Минии хүгшэн абын Долооморито гэжэ нэрын тайлбари

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Узонская средняя общеобразовательная школа»

Шэнжэлгын ажал

«Минии хүгшэн абын Долооморито гэжэ нэрын тайлбари»

Хүдэлмэри дүүргэгшэ:  Моритоева Милена, 7 класс

Хүтэлбэрилэгшэ: Моритоева Г.Ц.

Гаршаг

1. Оршол
2. Гол хуби

1. Юундэ Долооморито гэжэ нэрэ үгэһэн байгааб?
2. Антропонимика – хүнэй нэрэнүүд тухай наука
3.  Хүнэй нэрэ ба абари зан
4. Гэр бүлын туг бии болголго

3. Тобшолол
4. Хэрэглэгдэһэн литература

1. Оршол

        Мүнхэ номин тэнгэри доро хүн түрэлөө оложо мүндэлhэн сагhаа хойшо, наhанайнгаа эсэс болотор эхэ эсэгынгээ үгэhэн нэрые дээрэ үргэжэ, гамнажа,захяа заабарииень нангинаар сахижа ябадаг гээшэбди.

Нэрэ хадаа хγниие гоёоно, хγн бγхэнэй онсо шэнжые харуулдаг, мγн хγншье нэрэеэ дээрэ γргэжэ, ябахые оролдодог ха юм.

        Эсэгынгээ нэрые нэрлγγлжэ,γндэр дээрэ γргэжэ ябабал, γри бэедээ өөрынгөө нэрые нэрлγγлжэ ябаха болоно бшуу. Иигэжэ нэрэтэй, болоhон хγн бγхэн нэрэеэ гамнажа, хайрлажа, хγндэлжэ ябаха гэжэ бγхы наhан соогоо оролдодог, γнэн сэхээр ябадаг, эрхимээр ажалладаг гээшэ. «Нэрэеэ хухаранхаар, яhаа хухара» гэжэ арадаймнай хэлэһэн γгэнγγд дэмы хэлэгдээгγй. Юуб гэхэдэ, нэгэ хγнэй нэрэеэ хухалхада, уг гарбалайнь бγхы зон хγндэгγй болоно ха юм.

        Хэды hайхан дэмбэрэлтэй, буянтай, удха шанартай нэрэнүүд олон гээшэб! Жэшэнь:Жаргалмаа(счастье),Баяр,Баясхалан(радость),Зоригто(смелый),Амгалан

(спокойный).

Харин юундэ энэ шэнжэлхы ажалайнгаа темэ шэлээбиб гэхэдэ, мγнѳѳ мγндэлэн гараһан Сагаалгамнай хγхэ модон морин жэл монгол литээр хγрэжэ ерээ. Хγгшэн абымни «Долооморито» гэжэ нэрэ тон хоморой, моринтой холбоотой байһан тула шэнжэлхы ажал ябуулжа, нэрын удха элирγγлхэ гэжэ оролдообди.          

Темэ: «Минии хүгшэн абын Долооморито гэжэ нэрын тайлбари»

Шэнжэлгын объект: Минии хүгшэн аба Долооморито.

Шэнжэлгын предмет: Долооморито гэжэ нэрэ.

Гипотеза: Хүнэй нэрэ шэнжэлжэ ажаллажа хараа һаа, тэрэ хүн тухай олон юумэ мэдэжэ болохоор.

Актуальность: Хүнэй нэрэ хэтын хэтэдэ ехэ удха шанартай байгаа. Нэрын шадал ехэ гэжэ хүн зон урда сагһаа мэдэдэг байгаа. Хүнэй нэрэ хүниие наһан соонь γргэжэ, абажа ябадаг.

Шэнэ юумэн: Антропонимика гэжэ наукатай танилсалга, энээнһээ урид хаанашье шэнжэлэгдээгγй абынгаа Долооморито гэжэ нэрэ хγн зондо ойлгуулха, дамжуулха.

