Концепт "совесть" в карачаево-балкарских пословицах и поговорках

Муниципальное казённое образовательное учреждение

Средняя общеобразовательная школа

с.п. Карасу

Проектно-исследовательская работа

Тема

Концепт «совесть» в карачаево-балкарских  пословицах и поговорках.

Обучающаяся: ученица 8 класса Кучменова Люба

Нальчик

2017

Башлары

1. Кириш…………………………………………………………...2-3
2. Фольклор илмуда нарт сёзле бла нарт айтыуланы жери…….4-5
3. Къарачай –Малкъар нарт сёзледе бла нарт айтыулада адеп-къылыкъ………………………………………………………...5

1.Нарт сёзле поэзияны акъыл сёзлеридиле…………………..5-7

2.Нарт сёзлени адамлагъа къуллукъ этиулери……………….7-8

3.Нарт сёзле – акъыл сёзле…………………………………….8-10

4. Ахыр сёз………………………………………………………...10
5. Бегитиу………………………………………………………….10
6. Хайырланнган литература……………………………………..11

«Иги къылыкъгъа юйрениу адамны кеси

 кесин юйретиуге талпындыра эсе,

 мени анга толу ийнаныуума кёре,

олду керти да иги къылыкъгъа юйренмеклик».

В.М.Сухомлинский.

I. Кириш.

        Малкъарлыланы бла къарачайлыланы жазмалары бла басмалары болгъунчу, фольклор аланы жашауларында бек уллу жерни алгъанды. Ол къачан да аууздан ауузгъа, тёлюден тёлюге ёте, халкъны къууанчлы, жарсыулу кюнлеринде кёллендирип, кюч берген жол нёгери болгъанды.         Халкъны буруннгу жашауу къыйын болгъан эсе да, ол кесини кёлден этилген чыгъармаларын тас этмей, шёндюге дери сакълагъанды.

        Къарачай-малкъар халкъны ниет байлыгъын ачыкълауда эм ёсюп келген тёлюлени юйретиуде фольклорну магъанасы бек уллуду. Таулу халкъ къачан да сёзню магъанасын бек уста билгенди. Аны терен магъаналы нарт сёзлери  халкъны жаш тёлюсюне ёмюрлюк юлгю болуп келедиле. Ала сабийлени адамлыкъ сезимлерин кётюрюрге себеп болгъандыла: «Биреуге аманлыкъ этип, кесинге игилик тапмазса», «Аманны къуугъан аманлыкъ табар», «Аманны аман бла жуума, къанны къан бла жуума», «Алтындан артыкъ адеп бар», «Адамны ташада сёкме, туурада махтама» дегенча нарт сёзле   кеслерини халкъларын,  Ата журтларын сюерге юйретгендиле, аланы жигитликге, адепликге, шуёхлукъгъа, тюзлюкге, азатлыкъгъа, кишини къыйынын ашамай, таматагъа хурмет этип, къарыусузгъа болушуп, намысларына сакъ болуп жашаргъа чакъыргъандыла.

        Кесини халкъ чыгъармачылыгъын иги билмеген адам ана тилини байлыгъын, ариулугъун да толу биллик тюйюлдю.

Ишими мураты: «Нарт сёз» деген ангыламны кесиме, бирсилеге да туура этиудю;  буруннгудан келген акъыл сёзлерибизни – нарт сёзле бла нарт айтыуланы тинтиудю.

Тинтиуню методлары:

1. Теория тинтиуле бардырыу.
2. Кесими энчи сынауларым эм кёз къарамым.

        II. Фольклор илмуда нарт сёзле бла нарт айтыуланы жери.

Алайды да, бек биринчи, фольклор илмуда нарт сёзле бла нарт айтыула къаллай жерни алгъанына къарайыкъ.

        Нарт сёзле бла нарт айиыула фольклорну бек эрттегили жанрларыны бирине саналадыла. Ёмюрлени ичинде ала жашаугъа кёре тюрлене, къорай, къошула келедиле. Халкъ барда аланы къурау бир заманда да тохтарыкъ тюйюлдю. Халкъны битеу сёз байлыгъын, тилни ариулугъун, кесгинлигин бирча сыйындыргъан нарт сёзле бла нарт айтыула таулуланы сёзге уллу усталыкъларын, сезимликлерин,  акъылманлыкъларын, аланы оюмларын, жашау сынамларын, тюрлю-тюрлю адетлерин, тёрелерин дагъыда аллай башха затларын терен кёргюзтедиле.  

