Черлиг-оол Куулар "Шораан"

Доклад ученицы МБОУ СОШ №2 г.Шагонара

 Габайдулиной Насти 9 класс

Черлиг-оол Кууларның «Шораан» деп тоожузунда ие кижиниң овур-хевири

Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларның «Шораан» деп тоожузу 1998.. чылда чырыкче үнген. «Шораан» деп чогаалдың кол маадыры -Тыва Республиканың алдарлыг, сураглыг композитору  Солаан Кыргысович Базыр-оол. Чогаалчы Ч.Ч.Куулар Солаан Базыр-оолдуң адын Шораан деп адап алгаш чогаалды бижээн. Бо таварылгада шын кол маадыр чогаалдың маадырының прототиви апаар.

Ук чогаалда чажындан караа кѳрбес-даа болза, кайгамчык салым-чаяанныг, талантылыг композитор Солаан Базыр-оолдуң бүгү чурттап эрткен амыдыралын тоожаан. Чогаалды автор бичии кезектерге чарган. Бирги кезээниң ады «Човалаңның кончуун але…». Ында Шораанның чаш үезин каракка кѳстүп кээр  кылдыр кѳргүскен. Шораан карактары чажындан чырык кѳрбээн. Дээрниң кѳгүн-даа, сылдыстарнын чүгүржүрүн, чечектерниң сеткил ѳѳртүр түмен-чүзүн ѳңнерин ылгап шыдавас кылдыр улуг човалаң ону барык-ла тѳрүмелинден боогдап каан.  Ол чогум иезинден тѳрүттүнерде караа мунгаш тѳрүттүнүп келбээн. дыдыраш кара баштыг, кырлаңзымаар думчуктуг, терең кирбиктериниң адаанда шалыңда чодураа дег, кылаңнашкан кара карактарлыг турган. Ол үеде Тывага кончуг нептереп турган улаанут деп коргунчуг аарыгнын уржуундан айлыг тура караандан бичии оол чарылган.

Композитор Солаан Базыр-оолдуң ачазы Кыргыс Базыр-оол, авазы Кыргыс Часкалбаа чогаалдың прототивтери болур. Чогаалда Солаан Базыр-оолдуң авазын Чакыймаа, ачазын Багыр деп  адаан.

Аныяк ие Чакыймаа  азарганчыг чаш оглу аарый бээрге коргуп, мунгарап, девидеп, ѳшкү ханы дузалаар деп чугаа дыңнааш, аалдардан ону дилеп, ооң ханын ижиртип, хам-ламага тейлеп-чүдүп, Кызылга барып карак эмчизинге чыдып, эмчилерден мээң чаш оглумну экиртип берип кѳрүңер деп чаннып-дилеп чүнү канчанмаан дээр. Хайлыг хамчыктыг аарыг алдырбайн барган. Чаш оглунуң карактары чырык хүннү корбейн барган. Аныяк ие дыка-ла ыглап,  мунгараан.  Оглу дээш аныяк ие дүнелерде безин оттуп келгеш, сагыжы караңгылап, боданып-ла чыдар апарган: «Тии чок торгу, дизии чок чинчи! Мээн оглум мону кѳрбес…Долаан Бурганым, ооң карааның огун чуге апардыңар!  Дасык даргалай бээримге, дайзыннар ѳш бодап каргапканы ол бе? Кандыг-даа нүгүл-хинчек кижилерге кылбаан мен, мээң оглумну ээй кѳрүп кѳрүңер! Чаш чүве чүнү-даа корбээн…Ооң орнунга мээң караам алыңар!» деп ыглап, тейлеп-ле турган.

Човалаңны чүгле ѳѳрүшкү дуй базар дээни ышкаш, оглу салымынга каяа чагыртыр,  хүнден-хүнче чаптанчыг аажызы кѳстүп, иениң ишти-хѳңнүн чазамыктап турган. Шораан 1 хар ажа берген. Бир хүн Чакыймаа хой саап орда, эргинден туттунуп алган оглу бо үнүп орган. Чакыймаа оглун кѳре тыртып кааш, девидеп, амырап алгыра-ла берген: «Оой, эчен, багай оглум бир-ле дугаар ѳгден унуп келди. Оглум, бээр кылашта. Ачазы, оглувус коруп келди!» дээш, холчок амырап оглун халып барып кужактай тыртып алгаш, ыглапкан. Ол ынчан аныяк ада-ие аажок ооруп дыка үр хүн караанга турганнар. Аныяк ада-иениң ол анаа сагыжы болган, чаш оолдуң караа ол-ла хевээр чырык кѳрбээн. Ынчалза-даа аныяк ѳг-бүле, ылаңгыя Шораанның авазы идегелин, бүзүрелин черле салбаан. Канчап билир оглум черле чырык хүннү кѳѳр боор деп бодап чораан.