Хэрэглэхэ юумэн: өөрынгөө нэрэ тушаа бодохо, нэрэһээ болон хүнэй ажабайдал, абари зан тогтоогдожо болохо.

Шэнжэлгын гол зорилгонууд:  Юундэ хоморой Долооморито гэжэ нэрэ үгэһэн байгааб? Абынгаа нэрэ ба абари зан тухай ерээдγй сагта  һайханаар һанажа дамжуулжа ябаха ёһотой болонобди.

Зорилгонууд:

1. Хүнэй нэрэнүүд тухай литература үзэхэ
2. Абынгаа «Я из рода баруун хуасай» гэжэ ном уншаха, узэхэ
3. Долооморито гэжэ нэрын тайлбари
4. Юундэ Доломорито гэжэ нэрэ үгэһэн байгааб?
5. Гэр булын туг бии болголго вышивка «Долоон морид »
6. Презентаци «Тумунов Долооморито»

Шэнжэлгын методγγд: мэдээнγγдые суглуулха, эжы абатаяа, тγрэлхидтэеэ  хѳѳрэлдэлгэ, абынгаа «Я из рода баруун хуасай» ном уншалга, γзэлгэ

II.Гол хуби

1. Юундэ Долооморито гэжэ нэрэ үгэһэн байгааб?

        Арадай тγγхэ хγн бγхэнэй наhанай  намтарhаа бγридэдэг гээшэ. Хγгшэн абын намтар жэгтэй hонин,ѳѳрын дабташагγй шэнжэтэй. Саг ошожол, эгээл хайратай, дуратай аба тухайгаа дурсанаб.  Минии хγгшэн аба, дайнай ба ажалай ветеран  Тумунов Долооморито аяар холын 1917 ондо ара сагаан Табтаанай нютагай Таряата хγндыдэ Тγмэнэй Рабданай табан хγγгэдэй ехэ хγбγγн боложо тγрэhэн юм. Эхэнь Найданай Дариима.  Юундэ иимэ хоморой нэрэтэйб гэхэдэ, энэ бγлэдэ хγгшэн абын урда хоёр  ухибγγд тогтоогγй, тиихэдэнь ламада хандажа нэрэ гуйгаа тигээд, энэ нэрэ γгѳѳ гэжэ абамни хѳѳрэдэг hэн. Уужам нютагайнгаа эртын наранай уняар манан соо умбан сэнгэжэ, табан хушуу малаа дахажа, хара багаhаа гэртэхиндээ туhалжа эхилhэн юм.

        Хγгшэн абамни энэ дэлхэйн бγхы хγндэ хγшэрые бэе дээрээ γзэhэн, γнэн сэхэ ябадалаараа нютаг нугадаа тон хγндэтэй байhан. Дайшалхы хоёр ордентой, олон тоото медальнуудай кавалер ябаhан. Туйлажа гараhан бэрхэшээлнγγдыень тоолохо болоо hаа, гайхахааршье, хайрлахааршье юм. Хайрата хγгшэн абамни маанадта иигэжэ хэлэдэг hэн: «Минии ажабайдалда уйдхар ба гашуудал, жаргал ба баяр булта тудалсаа, ямаршье сагай тохёолдоо hаа, хγн нэрэеэ дээрэ γргэжэ, ажалай амжалта туйлаха хэрэгтэй…» Мγнѳѳ абынгаа хэлэhэн захяа заабари γндэрѳѳр сэгнэн, хододоо нангинаар сахин ябахаб. Хγгшэн абын нэрын мγнхэ дурасхаалые нангинаар сахин, γхибγγдэй «hолонго» гэжэ сэсэрлигтэ эрхим хγγгэдтэ шан γгэдэг болонхой.

