обоо;
• Нугай Ехэ Ошор Таабай;
• Хаан Ехэ Ханхалдай Таабай;
• Хараhанай Ехэ Теэбии

Эмтэ домто аршаамнай

         Нютагаймнай эгээ мэдээжэ газар хадаа Шармаг аршаан болоно. Жэл бүхэн зундаа аршаандамнай ондоо нютагуудһаа олон хүнүүд ерэжэ амардаг. Харин манай нютагай хүнүүд бүхэли жэлээ тэрэ аршаанаа асараад уужа байдаг. Шармаг аршаан хотоо, гэдэhэ дотороо үбдэдэг хүнүүдтэ хамhалсадаг.

Нютагаймнай мүнөөнэй байдал

         Мʏнѳѳ манай нютагта  716  хүн, 182   айл ажаhууна. Тэдэ хадаа 6 яhатанай хүн зон болоно: ехэнхидээ hойhо яhатан, бэшэниинь - онход, хонгоодор, шошоолог, тэртэ, хʏрхʏʏд.

          Харбяангуудта hургуули, хʏʏгэдэй сэсэрлиг, сомоной зүблэл, музей, клуб, 2 дэлгүүр, эмшэлгын пункт, библиотекэ бии. Манай hургуулида 52 hурагшад үзэнэ. Хүүгэдэй сэсэрлигтэ  45 үхибүүд ябана.

Манай нютагай түрүү хүнүүд

           Нютагтамнай олон мэдээжэ, алдар суута хүнүүд бии. Эгээл түрүү, урдаа хараха хүмнай хадаа Саганов Владимир Бизьяевич болоно. 2016 ондо тэрэнэй 80 жэлэй ойн баяр тэмдэглэгдээ. Манай Буряад орон соо Владимир Сагановай нэрэ мэдэхэгүй хүн үгы хаш даа. Манай hургуулимнай тэрэнэй нэрээр нэрлэгдэнхэй. Музей соомнай Владимир Бизьяевич тухай олон hонин материал байха. Мүн баhа Сагановай нэрэмжэтэ үйлсэ бии.

             Нютагаа суурхуулhан мэдээжэ хүгжэмшэн Дандар Дампилович Аюшеев, бэлигтэй уран зохёолшо Илья Иринчинович Намсараев, суута барилдаашад: Арабжаев Будажаб Зундуевич, Цыденов Будажап Нимаевич гэгшэд болоно. Харбяангууд нютагаймнай шэмэг болохо хүн – «Байгал» ансамблиин хатаршан, Буряад Республикын соёл культурын габьяата ажалшан Дылыков Виктор Сыденович гээшэ. Манай нютагта эрдэмтэд бии. Нэрлэбэл, Саганов Владимир Бизьяевич – экономикын эрдэмэй кандидат, Соктоев Саян Садаевич - хүдөө ажахын эрдэмэй кандидат, Ускеев Сергей Шоёнович - философиин эрдэмэй доктор, Гонгорова Виктория Сергеевна - техническэ  эрдэмэй кандидат.

              Габьяата гэhэн нэрэ зэргэтэй хүнүүд олон:

 1)Аюшеева Любовь Сыреновна - Буряадай габьяата багша;

2)Адушеева Галина Ринчиновна - Россин эрхим багша;

3)Байминов Владимир Николаевич - Россин эрхим багша;

4)Дылыков Виктор Сыденович - Буряадай соёлой габьяата ажалшан;

5)Ендонова Светлана Бадмаевна - Буряадай наймаанай габьяата ажалшан;

6)Зайганов Борис Николаевич - Буряадай габьяата инженер;

7)Зайганова Екатерина Базыровна - Буряадай габьяата багша;

8)Степанов Александр Доржеевич - Буряадай габьяата багша;

9)Степанова Ольга Балдыновна - Буряадай габьяата багша;

10)Сундукова Дарима Дабаевна - Россин медицинын габьяата ажалшан;

11) Укоева (Дульчаева) Тамара Жамсарановна - Буряадай здравоохранениин габьяата ажалшан;

12)Ускеев Владимир Шоёнович - Россин габьяата энергетик;

13)Цыденова (Суборова) Валентина Базыровна - Буряадай габьяата багша.