  Шораан караа кѳрбес-даа болза кончуг дыыжы, угаанныг, эскериичел, сонуургак бооп ѳзүп орган. Авазы база-ла оглун мунгаратпайн даады-ла ооң чанынга хѳглүг чугааланып, ырлап, кожамыктап, тоолдап, үлегер домактап, оглу-биле анаа кижи ышкаш кылдыр чугаалажып чоруп турган. Оол куштарның, малдарның эдерин барык дѳгерезин таныыр, анай-хураганын кажаалажып, бызаалап суг эккээр болу берген. Авазы оглунга хүн-бүрүде идегелди берип, аал ажылын кылып билир кылдыр чанчыктырып турган. Ол оглунуң бичии-ле чедиишкиннеринге дыка ѳѳрүүр  турган. Аныяк ие оглунга колдуу шупту ажылдарны дѳгерезин кылып билир кылдыр чоорту ѳѳредип алган. Шораан багай-согай оолдардан дээре апарган.

        Шораанны угбалары сугга эштип база ѳѳредип каан. Ол сугнуң даажын кончуг топтап дыңнаар, оон чанынга хүнзедир-даа бол олурар апарган, балыктап база ѳѳренип алган. Бир-ле дугаар балык тудуп эккээрге, авазының ѳѳрүп, бодунуң ѳѳрүп турарын канчаар!

        Бир хүн Сотпа даайы аъттыг кел чыдарын оол дыңнап каан. ОЛ караа кѳрбес уржуундан кулаа кончуг дыыжы болган. Ачазы ону «чер-кулактыг оглум» дээр турган. «Авай! Куду аъттыг кижи кел чор, кым боор ол, кѳрем, авай.

- Канчап дыңнап кааптың, оглум?

- Ачам мени чер кулактыг дээр болгай. Ѳске малдың былгырарын дем-не эскердим. Аъттыг кижи Хам-Дыт чанында келди, хүлер чүгениниң даажының ѳткүдүн! Мѳңгүн болза оон арай хоюг дыңналыр. Ак-Хол ээре берди. Кым-дыр ол, авай?

-Сотпа даайың ышкажыл, оглум.

- Оой, экис, оой экис. Сотпа даайым чоруп олур, оой-ээй!

Авазы база оглу-биле дыка-ла ѳѳрүп уткуп турган.

Сотпа даайы авазының хеймер дуңмазы. Ол Шораандан дѳрт-ле хар улуг, ынчалза-даа хѳгжүмге кончуг сонуургалдыг, чоок кавы аалдарның оолдарын мандолиннеп ѳѳредип каан оол ол.

Ам Шораанны ѳѳредир дээш оларның аалында кээп эгелээни ол. Шораан Сотпа даайының мандолиннээрин база кончуг сонуургап дыңнаар болу берген. Авазы ону биле тыртып кааш, албан-биле даайын катап-катап ѳѳнге эккеп, ырладып, мандолин ойнадып турган. Оол ѳѳрениичели кончуг болган. «Жили у бабуси, два веселых гуся. Один серый, другой белый- два веселых гуся» деп ырының  аялгаларын бадырып тура, сѳѳлүнде хѳгжүм херекселинге, черле ындындан сундулуг болгаш, ону тудуп-суйбап тура ойнавышаан ырлап ѳѳренип алган. Ада-иезиниң ол база-ла улуг ѳѳрүшкүзү болган.

 Оолдун салым-чаяанныын, угаанныын ада-иези билгеш 9 харлыында эге школаже кииргеннер. Оол  ѳѳредилгеге база салымныын кѳргүзүп, чүгле «5» демдектерге ѳѳренип турган. Онаалгаларны бижимел-биле эвес, аас-биле ѳѳренип турган.