2.Антропонимика – хүнэй нэрэнүүд тухай наука

        Антропонимика – хүнэй нэрэнүүд тухай наука. Антропонимика гээшэ ямаршье хэлэн соо тусхай подсистемэ болоно. Шанарта ба тоогой тодорхойлолго бүхы лексикэһээ олон юумээрээ илгарна.Тусхайта нэрэнүүд үни сагһаа хойшо олон эрдэмтэдэй анхарал татуулдаг байҺан юм. Харин гансал ХХ – дохи зуун жэлэй хугаса соо тусхайта нэрэнүүдые үзэдэг наука-ономастика- бии болобо. Ономастика ехэ һонирхолтой дээрэһээ түргөөр хүгжэһэн байна.  

   Тусхайта нэрэнүүдэй бүлэгүүд- онимууд-ономастикын элдэб һалбаринуудай талаҺаа шэнжэлэгдэнэ. Хүнэй нэрэнүүдые-антропонимуудые-антропонимика, географическа нэрэнүүдые – топонимика үзэнэ. Эдээн сооһоо эгээл һонирхолтойнь антропонимика болоно. Юундэб гэхэдэ, хүн гээшэ ангиин эгээл шухала объект гээшэ.

  Буряад  антропоними  ХХ – дохи зуун жэлэй  60-аад онуудҺаа  эхилээд И.А.Бураевай, Л.Д.Шагдаровай, Ц.Б.Цыдендамбаевай, Б.В. Башкуевай, С.В.Шойбоновай, А.Г.Митрошкинагай, А.В.Шулуновагай, В.И.Семеновагай г.м. олон эрдэмтэдэй шэнжэлгын объект болоҺон юм. Эдэ эрдэмтэд ономастикын хүгжэлтэдэ ехэ нүлөө үзүүлбэ.

   Энээнтэй хамта “...ямаршье гүрэнэй, нютаг бүхэнэй нэрэнүүд өөрын байдаг газарһаа, тэрэнэй онсо шэнжэнүүдһээ дулдыдадаг юм”  гэжэ тэмдэглэнэ.  Тиимэһээ буряад антропонимикада диалект гэжэ категорида ехэ анхарал табигдана.  Митрошкина А.Г. иигэжэ бэшэнэ: “что расхождение в наборе имен у потомков тех или иных родов и подродов, а также отдельных семей довольно значительны. Эти различия, безусловно, отражают локальный характер становления и функцирования имен в пределах известных социумов. Иными словами, былая родоплеменная организация общественной жизни бурят не только отразилась в территориальной дифференциации бурятского языка, но и определила много вариантность именинника – антропонимические диалекты».

    Бүхы диалектнуудай шэнжэлэгдэжэ дүүрээ һаань,  хэлэнэй  антропонимическэ системэ дууһан үзэгдөө гэжэ хэлэгдэхэ байна (ара нэрэнүүдһээ бэшэ). Антропонимай болон оним бүхэнэй шанарнуудынь семантическа хохидолһоонь, нэрлэжэ байһан юумэнтэй нягта холбооһоонь, бии болоһон шалтагаанһаань, нэрэ үгэлгэһөөнь, саг бүхэнэй экстралинвистическэ (түүхын, этнографическа, культурна, социальна) факторнуудһаань  дулдыдана.

       Буряадай уран зохеолшодой зохеолнууд соо буряад нэрэнγγдэй тайлбари элдэб олоор бэшэгдэдэг.  Буряад нэрэнүүдэй удха шанар. Нэрэ хадаа хүниие гоёоно, хүн бүхэнэй онсо шэнжые харуулдаг, мүн хүншье нэрэеэ дээрэ үргэжэ ябахые оролдодог ха юм.        Зарим хүнүүд нэрэдээ таарангүй, тэрээндэ даруулаад, үбдэжэ зобожо ябадаг гээшэ,тиимэһээ нэрэеэ һэлгэжэ болоно.

 Угай нэрэнүүд нютагайнгаа түүхын шухала шатануудые харуулна.  Манай нютагай  антропонимууд буряад арадайнгаа, нютагайнгаа  түүхэ, этнографи, ёҺо заншалнуудые, хэлэ, ономастика  үзэлгэдэ  туһатай байна гэжэ һанагдана.