         Мʏнѳѳ Харбяангуудтамнай 1 дайнай ветеран (Лопсонов Дамжуунай Дагбаевич), 18 ажалай ветеран ажаhууна. Бүхы эдэ хүнүүд хадаа манай түрэл нютагай баялиг, түхэл шарай, ёhотой шэмэг болоно. Иимэл хүнүүд  нютагаа суурхуулна ха юм. Эдэ хүүнүүдээрээ бидэ ходо омогорхожо ябанабди, тэдэнhээ жэшээ абанабди, тэдээн шэнги ухаатай, бэлигтэй, алдар суутай болохоёо оролдонобди.

          Харбяангуудни түүхэ домоогоороо баян, байгаалимнай hайхан, хүн зомнай бэлигтэй гэжэ би ойлгобоб. Иимэ нютагта ажаhууhандаа би ехэл баярланаб, омогорхоноб.

Ажабайдалай урасхал соо

улам эршэтэйгээр дээшээ хүгжыш даа,

түрэл минии Харбяангуудни!

№4. Манай hургуули

          Минии hанахада, би эгээ hайн hургуулида hуранаб. Нэгэдэхеэр, зааханшье hаа, дулаан, hаруул манай hургуули. Хоёрдохёор, эндэ бэрхэ, урагшаа hанаатай багшанар ажалладаг. Гурбадахяар, hурагшад үсѳѳншье hаа, эбтэй, оролдосотой, аймаг соогоо түрүү hууринуудые эзэлжэ байдаг. Дүрбэдэхеэр, столоводомнай ходо амтатай эдеэн маанадта бэлдэгдэнэ.

           Һургуули соомнай ходо элдэб hонин мүрысѳѳнүүд, hайндэрнүүд боложо байдаг. Бидэ классаараа эдэбхитэйгээр хабаадаад, түрүү һууринуудые эзэлдэг гээшэбди. Мүнѳѳ манай hургуули дотор буряад хэлэндэ зорюулагдаhан hайндэр болохоо байна. Бидэ ехэ бэлдэлгэ хэнэбди. Буряад гоё шүлэгүүдые сээжэлдээбди, дуунуудые дуулахабди, hайхан зурагуудые зураабди, hонин зүжэгүүдые наадахабди.

         Иимэ hонин юумэнүүд hургуули соомнай боложол байдаг. Би hургуулидаа дуратайб.

№5. Манай нютагай мэдээжэ хүн

Түрүү  хүн – түүхын орой,

түрэл нютагай түхэл шарай,

түби дэлхэйн ёhотой шэмэг,

түхэреэн Харбяангуу дайм хэшэг.

Урдаа хараха хүмнай,

урма зориг омогорхолнай.

Харбяангууд hайхан нютагаймнай

хурдан бодолтой хүмнай!

      «Ухаатай хүн – олоной шэмэг, ургаhан сэсэг – уулын шэмэг»  гэжэ оньhон үгэ манай арадта бии юм. Ямар сэсэн, мэргэн, гүнзэнгы удхатай үгэнүүд гээшэб! Манай нютагай мэдээжэ болоhон хүн, минии түрэл Саганов Владимир Бизьяевичай намтар ба ажаябуулгые абаад харабал, эдэ үгэнүүдэй тон зүб байhые гэршэлнэ.

      Владимир Бизьяевич 1936 ондо колхознигой бүлэдэ түрэhэн юм. Хэрэнэй дунда hургуули 1954 ондо дүүргэhэнэйнгээ hүүлээр Түнхэнэй райкомой инструктораар хүдэлѳѳ. Удаань Буряадай хүдѳѳажахын институдта hурахаяа ороо. Ветеринарна врачай диплом абамсаараа, Владимир Бизьяевич түрэл Саянай совхоздо hүнэй фермые даагшаар, ахамад ветврачаар хүдэлѳѳ. 1967 ондо Саганов арадай депутадуудай Түнхэнэй районно Соведэй комитедэй түрүүлэгшээр hунгагдаhан байна. 1969 ондо хүдѳѳажахын министрэй орлогшоор, 1970 ондо Буряадай АССР-эй Хүдѳѳажахын министрээр томилогдоhон юм. 1972 онhоо 1974 он болотор Владимир Бизьяевич Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй түрүүлэгшын нэгэдэхи орлогшоор хүдэлбэ. 1977 ондо Буряадай АССР-эй Министрнүүдэй Соведэй түрүүлэгшээр томилогдоhон байгаа. Тэрэ экономикын кандидадай нэрэ зэргэтэй байгаа юм. 1987 онhоо 1990 он болотор Владимир Бизьяевич Корейдэ экономикын асуудалнуудар дипломатическа ажалда хүдэлѳѳ. 1994 ондо Буряадай Республикын Арадай Хуралай депутадаар hунгагдаа hэн. 1996 онhоо наhанайнгаа амаралтада гаратараа, Арадай Хуралай албанай комитедэй түрүүлэгшээр ажаллаа. 1999 оной сентябрь hара соо Владимир Бизьяевич наhа бараа.

