Салтыков-Щедрин "Акъылман чабакъ" Перевод с русского языка на балкарский ("Премудрый пескарь")

Салтыков-Щедрин. Акъылман балыкъ

Эртте-эртте бир акъылман балыкъ жашап болгъанды. Атасы, анасы да  акъылманла;  аз-кёп эседа  ёмюрден бери черек сууда жашагъандыла. Не ыргъакъгъа тюшюп, шорпа болмагъандыла, не ыргъайны ауузуна тюшмегендиле. Жашына да, ёлюрден алгъа: «Жашым, жашаудан зауукълукъ алыргъа сюе эсенг, сакъ бол!»- дей эди къарт балыкъ.

Жаш балыгъ , а акъылтокъмакъ: акъылын ары-бери тёге эди, алай къайры къараса да, хар не анга къажау. Тёгерекде, черекде, битеу уллу чабакъла жюзедиле, ол а барындан да гитче; не чабакъ да аны жутаргъа боллукъду, ол а бирин да угъай. Ангылагъан да этмейди: неге керекди башханы жутаргъа? Айрычабакъ аны къыпты тырнакълары бла эки этерге боллукъду, суу бюрче сыртына кирип, ёлюп кетгинчи къыйнарыкъды, аны къой да, кесини къарындащы – балыкъ окъуна, ургъуйну тутханын  кёргенлей, кесичаладан жыйын жыйып, къабынын сыйырыргъа чабарыкъды. Сыйырсала уа, бири бири бла талашып, ургъуйну да чачтюк этип, бирине да жетмезча этерикдиле.  

Адам а? – не осал затды ол а! Жер башында не тапсыз  зат бар эсе да, барын да ол къурагъанды. Балыкъны да, керексизге жояргъа аны эсине тюшгенди. Аны тутаргъа чабакъ ауну  да, ыргъакъны да ол къурагъанды. Андан къужур зат болурму? – Халы,  халыгъа ыргъакъ  тагъылып, ыргъакъгъа  къызыл къурт неда чибин чанчылып… Ол да къалай чанчылып?... бек къужур! Кёбюсюнде, балыкъ аллай ыргъакъгъа  тюшюп къалыргъа болады…

Къарт атасы анга кёп кере айтханды ыргъакъгъа ышанма  деп. «Ыргъакъдан къоркъ!- дей эди ол. – Былай къарагъанда ол бош зат кёрюннгенликге,  бек осал затды. Бизге жанларын аурутханча этип,   чибинни ыргъакъгъа чанчып атарла, алай сен аны ашайма дегенлей,  тутулурса – ёлюм  чибиндеди!»  

Къарт, кесини юсюнден хапар айта, щорпалыкъ болургъа къалгъанын да хапарлагъан  эди. Ол заманда адамла, черекни кенглигине ау тартып,   бир къауум къычырым жолну бардыла. Ол жол  а чалдишге  дуния чабакъ  тюшюп, чыгъалмай къалдыла. Не къадар чабакъ! Ыргъай, алабугъа, акъ чабакъ, жамбалыкъ, морсукъ, эринчек сары ыргъай окъуна тюшдю! Балыкъны  уа санап саны  жокъ. Къарт балыкъны, асыры къоркъгъандан,   жаны кетди. Тартып баргъанларын сезе эди, алай къайры – билмейди. Бир жанындан- ыргъай, бирси жанындан - алабугъа: ма бусагъат экисинден бирине къабын болама, деп сагъыш этди балыкъ, ала уа тиймейдиле… Ол кезиуде жан къайгъыда болур эдиле кеслери да. Барысыны да акъылларында: ёлюм келди! Къалай, не ючюн келди – бири да ангыламайды. Ауну  тарта келип, суу жагъагъа, кырдыкга къуйдула. Ма ол заманда  керген эди балыкъ  чабакъ шорпаны не  болгъанын. Юзмез юсюнде бир къызыл зат керюнеди; андан боз булутла ёрге созуладыла; асыры къызыудан а бишип къалады. «От» деген сёзню  эшитеди.   «Отну» юсюне уа бир къара зат салынып, аны ичинде уа, боран  сууну башын ары-бери булгъагъанча, бир зат  боркъулдайды. Аны атына уа «чоюн» дейдиле. Ахырында уа «къуюгъуз чабакъны чоюннга- чабакъ шорпа этейик» деп башладыла! Сора къарындашларыбызны ары къуюп башладыла. Чабакъчы,  къайнай тургъан суугъа чабакъны атханлай, суугъа батады, алайынлай, акъылдан шашхан кибик, ёрге чартлап чыгъады, ызы бла биягъы суугъа кёмюлюп, сора шошаяды.  Уллуду-гитчеди деп къарамай, барын да къуядыла. Алайынлай, бир къарт: «Бу гитче балыкъчыкъны шорпалыгъы да жокъду, андан эсе суугъа жиберейик да, ёсмеге къояйыкъ!» -деп, суугъа жиберди. Ол а, къазауат этип, юйюне къачды. Келсе, юйюнде уа юй бийчеси, асыры къоркъгъандан, тешигинден къарап тура эди.