        Оолдуң хѳгжүмчү болурунга Сотпа даайындан аңгыда, Сандак ирей база дыка улуг салдарлыг болган. Бызаанчыга ойнаар кылдыр ѳѳредип каан. Оол чаңгыс хылды дыңнааш-ла, аялганы билип кааптар кайгамчык салым-чаяанныг тѳл болган. Школаны эки доозуп аарга, ону Оренбург хоорайже тускай школаже ѳѳредип чорутканнар. Ол 17 харлыг дыка аныяк чараш эртемниг оол болуп чанып келген. Оон улаштыр Курск деп хоорайда тускай караа корбес улустуң школазынга музыка талазы-биле база ѳѳренген.

        Салым-чаяанныг композитор дыка хѳй ырыларнын аялгаларын чогааткан. Оон эн билдингир ырлары «Күскү сесерликке», «Арыкчыгаш», дээш оон-даа ѳске. Аялга чогаадыры дээрге ооң чарылбас амыдыралы апарган.

Ооң алдарлыг композитор апаарынга дыка хѳй улус рольдуг болган. Эң ылаңгыя маңаа ооң авазын демдеглевес арга чок. Чүге дээрге авазы оглун чеже-даа кадыы багай болган болза, аңаа сеткилиниң ханызыдан идегеп- бүзүреп, чон аразынче киирген. Оон үндүрген күжү, киирген үлүг-хуузу кымга-даа деңнетинмес.

Чогаалда Шорааннын авазынын овур-хевири бир тускай, чараш чырыткылыг овур-хевир болуп турар. Чуртталганың бергелеринге торулбаан, шыдамык ие. Салым-чаяанны хевирлеп, ажылдап, күш ундурбес болза, салым-чаяан ажытынмайн барып болур дээр болгай. Оолдуң мындыг салым-чаяанныг болганынга авазынын ролю кончуг улуг болганы чугаажок. Оглун ол ие кажан-даа чектевээн, ону харын-даа мактап, ажыл-ишке торулбас эрес-кежээ, олут орбас, омак-хѳглүг кижи кылдыр кижизиткен. Оглунга  бодунуң күш-ажылын, дуржулгазын дамчыдып берген, чоннуң тѳлептиг оглу  кылдыр ѳстүрген бо иеге мѳгейбес аргавыс чок..

Бо чогаал чүнүң-биле онзагайыл дизе, чогаалдың кол маадыры Шораан эрте чажында коргунчуг аарыгга таварышкаш, караа кѳрбес апарза-даа, авазы ол аарыгга дүжүп бербейн, аарыг-биле тутчуп, бүзүрелин, идегелин кажан-даа оскунмайн, оглун бут кырынга тургусканында. Ие кижиниң чангыс чараш хоюг үнү безин улуг эм-дом дег күштүг, кижини чалгынналдырыптар  болгай.

Амгы үеде кемниг тѳрүттүнген ажы-тол база хѳй. Ынчангаш бүгү иелерге күзээрим болза, чеже-даа ажы-тѳлү аарыг-аржыкка туттурза, бо чогаалда ие ышкаш, оглунга ынак болуп, анаа үргүлчү бүзүреп, идегелин оскунмайн тѳлептиг кижилер кылдыр ажы-тѳлүн кижизидерин  бодум хуумда күзээр мен.

«В давние времена это было. Жил на Хемчике музыкант, певец Дембилдей, слепой на оба глаза. Говорят, очень уж хорошо играл на дошпулуре и мастером горлового пения был. Вместе с женой на завьюченных лошадях ездили по аалам — она помогала шерсть обрабатывать да коров доить, а он играл и пел…». Это – из древней легенды о незрячем музыканте Дембилдее.

А повесть тувинского писателя Черлиг-оола Куулара «Шораан» – о мальчике, глаза которого не видят света и красок. Но он слышит колыбельную матери, спокойный голос отца, смех маленькой сестры, хоомей Поющей пещеры. С помощью друзей он «смотрит» кино, учится плавать и бороться, катается в опасных Текучих песках.

Прообраз Шораана – композитор Солаан Базыр-оол, Слепой музыкант Тувы.