      «Тэрэ хадаа hайн hанатай, сагаан сэдьхэлтэй, хурса, түргэн ухаатай, урагшаа эрмэлзэhэн хүн байгаа hэн. Владимир Бизьяевич эршэтэй эрдэмэй абьяастай, эмхидхэхэ бэлиг шадабаритай, эрилтэ ехэтэй, шадамар, хатуу ударидагша байгаа бэлэй. Мүн тиихэдэ үетэн нүхэдэйнгѳѳ дунда шог хошон үгэтэй, гоёор хэлэдэг, hонирхолтойгоор хѳѳрэдэг хүн байhан юм», - гэжэ маанадта буряад хэлэ ба литературын багша Майя Александровна хэшээл дээрээ хѳѳрэжэ үгѳѳ hэн.

        Yшѳѳ Саганов Владимир Бизьяевич ямар хүн байһыень би ѳѳрынгѳѳ теэбииһээ олон юумэ мэдэжэ абааб. Би Владимир Бизьяевичай гуша болоно гээшэб, тэрэ хадаа минии теэбиин нагасань болоно. Энээгээр би үшѳѳшье ехээр омогорхожо ябадагби. Һургуулидаа эрхимээр hуранаб, элдэб олимпиада, конкурс болон конференцинуудта эдэбхитэйгээр хабаадажа, түрүү hуури эзэлдэгби. Тиигээд Владимир Бизьевич шэнги бэрхэ, сэсэн, мэдээжэ хүн болохоёо оролдоноб. Тэрэнэй шэнги Харбяангууд түрэл нютагайнгаа нэрэ гаргажа ябахаяа hананаб.

     Манай hургуулимнай Владимир Бизьяевичай нэрээр нэрлэдэhэн юм. Бидэ энээгээр ехэл омогорхожо ябадагбди. Yшѳѳ hургуулидамнай музей бии. Тэрэ музей соомнай Владимир Бизьяевичта зорюулагдаhан таhаг  байха юм. Бидэ тэндэ ороод, элдэб hонин юумэ тэрээн тухай мэдэжэ абанабди.

     Владимир Бизьяевич Саганов – Харбяангууд нютагай, Түнхэн дайдын, Буряад ороной бэлигтэй, алдар суута, түрүү хүниинь болоно гээшэ. «Саганов шэнги хүнүүд арад зоной дунда зуун жэл соо нэгэ түрэдэг», - гэжэ уран зохёолшо Владимир Сыренов хэлэhэн юм. Буряад арадай дунда иимэ хүн байhаниинь ехэл хомор үзэгдэл болоно гэжэ би этигэнэб. Тиимэhээ бидэ, Харбяангуудай hуургуулиин hурагшад, нютагайнь хүн зон, Түнхэнэй аймагта ажаhуугшад болон булта буряадуудшье Владимир Бизьяевичай нэрэ солые мартангүй, дээрэ үргэжэ ябая гэhэн уряалаар энэ зохёолгоёо би дүүргэхэеэ hананаб.

№6. Агуу Илалтые асаралсаhан хүнүүд

 «Дайн, шамhаа боложо,

Хэды олон зүрхэнүүд

Гансашье сэсэгүүдтэл

Дэмы хагдарааб?!»

А.Бадаев

            Дайн…Энээхэн дүрбэн үзэгhөө бүридэhэн үгэ соо ямар аймшагтай, аюултай юумэн багтанаб. Хэдэн ехэ уйдхар, гуниг гашуудал асарааб даа. Хэды мянган зон хахасааб, үншэрөөб, үхөөб?!