3.Хүнэй нэрэ ба абари зан

        Нэрэ хадаа хүнэй ажаябадалда, абари занда, абъяастай дорюун байлгада сэхэ нүлөөлдэг юм гэжэ үбгэ эсэгэнэрнай мэдэдэг һэн. Тиимэһээ гое һайхан нэрэнүүдые үгэдэг байгаа: Алтан, Сэсэг, Баяр, Баясхалан гэхэ мэтэ. Гэбэшье заримдаа ороолон шүдхэрнүүдэй үхибүүндэ анхаралаа хандуулахагүйн тула «Тэхэ, Хазагай, Хабтагар, Шоно, Тэнэг, Архинша, Шулуун» гэхэ мэтэ муухай нэрэнүүдые үгэдэг бэлэй.

        Бузарлахагүйн тула үхибүүндээ муухай, аймшагтай нэрэнүүдые үгэхэ ушаршье тохеолдодог һэн. Ондоо хүнүүдэй хажууда үхибүүгээ магтахань хорюултай байгаа.

        Урдань зоной ажабайдал ехэ хүндэ хүшэр байһан юм. Эдихэ, ууха юумэн үгы; хубсаһа хунар хомор; эмшэд аргашад үсөөн, эмшэлгын газарнууд үгы шахуу дээрэһээ үхибүүд олоор наһа барадаг, үлбэр үбшэн зон олон байгаа. Олонхи гэр бүлэнэр үхибүүдтээ haйxaн нэрэ үгэдэггүй, муухай нэрэнүүдые үгэдэг һэн, юундэб гэхэдэ, һайхан нэрэдэнь ада шүдхэр хорхойтоод абаашаха гэжэ айдаг байгаа. Тиимэһээ уран зохеолшод Чимит Цыдендамбаевэй «Буряад басаган» повесть соо хуби заяагүй, бусадта хайрлуулдаг Хулгана хүгшэн тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «Нарай үриеэ муу заяанһаа абархын тула эхынгээ умай соо ябаһан үхибүүндээ гэртэхиниинь Хулгана гэжэ нэрэ үгэһэн байгаа. Бишыхан Хулгана багаһаa нухэд басагадайнгаа нэрэдэ, гутал хубсаһандань, ажабайдалдань атаархадаг байгаа. Ехэ боложо, гэр бүлэтэйшье боложо шадаагүй. Энэ нэрэ ехэ талаангүй урагшагүй байгаа. «Гэсэр» эпос соо: Гэсэрэй абга Саргал ноён эгээн түрүүн Гэсэртэ нэрэ үгэхэдөө, нахиима найр хэжэ, Сэнгэлэн ноён дүүгэйнгээ, газарай гансахан хүбүүе, нэрэгүй нэлдэр, сологүй солдор ябуулха дурамнигүйл! – гэжэ хэлэбэ. Нэрэ үгэхэ хүн олдобогүй. Малгайн шэнээн мяха, толгойн шэнээн тоһо нэрэ амалһан хүндэ үгэхэб! - гэбэ. Хун сагаан толгойтой, хулһан сагаан һорьботой, борохон үбгэн бодожо: «Нюһатай, шэшэһэтэй, зутармаан муухай хүбүүн байна, Нюһатай - Нюургай гээд нэрэ үгэхэдэмнай яахаб? - гэбэ. Нахиина найрай зон хүн «Зүб - зүб! - гэлдэбэ. Монголой нюуса тобшо соо Чингисхан анхандаа Түмүүжэн гэжэ нэрэтэй байгаа.! 1163 он до уһан морин жэлдэ Түмүүжэн түрэһэн юм. Түмүүжэнэй 28 наһандаа бутархай байһан монгол угсаатаниие нэгэдүүлэн, хаан болоод байхада, нэгэ шулуун дээрэ үзэсхэлэн гоё шубуун «чингир, чингир» гэжэ абяа гараад ниидэшэбэ ха. Удаань тэрэ шулуун хаха һүрөөд «хас», тамга гараба гэхэ. Тэрэ тамга хаанай гэгдэһэн, юуб гэхэдэ, Түмүүжэн хүсэн түгэс тэнгэриһээ заяатай хаан болобо. «Чингир - Чингир» гэжэ донгодоһон шубуун Түмүүжэниие нэрлэһэн болоно, тиигэжэ Чингис хаан гэжэ алдаршаһан юм. Цырен Базар Бадмаев «Джульеттэдэ» гэһэн шүлэг соогоо буряад басаганда Джульеттэ гэһэн нэрэ огто тааранагүй гэжэ тэмдэглэһэн байна.