Содержание:

Часть первая. Как страшна эта доля…

Как подчиниться судьбе?

Подарок дяди

Часть вторая. Знакомство с дедом Сандаком

Радости зимы

Поющая пещера

Текучий песок

Часть третья. «До свидания, дедушка!»

Школа

В интернате

«Его гармонь шаманит»

Встреча с композитором

Как победить темноту?

Часть четвёртая. Дорога в мир книги

Назия

«Посвящу чистоту мелодий своих

Песня огня image

Темазы: «Онзагай салым-чаянныглар»

Сорулгалары:

Ооредир:  Чогаалды катаптавышаан темазын, идеязын, сюжедин тодарадыр.  Тоожунун чажыдын илередир.

Кижизидер: Бертик-межел-даа болза кызымак чоруу-биле ат-алдарны чедип алган кижилерни дамчыштыр уругларнын мозу-будужун хевирлээр.

Сайзырадыр: Кызымак кижилерге хамаарышкан  улегер домактар тыптырып уругларнын  угаан- медерелин сайзырадыр;  уругларга шулук чогааттырып, угаан- медерелин, дыл-домаан сайзырадыр.

Дерилгези:

Ч.Ч.Кууларнын болгаш Солаан Базыр-оолдун чуруктары, С.Базыр-оолдун номнары, слайд, чугай, самбыра.

ПЛАНЫ:

1.Организастыг кезек.(3мин)

2.Катаптаашкын.(10мин)

3.Онзагай салым-чаянныглар-биле таныштырыр.(5мин)

4.Физминутка.(2мин).

5.Быжыглаашкын.(12мин)

6.Туннел.(8мин)

Кичээлдин чорудуу:

1.Организастыг кезек.

- Экии, уруглар! Шупту туруп келгеш, кичээлге белеткениилинер. Демир-ужуктеринер, номнарынар, кыдырааштарынар четчелеп алгаш, оожум олуруптунар.

Бо шулукту дыннаптынарам, уруглар.

Шара чаштан чырык корбейн чораан-даа бол,          Дулей-даа бол, аялганы ойнап орар,

Тоогуге чараш исти арттырып каан.                              Корбес-даа бол, онза чараш чуруй кааптар,

Кайгамчыктыг ховар диген талантылыг,                      Шимчевес бол, олимпийнин чемпиону

Чуртувустун унелиг-даа эртинелери.                              Чоргааранчыг делегейнин кижилери

Амыдырал-чуртталганын бергезин-даа,

Ажып эртип шыдапканнар, чоргааранчыын.

-Бо шулукту дыннаптарынарга карактарынарга чуу коступ келир-дир, уруглар?

-Кандыг кижилер дугайында-дыр?

Бертик-межел-даа болза, салым-чаяанныг кижилер дугайында. Онзагай салым-чаянныг кижилер.

Богун бистер, Ч.Ч.Кууларнын «Шораан» деп тоожузунга туннел катаптаашкын кичээл эрттирер бис.

Кичээливис  темазы:  «Онзагай салым-чаянныглар»

Сорулгаларывыс: 1. Ооренип эрткен тоожувусту катаптавышаан, Шораан-биле бир домей салымныг кижилернин ажыл амыдыралы-биле таныжар бис.

2.Болуктерге ажылдап, чогаадыкчы чоруувусту сайзырадыр бис.

2. Катаптаашкын.

«Шораан» деп тоожувустун тема, идеязын тодарадып алыылынар.

- Чогаал чунун дугайында бижиттингенил?   Утказын кым чугаалаптарыл?

-Кол маадыры кымыл, уруглар?

-Шорааннын чузун коргузуп турар-дыр?

Ынчаарга чогаалдын темазы: Салым-чол.

-А идеязы чул?

-Чогаалчы шорааннын салым-чолун дамчыштыр номчукчуларга чуну чуну чугаалаксааныл?

Идеязы: Човаланын довунчуунден

Чолдун бедик чадазынче…

Тоожунун сюжедин сайгарар.

1. Дуушкун.        Шораан кадык торуттунген.
2. Ооскудулге.   Улаанут дээр аарыгдан аарый берген.
3. Дынзыгыышкын.  Эмчилернин « караа корбес»деп чугаалааны.
4. Чештиниишкин.    Караа корбес-даа болза ат-сураглыг  «улуг кижи» апарганы.