           Жэл ошохо бүри тэрэ холын дайнай хатуу шэрүүн жэлнүүдэй холодобошье, дүлэтэ жэлэй сууряанууд арад зоной зүрхэ сэдьхэлые мүнөөшье болотор доhолгоhоор лэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай байлдаануудай талмайнууд дээрэшье, тэрэнэй ара таладашье ажаллаhан хүнүүдэй баатаршалганууд мартагдаха аал? Юуб гэхэдэ, хүн бүхэн ямаршье яhатанай байг, Илалтын үдэрые дүтэлүүлхэеэ өөһэдын хубитые оруулалсажа, энээндэ этигэжэ, тэрэ дабашагүй хүндэ дүрбэн жэл гаталhаниинь юугээршье сэгнэшэгүй ха юм даа.

         Тэрэ үеын гэршэ болоhон, тэрэнэй бүхы зоболонгые, уй гашуудалые, хүндэ хүшэрые өөр дээрээ туршаһан, дүлэтэ жэлнүүдые дүүрэн амсаhан, агуу Илалтые асаралсаhан хүнүүд миниишье нютагта бии юм. Манай Харбяангууд нютагhаа 98 хүн дайнда ошоо, тэдээн сооhоо 68 хүниинь бусажа ерээгүй, гансал 30 хүн нютагаа бусаа.  Һургуулимнай музей соо нютагаймнай дайнай бүхы ветеранууд тухай материал бии. Би хадаа музейн соведэй эдэбхитэй гэшүүн гээшэб. Тиигээд нэгэ хэдэн дайнай ветеранууд тухай тобшохоноор хөөрэхэеэ hананаб.

          Тэдэнэй нэгэн хадаа Сыхеев Сэрэн Батаевич болоно. Энэ хүн тухай хэлэхэ болоо hаа, иимэ байна. Сэрэн Батаевич 1921 ондо түрөө. Дайнай үедэ жолоошон байгаа. Ленинградска болон Волховско фронтнуудта алба хэжэ, блокадна Ленинградта эдеэ хоол ба бэшэшье хэрэгсэлнүүдые яhала зөөһэн хүн гээшэ. Сэрэн Батаевич Молдави, Румыни, Чехословаки, Венгри сүлөөлсэжэ, Сталинhаа 16 баярай бэшэг абаhан, хэдэн олон орден медальнуудаар шагнагдаhан дайнай ветеран байhан юм. Тэрэ 1995 ондо наhа бараа hэн.

          Үшөө нэгэ ветеран тухай хөөрэхэ дурамни хүрэнэ. Ошоров Пурба Романович 1923 ондо түрэһэн юм. 18-тай хүбүүн Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда мордоо. 1-дэхи гвардейскэ стрелково дивизиин 171-дэхи стрелково полкын автоматна взводой командир ябаа. «Красная звезда» орденоор, «За победу над Германией» медаляар шагнагдаа. 1960 ондо наhа бараа.

        Мүн баһа Балданов Жалсан Шултунович тухай бэшэхэеэ hананаб. Тэрэ хадаа 1925 ондо түрэһэн намтартай. 1942 ондо мэргэн буудагшадай hургуулида Нижнеудинск хотодо hураа. Тиигээд 1943 ондо 48 стрелково дивизидэ орожо, фронт эльгээгдээ. Дайнай дүүрэтэр, Жалсан Шултунович мэргэн буудагшаар, тагнуулшанаар  ябажа, Литва, Латви, Эстони сүлөөлгэдэ хабадалсаа. Дайшалхы габьяа гаргаhанайнгаа түлөө  «За отвагу», «За победу над Германией» медальнуудаар  шагнагдаа. 2004 ондо наhа бараа.

           Эхэ оронойнгоо амгалан байдалай түлөө ами наhаяа гамнангүйгөөр тэмсэhэн, дайсаниие диилэhэн, Агуу Илалтые өөрынгөө гараар шэрээлсэһэн эдэ болон бэшэшье ветерануудтаа доро дохиноб. Тэдэнэй гаргаһан баатаршалга, габьяань манай сэдьхэл зүрхэндэ хэтэ мүнхэ байхал даа. Хүндэтэ ветерануудта иимэ үгэнүүдтэй хандаха байна:

Үсөөн үлөө Илалта асараашад-

үбсүүндээ орден яларуулһан үтэлөөшэд.

Хэнhээш үнэтэйлтэ арад зондоо,

хүндэтэй нэрэтэйлтэ Эхэ орондоо!