        «Мутхузланмазлыкъ оюм, поэзия болуп, туугъан тауларыбызны сейирлик жашау суратлары, халкъны акъылы, жюреги, аны сезимлери нарт сёзледиле, - деп жазгъанды Къулийланы Къайсын. – …Аланы жарыкълары хар заманда да бизни жолубузну жарытады да, акъылны бла телиликни, тюзлюкню бла фитначылыкъны, жюрек халаллыкъны бла хыйлачылыкъны игирек ангыларгъа,  битеу адамлыкъ илишанланы толуракъ билирге, жашаугъа толуракъ тюшюнюрге болушады».

        Нарт сёзле бла нарт айтыула, тематикаларына кёре,  иги кесек къауумгъа юлешинедиле: Ата журт бла, халкъ бла, иш бла, юйюр бла, сюймеклик бла, илму бла, дин бла эм дагъыда адамны жашаууну башха жанлары бла байламлы.

        Мен тинтирик нарт сёзле адеп-къылыкъгъа юйретген сёзле эм айтыуладыла.

        III. Къарачай-Малкъар нарт сёзледе бла нарт айтыулада адеп-къылыкъ.

1. Нарт сёзле поэзияны акъыл сёзлеридиле.

        Къарачайлыланы бла малкъарлыланы ата-бабаларындан келген акъылман сёзлери, башха халкъланы нарт сёзлерича, таулуланы жашаргъа юйретедиле. Сёз ючюн, аланы ёмюрледе жыйыла келип, Тау адет болуп къалгъан юлгю жорукъларыны кёбюсю нарт сёзлеринде бла нарт айтыуларында бегитилип, бу фольклор жанрны бек уллу къауумларындан бирин къурагъандыла: адеп-къылыкъны юсюнден этилген нарт сёзле бла нарт айтыула.

         Халкъ эрттегили болгъаны себепли, аны жашау-турмуш, адеп-къылыкъ институтлары да  эрттегилиди. Ол кесини тёлюлерин жашау жоллагъа тюзетиуде, адамла арасында жашай билирге юйретиуде, кесиликни, азатлыкъны, кертиликни юлгюлерин жарашдырыуда аллай хунерге жетишгенди – аны жолунда бюгюннгю таулула кёп ёмюрлени арытханлары хакъды.  

           Нарт сёзлени кёбюсю, ёмюрле бла магъаналарын тас этмегенлей, жашауда кёп кере сыналып: «Нарт сёз – сёзню анасы, нарт сёз – тилни къаласы», «Нарт сёз къарт болмаз», - деп айтдыргъандыла халкъгъа.

        «Озгъан  жауунну жамычы бла къуума», дегендиле. Бек алгъа алай иш ахлусу таулу айтханды. Ол чынтты поэт эди. Аны сёзлеринде акъыл бла поэзия бир болуп къалгъандыла. Алада къалай эсе да дуниялыкъгъа кёз къарам, тюнгюлюулюкню ауанасы да эсленмеген, терен къарам, халкъ жюрегин жарытхан къыйын жашау сынау бардыла. Ол акъылманлыкъны жарыгъы таулуланы нарт сёзлерин узакъ ёмюрлю этгенди. Алада сезим жютюлюк, магъана теренлик, сейирлик суратланыула биригипдиле. Кючюн толусунлай киши да билалмазлыкъ, айтып да ангылаталмзлыкъ чынтты поэзия болуп, ала кеслерини ишлерин этедиле.

        Къарачай-малкъар халкъны нарт сёзлери, акъыл сёзлери поэзияны аламат юлгюлери болгъанлай къаладыла. Алада суратлау кюч, миллет халланы энчиликлери кертиси бла да къатланмазлыкъ затладыла. Хар халкъны кесини энчи сынамы туудургъанды аланы. Алай болгъанлай да, аланы бар адам улуну ниет жарыгъы жарытханлай турады. Поэзия кючлери, кенг, терен да магъана башхалыкълары алагъа шарт миллет-суратлау энчилик бередиле да, адам улуну маданият хазнасына таулуланы халкъ  сёзлери жангылыкъ къошадыла.