5. Гэр бүлын туг бии болголго

Энэ шэнжэлхы ажалаа ябуулхадаа, эжытэеэ хамта хγгшэн абынгаа нэрые мγнхэлжэ, гэр бγлын тугтай болое гэлсээбди. Юундэб гэхэдэ, эртэ урда сагта угсаата араднай, Агын найман эсэгын уг бγхэн ѳѳрын онсо тугтай ябаһан тγγхэтэй. Уран гараараа  «Долоон моридой » дγрэ зурагтай туг оёжо, олоной анхаралда Сагаалганай һайндэртэ табижа, нютагайнгаа арад зониие, тγрэлхидѳѳ хγхеэгээбди.

Υе сагай γнсэг сооһоо, γй тγмэнэй сэдьхэл сооһоо, саг жэлэй сахариг сооһоо, саадын холо тγγхэ сооһоо, хγгшэн абынгаа алтан һургаалые, γнэн сэхэ нэрыень эрдэни мэтээр сахин γргэн ябахабди.

4. Тобшолол

     Долооморито  гэжэ иимэ хоморой нэрэ, минии хγгшэн абадамни аба, эжынь ехэ зобоходоо, γри бэеын тогтохогγйдэ ламанарта хандажа нэрэ гуйжа, саашадаа ухибγγд энэ гэр бγлэдэ тогтожо, γшөө дγрбэн дγγнэрые хойноо дахуулһан байна.  

Нээрээшье даа, хγгшэн абымни нэрэ ѳѳртэнь эгээл тааруу байгаа гэжэ һананаб. Долооморито абамни даруу номгон зантай, бата бэхи журамтай, һγбэлгэн ухаатай ябаһан хγн. Дэмы энэ нэрэ найжа лама γгѳѳгγй. Бэе дээрээ «халуун шулуу долёоһон» хγн, теэд һайн моринтой сасуулжа γзэхэдэ, адлитай байна. Һайн морин хγнэй зэргэ һγлдэтэй. Сэдьхэлэйм оёорто шγлэгэй иимэхэн мγрнγγд ороно:

        Морин, морин!

Морин гэһэн нэрэшни

Ямар хонгёо һайхан бэ!

Ябадалайшни хγгжэм –

Тγгдэрсэ шулуу дайраһан

Тγмэр тахын ханхинаан,

Эрын хγл тогтооһон

Эмээлэй дγрѳѳгэй шэнхинээн,

Холохонуур сууряатаһан

Хонхын хγхюун жэнгирээн –

Шэхэнэй шэмэг абяанууд

Шэнгээ байнал нэрэдэшни!

4.  Батуева И.Б. Буряты на рубеже XIX-XX веков  (Хозяйство бурят. Скотоводство  в дореволюционный период)  Историко-этнографический очерк. Улан-Удэ, 1992.

5. Будаев. Ц.Б. Бурятские диалекты (опыт диахронического исследования). – Новосибирск: ВО «Наука». Сибирская издательская фирма, 1992.

6.  Ономастикон романа В.Инжаннаша “Хүхэ суудар”. Цыцыкова О.В. Улан-Удэ, 2007.

7.  Бурятский именослов. Н.Алдарова. Журнал “Байгал” . № 5-6, 1997.