Ном-биле ажыл.

Пейзаж чурумалын номчудар.

Портрет.  Шорааннын портредин ушта бижиир.

Мурнай бижипкен уругларга демдек салыр.

Чогаалдын идеязы: Човаланын довунчуунден, чолдун бедик  чадазынче дидивис. Ынчаарга бо идеяга даянып алгаш боданыптаалынарам. Оон ынай кымнарны адап болур бис?

3. Чаа материал-биле таныштырары.

Слайдыларда бижиттинген делегей чергелиг болгаш Россия иштинде Шораан-биле бир домей салым-чолдуг кижилерни таныштырар:

Салават Низаметдинов-караа корбес композитор.

Иоганн Себастьян Бах-караа корбес композитор музыкант.

Бетховен Людвиг Ван-кулаа дыннавас композитор

Михаил Оюн- буттары шимчевес ча адыкчызы

Сылдыс- холдары чок чурукчу

Дембилдей- караа корбес ыраажы

Солаан Базыр-оол-караа корбес композитор.

Композитор деп состун утказын тайылбырлаар.

Олар бойдус-биле сырый харылзаалыг.Караа корбес кижинин кулаа эки дыннаар болур. Мындыг бертик-межел-даа болза, кызымак чоруу-биле ат-алдарны чедип алган кижилеривис кайы ковей. Ындыг кижилерни Куруне база кагбайн чоруур. Бис оларга чоргаарланыр ужурлуг бис.

Физминутка: Солаан Базыр-оолдун «Арыкчыгаш» деп ырыга чогааткан аялгазынга сула шимчээшкин кылыр. Ырынын созун слайдыга коргузер, уругларга ырладыр.

4.Быжыглаашкын.

Ам болуктерге уступ алгаш, чогаадыкчы чоруувусту сайзырадып, маргыжыптаалынарам.

3 одуруг 3 болук болуп алгаш ажылдаар силер.

1. Кызымак кижилерге хамаарышкан улегер домактар адаар. Кайы болук хойну адаарыл, ол болукке 1 сылдыс бээр мен.
2. Синквейн аргазын ажыглап бир-бир шулуктер чогаадыр. 1-ги одуруг Композитор кижиге хамаарыштыр, 2-ги одуруг ча адар кижиге, 3-ку одуруг чурукчу кижиге.

Композитор кижи

Кандыг   …, … ,

Канчап тур   …., …, …,

Домак  4 состуг

1 синоним сос.

Эки болган командага сылдыстар бээр. Туннээр.

5.Кичээлдин туннели.

«Шораан»деп тоожунун чажыды чуу-дур, уруглар?

Бистин бичиизинден тура таныырывыс, билиривис «Шораан» деп чогаалдын кол маадыры «Тыва Республиканын» Алдарлыг, сураглыг композитору- Солаан Кыргысович Базыр-оол. Чогаалчы Ч.Ч.Куулар Солаан Базыр-оолдун адын Шораан деп адап алгаш чогаалды бижээн. Моон-даа сонгаар мындыг чогаалдарга таваржыр бис. Бо таварылгада шын кол маадыр чогаалдын маадырынын прототиви апаар.

Моон алгаш коорге кичээливиске туннелден ундуруптээлинерем.

-Бистин корген маадырларывыс кандыг улус-тур

- Оларнын ниити чуулу чуу-дур

1.Сорулга салып алыр.Кижи бурузу сорулгалыг болур,бир-ле чуулду чедип алыр дээн изиг кузелдиг болур.

2.Сорулганы чедип алыр дээш кызар, эки ооренир.

3.Силер сорулга салып алган силер бе

4.Сорулганар чул. Чугааланар.

5. Эки болгаш багай чуулдерни ылгап ооренир.

6.Кузелин чедип алыр дээш бугу кужун ундурер.

Ам кижи бурузу боданып корунерем кандыг сорулгалыг чурттап чоруур-дур силер

1. 5.     Онаалга бээри.

1. Чогаадыг «Озуп келгеш кым болур мен. Чуге?»
2. Чогаадыг «Холун сун»

1. 6.     Демдек салыры.

Идепкейлиг ажылдаан оореникчилерге чогуур демдектерни салыр.