Къарт, башха чабакъланы не  кёп юйретсе да, чабакъ шорпаны не болгъанын ангылаталмады.  Алай балыкъны  жашы бек иги ангылагъан эди атасыны айтханларын. Ол билимли, ангылаулу эди:  жашауда кишиге ышаныргъа жарамайды. Алай бла,  андан ары жашауун бардырып башлады. Бек биринчиден кесине юй ишледи: кесинден сора ары киши сыйынмай эди. Сау жылны жуху бла ишледи ол юйчюкню. Къаллай бир  къыйынлыкъ кёрдю ол жылны ичинде, къайда болса къала. Аламат юйчюк ишледи кесине. Тап, таза! Сора кеси кесине быллай оноу этди: жаны болгъан зат кечегиде жукълап уяннгынчы, юйчюгюнден чыгъып, бир жукъ мажарыргъа, кюндюз а,  орунунда олтуруп, къалтырап турургъа. Къалай алай болса да, ашаргъа-ичерге керек болгъаны себепли, кюн тюшде, хар бири тоюп тургъанда, чыгъаргъа кёл салды. Ким биледи, бир татлы къабынчыкъ буюрулса уа. Буюрулмаса уа, биягъы ачлай  орунуна кирир, къоркъгъандан къалтырап тебирер. Не десенг да жан татлы: тоюп, чабакъчыны къолуна тюшгенден эсе, ачлай къалгъан игиди.  

Кече уясындан чыгъып, ай жарыкъда жуууна, кюндюз а орунуна кирип, къалтырай,  кюнлери бири бирини ызындан ётедиле. Жаланда тюшде чыгъып, бир зат мажарласа, къаба эди. Кюнню ол кезиуюнде уа не мажарларыкъды – асыры къызыудан, ургъуй  окъуна чапыракъ тюбюне бугъады, къурт-къумурсха да бастырылады. Суудан кёбеди да, бугъады.

Балыкъны кюнлери ма   алай ёте эдиле. Кечелери - жукъусуз, къарыны - ач. «Бюгюн саума, тамбла уа не сакълай болур мени?!»- дей эди кесине.  Бир арада, терен къалкъыугъа батып,  сейир тюшле кёре эди: сатып алгъан облигациясы  эки жюз сом хорлагъанча, ол да анга асыры къууаннгадан, бир жанындан башха жанына бурула, уясындан жуху тышына чыкъгъанын да сезмей, жукълай эди. Тейри, ол кезиуде алайгъа  ыргъай келсе, аяп къоймаз эди аны, уясындан чыгъарып, кесине татлы къабын этер  эди.