Аяар 73 жэл үнгэрөө

агуу дайнай түүхэ болоһоор!

Иимэ удаанай жаргал асараалта-

Илалтаһаа үлүү Илалта!

№7. Буряад хэлэнэй багша

         Манай Түнхэн соо буряад хэлэнэй багшанар олон гээшэ. Нэгэ багшаниинь манай hургуулида заадаг. Мүнѳѳ багша тухайгаа танда хѳѳрэжэ үгэhүү.

        Манай буряад хэлэнэй багша Булутова Майя Александровна гэжэ нэрэтэй. Майя Александровна энэ hургуули дүүргээ юм. Багшанарай дээдэ hургуули дүүргээд, түрэл Харбяангуудайнгаа hургуулида 19 жэл ажаллажа байна. Хажуугаарнь hургуулиингаа музей ба газетэ хүтэлбэрилдэг.  

       Майя Александровна жэлын жэлдэ маниие олимпиада, конференци, мүрысѳѳнүүдтэ бэлдэдэг. Тиигээд бидэ hайнаар бэлдэжэ хабаадаад, түрүү hууринуудые эзэлнэбди. Жэл бүхэн манай hургуулиин hурагшад «Бамбарууш» гэжэ буряад хэлээр республиканска мүрысѳѳндэ хабаадажа, hайн дүнгүүдые харуулжа, шагналтануудта хүртэдэг юм. Yшѳѳ зарим hурагшадай эрхим ажалнууд «Одон» гэжэ сэтгүүлдэ, «Бэлигэй туяа» гэжэ эрдэм шэнжэлэлгын хуралдаанай ажалнуудай суглуулбарида, «Байкальский калейдоскоп» гэжэ үхибүүдэй альманахта хэблэгдэнхэй.

       Харин hургуули соомнай буряад хэлэнэй кабинет эгээ hайхан юм. Кабинет соо хананууд дээрэ буряад угалзатай стенднүүд, буряад уран зохёолшодой портредүүд, «Гэсэр» эпосээр модон дээрэ hиилээтэй томо hайхан зурагууд үлгѳѳтэй. Шкафууд соонь олон hонин хуушаншье ба шэнэшье буряад номууд бии. Багшамнай сэсэгүүдтэ дуратай, тиигээд кабинет соонь олон hайхан сэсэгүүд сонхонууд дээрэнь табяатай байдаг.

       Манай Майя Александровна бэрхэ, хүндэтэй багша. Би энэ зохёолгоёо дүүргэхэдээ, багшадаа ажалдань үшѳѳ ехэ амжалтануудые үнэн зүрхэнhѳѳн хүсэнэб.

№8. Байгаали – манай Эхэ

«Хүбшын хүдэр мододы

Хюрөө hүхэнь хюдан байн.

Харьяа олон голнууды

Халуун наран хатаан байн.

Үнинэйл нээгдээл аюулай үүдэн,

Үхэлөө байгаалим хүлеэнхэй».

Г.Дашабылов

      Хүн ба байгаали хоёр таhаршагүй холбоогоор холбоотой. Эхэ байгаали – ажамидаралай үлгы ха юм даа. «Хада уула ба ургамал, ан гүрөөл – хамагые байгуулдаг байгаали – Эхэ…» - гэжэ поэт Алексей  Бадаев бэшэhэн юм. Нээрээшье, hанаад үзэхэдэ, хада ууланууд, гол горход, үнгэ бүриин сэсэгүүд, ургамалнууд, элдэб янзын модод, томошье, багашье амитад, хүнүүд – бултадаа «эхэ»  байгаалиин «үри хүүгэд» болоно бэшэ гүбди?

     Би хадаа үзэсхэлэнтэ hайхан байгаалитай, олон эмтэй домтой аршаануудтай, ганса Буряадтаа мэдээжэ бэшэ, харин бүхы Россида суурхаhан Түнхэн нютагай хүбүүн гээшэб. Манай нютаг харахаяа ехэ олон аяншалагшад ба амараашад ябажа байдаг юм. Тэдэнэй заримашуул манай байгаалиие гомдохооно: гол горходыемнай, ой модыемнай бузарлуулна. Тэдэнэй хажуугаар зарим нютагаймнай зон өөhэдөөшье гам хайрагүйгөөр ой модоо отолжо, худалдаа наймаа хэжэ байдаг. Мүн ан гүрөөлө хюдана. Иимэ зэрлиг ушарнуудшье бии.

       Толгой соом элдэб бодолнууд ороно. Иигээд булта гам хайрагүйгөөр ан гүрөөл, ой модоо хюдажа байхадамнай, юун үлэхэнь гээшэб? Манай hүүлдэ үшөө хэды үе хүн байгаалида хандаха байнаб?! Энээниие бодомжолжо үзөөд, аргаахан ябахада хайшаа юм? Ииhээр байтар, байгаали хуу hандарбал, ямар аюулда бидэ орохобибди?

     Ямар хатуу сэдьхэлтэй хүн – байгаалиин хүбүүн – эхэ байгаалидаа гараа үргэнэ гээшэб даа. Эжыдээ мүргэжэ, эжыгээ хүндэлжэ ябаха элинсэгүүдэй hургаалтай зон ха юмбибди.

      Байгаалияа гомдохооболнай, хохидол ушарха болоно. Манай саашанхи үеын хүнүүд мүнөө хэгдэhэн нүгэлhөө, буруу ябадалhаа боложо, хооhон талада үлэшэхэ аргатай. Энээниие манай элинсэг хулинсагууд эртэ сагhаа ойлгожо, хада  уулануудтаа, ой  мододтоо мүргэжэ, обоогоо тахижа ябадаг байгаа. Бидэшье саашань дамжуулха ёhотойбди. Байгалидаа хандаха, байгаалитаяа харилсаха гуримуудаа эбдээ hаамнай, эхэ байгаалимнай хэhээжэ болохо.

       Эхэ байгаалидаа хүбүүниинь шэнгеэр хандаха – манай уялга болоно гэжэ би hананаб. «Байгаалияа тахижа, байдалаа заhая, уhаяа арюудхажа, угаа  сахия» гэhэн Захааминай поэт Аюша Доноевой мэргэн  үгэнүүдээр зохёолгоёо дүүргэхэ байнаб.

№9. Музейн нэгэ экспонадай түүхэ

          Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дүүрэһээр, 72 жэл үнгэрѳѳ. Олон миллион хүнүүдые алдажа, хэлэшэгүй гасалан зоболонгуудые гаталhанай эсэстэ манай арад 1945 оной майн 9-дэ илалтада хүрэжэ ерэhэн байна.

         Жэл ошохо бүри тэрэ холын дайнай хатуу шэрүүн жэлнүүдэй холодобошье, дүлэтэ жэлэй сууряанууд арад зоной зүрхэ сэдьхэлые мүнөөшье болотор доhолгоhоор лэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай байлдаануудай талмайнууд дээрэшье, тэрэнэй ара таладашье ажаллаhан хүнүүдэй баатаршалганууд мартагдаха аал? Юуб гэхэдэ, хүн бүхэн ямаршье яhатанай байг, Илалтын үдэрые дүтэлүүлхэеэ өөһэдын хубитануудые оруулалсажа, энээндэ этигэжэ, тэрэ дабашагүй хүндэ дүрбэн жэл гаталhаниинь юугээршье сэгнэшэгүй ха юм даа.

         Тэрэ үеын гэршэ болоhон, тэрэнэй бүхы зоболонгые, уй гашуудалые, хүндэ хүшэрые өөр дээрээ туршаһан, дүлэтэ жэлнүүдые дүүрэн амсаhан, агуу Илалтые асаралсаhан хүнүүд миниишье нютагта бии юм. Манай Харбяангууд нютагhаа 98 хүн дайнда ошоо, тэдээн сооhоо 68 хүниинь бусажа ерээгүй, гансал 30 хүн нютагаа бусаа.  Һургуулимнай музей соо нютагаймнай дайнай бүхы ветеранууд тухай материал бии. Би хадаа музейн соведэй эдэбхитэй гэшүүн гээшэб. Тиигээд музейн нэгэ, минии hанаанда, hонин экспонат тухай  хөөрэхэеэ hананаб.

       Энэ экспонат хадаа дайнай үеын hомон (осколок). Тиигээд тус hомон юугээрээ hонин бэ гэхэдэ,  манай нютагай дайнай ветеранай досоо 10 жэл ябаhанай удаа, амаарнь гараhан юм. Тодорхойгоор хөөрэбэл иимэ байна.