Бир жол  тюз да уясыны аллында айрычабакъны кёрдю. Ол а, мияла кёзлерин да анга аралтып,   тепмей  тура эди. Жаланда суу баргъан жанына мыйыкълары шош къымылдай эдиле. Жашауунда ол кюнден бек бир заманда къоркъмагъанды. Эрттенликден кюн тюшге дери сакълады ол аны алайдан таймай.

Бир жол а, тюз да уясына кирип, жукълайым дегенлей, уясыны аллында ыргъайны кёрдю. Ма бусагъат ашайма деп, ийнеле кибик жютю тишлерин бир бирине ышыйды. Ол да сау кюн  аны марлап турду. Бу жолда да чыкъмады балыкъ: алдады ыргъайны.

Быллай  кюнлери  кёпден-кёп бола башладыла.  Кюн сайын ол: «Аллах санга шукур, бюгюн да къутулдум, сау къалдым», - дей эди.

Алай андан не магъана: юйюрлю болмагъанды, сабийлери жокъ. Аны атасыны уа бек уллу юйюрю бар эди. «Атам жашауну  иги кезиуюнде   жашагъанды: ол заманда ыргъай да былай огъурсуз тюйюл  эди, алабугъа да бизнича гитче чабакъчыкълагъа тиймей эди», - деп оюм эте  эди балыкъ. Чабакъ аугъа тюшюп, шорпалыкъ болургъа къалгъанда да, къартчыкъ анга болушлукъ этгенди – ёлюмден къутхаргъанды.  Энди уа, черекде чабакъны аз болгъаны бла балыкъгъа бурулгъандыла: къоймайдыла тынч жашау этерге. Быллай къыйын заманда къатын алыумуду къайгъы? Кесими да бир кечиндирги эдим!

Аманны- кебинден, къалтырай-къалтырай,   акъылман балыкъ жюз жыл жашады.  Шуёх да жокъ, ахлу да жокъ:; не ол кишиге бармай, не анга киши келмей. Тели оюн  ойнамай, сыра ичмей, тютюн тартмай, къызлагъа къарамай:  ол билген - букъгъан, къоркъгъан, безгек ауруу тийгенча, къалтырагъан. - «Аллахха шукур, сау ушайма да!» - деп, къууаннган.  

Артда, ыргъайла окъуна, балыкъны  махтап тебиредиле: «Ма-а, бары да былай тынч турсала, черекде да шошлукъ боллукъ эди», - деп. Алай ала бош ётюрюк айта эдиле: уясындан чыгъарып, тутаргъа мурат этип. Балыгъ,а тели тюйюл эди: бу жол да  алдаялмадыла.  

Жюз жылдан сора да ненча жыл озгъанын  киши билмейди: акъылман балыкъ дуниясын алышыргъа тебиреди. Уясында сагъышлы жата: «Аллахха шукур, ажымсыз болгъанма. Атам, анам ёлгенча,  тёшегимде ёлеме», - деди. Алайынлай,  ыргъайны сёзлери эсине тюшдюле: «Ма-а, бары да бу акъылман балыкъ жашагъанча жашасала эди»… Кертиси бла да ол айтханча  болса, къалай боллукъ болур эди?

Балыкъ ол акъыллы башы бла сагъыш этип башлады. Къулагъына бир зат шыбырдагъанча болду: «Шуёхум! Тейри хар зат алай болса, балыкъны  тукъуму къурур эди!» Алай болмаз ючюн а, бек биринчиден, юйюр керекди, аны уа – жокъ. Ол угъай эсенг, балыкъны юйюрю биригип, бир бирге къууанып жашарча, тар уяда угъай, эркин жерде –сууда  ёсерге керекди, ашауу-жашауу тап болургъа керекди. Башхалагъа да къарай, кесин да кёргюзте,  къонакъгъа да бара, къонакъ да ала.   Ол а, харип, сокъур окъуна болгъанды, къарангы, тар жерде жашап.

Къарангы, тар уяда олтуруп, къоркъа-къоркъа жашагъанны кёпле тюзге санайдыла. Угъай, ол терсди! Жашагъанда алай жашаргъа керекди, кесингден сора  ахшы ыз къоярча, кёзден кентсенг да, кёлден кетмезча.  Ма олду жашауну керти  магъанасы!  