        Энэ түүхын герой хадаа дайнай ба ажалай ветеран Санжеев Лопсон Гунсынович болоно.  1909 ондо Харбяангууд нютагта түрэһэн хүн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда 1941 ондо мордоhон юм. Тэрэ Москва шадар болоhон байлдаануудта хабаадаа. Дайнай үедэ Лопсон Гунсынович санитарна машинын жолоошон ябаhан намтартай. Нэгэтэ машинаараа дүүрэн шархатаhан сэрэгшэдые абаад ябатараа, бомбардировкодо ороо. Санитарка эхэнэр шархатаhан Лопсон Гунсыновичые дарагдашоод хэбтэхэдэнь, ами наhыень абараа. Бэшэ сэрэгшэд булта наhа бараһан юм. Тиигээд тэрэ 3 hара госпитальдо эмшэлгэндэ байгаа, баруун нюдэгүй үлөө. Һүүлээрнь, 1943 ондо Лопсон Гунсынович дайнhаа сүлөөлэн табигдаа.

          Дайнай һүүлээр 10 жэл үнгэрһэнэй удаа, 1953 ондо Лопсон Гунсыновичай зундаа үбһэн дээрэ ажаллажа байхадань, аман сооhоонь һомон унаа. Тэрэ сагhаа хойшо тэрэ hомыень Лопсон Гунсыновичай нүхэр Даря Доржеевна хадагалжа ябадаг байгаа. Һүүлээрнь тэдэнэй одхон басаган Вера Лопсоновна тэрэниие нарин нягтаар хадагалаад ябаа. Мүнөө  тэрэ hомынь манай hургуулиин музей соо онсо hуури эзэлдэг.

          Тус hомон Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай түүхын баримта ба гэршэ болоно гээшэ. Иимэ юумэнүүдые бидэ, мүнөө үе сагай хүнүүд нарин нягтаар хадагалжа, түүхыень шэнжэлжэ, саашынхи үенүүдтээ дамжуулжа ябаха ёhотойбди гэжэ би hананаб. Энэ хадаа манай Эхэ ороной түүхэ болоно ха юм.

№10. Түрүүшын космонавт

 «Огторгойн уужам маниие уринхай-

омог бүргэдтэл ниидэдэг һаа,

оршолон замбиин зулайда гаранхай

одо мүшэдөөр наададаг һаа…»

Г.Чимитов

        1961 ондо хүн түрүүшынхиеэ юртэмсэеэ орхижо, замбуулин руу гараһан юм. Энэ хүн хадаа Юрий Алексеевич Гагарин болоно. Мүнөө тэрэнэй нэрые бүхы дэлхэйн хүнүүд мэдэнэ. Гагарин болбол одо мүшэдтэ харгы нээгээ.

      Мянга юһэн зуун жаран нэгэн оной апрель һарын арбан хоёрто лётчик-космонавт Юрий Гагарин космодром «Байконур» дээрэhээ «Восток-1» гэжэ корабльда һуугаад, бүмбэрсэг дэлхэйе зуун найман минута соо нэгэ дахин тойрон, замбуулинаар ниидээд, Газартаа шадамараар бусажа ерэһэн юм.

Тиигэжэ Гагарин хүнэй замбуулин руу ниидэхэ саг ерээ гэжэ тодоруулаа.

Космос ниидэжэ ерэhэнэйнь hүүлээр арад зон тэрээндэ Замбуулинай Колумб гэжэ нэрэ үгөө.

       Юрий Алексеевич Гагарин-юрын лётчик. Тэрэ хадаа бултанһаа түрүүн замбуулинаар ниидэжэ үзэһэн хүн болоно. Замбуулин гээшэ манһаа угаа холо юм:тэндэ агааршье, үүлэншье байдаггүй. Тэндэ Наран, Һара, олон түмэн одо мүшэдһөө ондоо юуншье байдаггүй.

         Гагарин корабль-спутник дээрэ һуугаад ниидэһэн байна. Тиимэ корабль бүтээхэ, тэрээгээр ниидэхэ гээшэмнай тон хүшэр хүндэшье, аюултайшье хэрэг тэрэ сагта байгаа юм. Иимэ зоригтой алхам Юрий Гагарин хэhэн байна.