Балыкъ терс жашау этгенин энди ангылады.  Уясындан чыгъып, черекни ортасы бла, къоркъмай, хар бири да кёрюрча, жюзериги келди. Алай, биягъы къоркъуп,  терк окъуна акъылын тюрлендирди. Ол, къоркъа-къоркъа,  ёле тебиреди. Къоркъуп, къалтырап жашады, энди уа  къоркъуп, къалтырап ёледи.

Не медет, озгъан жауунну  жамычы бла къуууп  жеталмаз:  жашауу керексизине озду. Къаллай къууанчы болду аны?  биреуленни жюрегин иш жапсардымы? биреуленнге акъыл сёз юйретдими?  ахшы сёз айтдымы?  жарлыгъа бир болушлукъ этдими? быллай акъылман балыкъ жашагъанды деп ким эшитгенди аны атын? ким эсине тюшюрлюкдю? Бу сорууланы барына да жууап бирди: кишиге да угъай, киши да угъай.

Ол къоркъуп, къалтырап  жашады. Ёле туруп окъуна къоркъады, къалтырайды: кеси да билмейди не ючюн. Уясында уа,  къарангы, тар - бир жанындан бирси жанына бурулур онгу  окъуна  жокъ:  не  кюн таякъ  жетмейди ары, не жылыу  кирмейди. Жатады жарлы, жаппа- жангыз кеси,  бу сууукъ тар жерде ёлюмню сакълай, магъанасыз жашауну ахыры къачан болады деп.

Бирси чабакъланы ары-бери жюзгенлерин да эшитип турады. Ким биледи,  анычала  да  болурла аланы ичлеринде: бирини эсине да келмейди балыкъны саулугъун сураргъа. Аны къалай жашагъаны, къаллай тюрлю онгла табып ёлюмден къалгъаны бирчигини къулагъына кирип да  чыкъмайды. Ётедиле аны уясыны аллы бла    шош, ырахат. Не хазна билсинле ол уяда ким жашагъанын. Ол уяда акъылман балыкъ жашагъаны кимге сейирди? Кимге сейирди аны жашауу бошала тургъаны?

Бек жюрегине тийген а бир затды: жашауда анга акъылман деп бир жан да айтмагъанды. Бирле: «Эшитгенмисиз, аланла, мында бир менгиреу жашайды, ол ашамайды, ичмейди, не тышына чыкъмайды, не кишиге къатышмайды, шуёхлукъ жюрютмейди, кесини мыстысыз жашауун сакълагъанлай турады?» - дей эдиле.  Бирсиле уа аны телиге санап: «Шо быллайланы да  черек   къалай тёзеди!?» - дей эдиле.

Аллай тюрлю сагъышла башына келип,  теке къалкъыу эте эди  балыкъ. Къалкъыу деп да къыйынды айтыргъа: акъылы кете башлагъан эди баям. Къулагъына къужур тауушла эшитилип башладыла, эти-жени мыккыл болду. Эртте кёрюучю сейирлик тюшлерин кёрюп тебиреди: эки жюз минг сом хорлап, мардасыз уллу болуп, энди  ыргъайланы кеси жутуп.

Татлы тющлеге кёмюлюп, жукълай эди балыкъ,   жуху да  уясындан  тышына къарап.

Кюнлени биринде ол  думп болду. Ким биледи не болгъанын: ыргъаймы жутду, айрычабакъны хатасымы жетди, огъесе ажымсызмы ёлдю – анга шагъат киши болмады. Баям, кеси ёлген болур: ыргъайгъа не зауукълукъ къарт, ёле тургъан балыкъны ашаргъа, анга къошакъгъа уа – АКЪЫЛМАННЫ!

Бапанаева Шахриза 10 класс МКОУ СОШ с.п. Карасу

Руководитель: Толгурова Л.Д.