Энэ үдэртөө тэрэ ехэ эрмэлзэлгэтэйгээр ябаа: hайнаар hураа, удаан ажаллаа, спортдо шунажа ороо.

           Ерээдүйн космонавтын бага ба эдир наhан Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай үеын жэлнүүдтэ болон хүндэ хүшэр дайнай hүүлээрхи сагта үнгэрөө. Эдэ жэлнүүдтэ Юрий Гагарин ремесленнэ училищи дүүргэжэ, литейнэ цех соо ажаллаа. Һүүлээрнь Саратовта индустриальна техникумда hураhан байна. Эндэ hуража байхадаа, тэрэ физикээр ба спортоор hонирхожо, аэроклуб ороо. Тиигээд огторгой руу баригдашагүй таталгатай болоо. Саашадаа Гагарин Оренбургда авиационно училищида hуража гараа.

1959 ондо Севертэ алба хэжэ байхадаа, Юрий Алексеевич космонавтнуудые бэлдэхэ бүлэгтэ орохо дуратайгаа мэдээсэл бэшээ. Долоо хоноод, тэрээндэ Москваhаа дуудалга ерээ.Гагарин ехэ баярлаа. Хорин залуу лётчигуудые замбуулинда ниидэхээр бэлдээ. Һүүлээрнь тэдээн сооhоо зургаан хүнүүдыень, тэдэнэй тоодо Гагариниие тусгаар программаар бэлдэжэ эхилээ.

Тиигээд удаан хүлеэгдэhэн 1961 оной апрелиин арбан хоёрой үдэр ерэбэ.

Энэ үдэр Юрий Гагарин дэлхэй дээрэ түрүүшынхиеэ космосто ниидээ.

               Юрий Алексеевич Гагарин Эхэ оронойнгоо даабариие баатарлигаар дүүргэжэ шадаа.

          Бидэ омогорхонобди: түрүүшын лётчик-космонавт-манай ороной гражданин. Гагаринhаа жэшээ абажа, тэрээн шэнги эрэлхэг зоригтой, эрмэлзэл ехэтэй, олондо мэдээжэ хүнүүд болохоёо hананабди.

Рецензи

          Галтаев Галсан – 9 ангиин hурагша, Харбяангуудай hургуулиин эрхим hурагшадай нэгэн, буряад хэлээр ба литератураар үнгэрдэг hургуулиин болон аймагайшье олимпиада, мүрысѳѳнүүд, хуралдаануудта эдэбхитэй хабаададаг, hургуулиин музей ба сониной эрхим гэшүүн. Тэрэнэй хажуугаар Галсан түрэл буряад хэлэн дээрээ зохёохо дуратай.

         Энэ суглуулбари соо ороhон зохёолгонуудые Галсан 5-9 классуудтаа бэшээ. Зохёолгонуудайнь сэдэбүүд элдэб байна: тоонто нютаг, түрэл һургуули, багша, нютагай мэдээжэ хүнүүд, дайнай ветеранууд, байгаали, музейн экспонат, түрүүшын космонавт. «Алдуу» гэжэ нэрэтэй онтохо, «Шүдэнэй фея» гэжэ hонин рассказ бэшэhэн байна.  Мүн жанрайнгаа талаар ажалнуудынь ондо ондоонууд байна: юрэ хѳѳрэһэн, зураглаhан, бодомжолhон, хүнэй дүрэдэ характеристикэ үгэһэн. Удхын талаhаа харабал, бүхы ажалнууд дүүрэн, гүнзэгы удхатай. Һанал бодолнуудынь бэеэ дааhан, тодоор ба зүбѳѳр найруулагдаhан гэжэ элирүүлэгдэнэ. Автор материалаа hайн мэдэнэ, үндэһэ баримтатайгаар найруулжа шадана. Байгуулгын талааршье бүхы зохёолгонууд удаа дараалhан, урда хойно ороогүй, бэшэгдэhэн үйлэ хэрэгүүд хоорондоо нягта холбоотой байна.

         Галтаев Галсанай бэшэhэн эдэ бүхы ажалнуудынь аймаг соогоо гү, али hургуули соогоо түрүү hууринуудые эзэлhэн байна.

Рецензи бэшээ: __________ /Булутова Майя Александровна/

 В.Б.Сагановай нэрэмжэтэ Харбяангуудай hургуулиин буряад хэлэнэй багша