        Бизни нарт сёзлерибиз  манга уллу мектепча кёрюнедиле. Ала, къысха, шатык айтыргъа юйретген бла къалмай, эсде-бусда болмай тургъан затланы адамны эсине саладыла, аны бла бирча уа алай болургъа керегине бойсундургъан тап суратлаула къураргъа да юйретедиле.

         Тау нарт сёзле алай аламат уста, акъыллы айтыладыла, алай суратлаулудула, алай да, къарачай-малкъар халкъны поэзияларыны бек бийик жетишими болуп къалгъандыла. Магъаналары – терен, кеслери да акъылдан толуп тургъанлай, алада насийхатлыкъ, акъыл юйретиу хал жокъду. Сезим жютюлюгю болгъан суратлау кюч этеди аланы поэзия. Бошдан тюйюлдю аланы атлары нарт сёз. Хау, тохтаусуз саркъып баргъан заманны хорлай келген ол аламат, ол чемер сёзле, намыслы, огъурлу пелиуанлагъа – нартлагъа тийишлидиле. Ол сёзлени айтханла дуниядан кете, сабан агъач ашала, сына, юйле эски бола, бузула, нарт сёзле уа халкъ бла къала тургъандыла. Биз да къатлайбыз аланы.

2. Нарт сёзлени адамлагъа къуллукъ этиулери.

        Нарт сёзле, ишчини къолунда жюрюген иш кереклеча, жашауну барыуунда кюн сайын адамлагъа къуллукъ этгенлей турадыла. Бизни элде къартла алай кёп да къалмагъандыла, алай къалгъанланы къатларында бираз туруп, ала бла ушакъ этсенг, кёресе – таулула нарт сёзледен айырылмагъандыла. Ала нарт сёзлени бек иги сёзлеге санайдыла, алада болгъан оюмланы уа – дунияда бек акъыллы оюмлагъа.  Кёбюсюнде, къартларыбыз,  ёсе келген тёлюге юйретиу муратда  адеп-къылыкъ нарт сёзлени терк-терк айта туруучуларын эшитгенме.  Ол кюнден бир болсун неда харкюнлюк: орам бла ётюп бара, жыйылыуда, ишлеген кезиуде, солугъан кезиуде да, бу нарт сёзде айтылгъаныча «Къарт жашны юйретмесе, жаш къартха намыс эте билмез». Ёсюп келген жаш тёлю да «Къартны бурнун сюрт да, оноугъа тут» неда «Къартны сыйын кёрмеген, къартлыгъында сыйлы болмаз» деген нарт сёзлени эсге ала ариу къылыкъгъа юйренедиле.  

         Хар неси да иги,  тап болгъан заманда, насыбына асыры къууаннгандан адам ёхтемликге хорлатмазгъа, гынттыгъа кетмезге, махтанмазгъа керегин ангыларгъа кюреше, былай айтыучудула таулула: «Кёпдю деп да махтанма, азды деп  да ахтынма». Жашындан къууанмагъан таулу да былай дейди: «Туумаз деп къоркъма, тууса – аман тууар деп къоркъ». Къаршы адамындан айырылгъаннга аны къыйын кюнюнде: «Жашау да хакъды, ёлюм да хакъды» деген сёзле болушлукъгъа келедиле, жюрегинги жапсарадыла. «Адамны адамлыгъын а иши билдирир».  Алайды, хар заманда, хар керек жерде, къууанч сагъатда, къыйын сагъатда да, тойда, ёлгенни асырай туруп да, ингирде бирге жыйылып, ушакъ эте, кишиле ныгъышда олтургъанда, не да отжагъада, жолда, сабан сюргенде, жайлыкъда – къысхасы, къайда да, хар эки адам бир бирге тюбеген жерде.

        Бизни нарт сёзлерибизни къурагъанла – сабанчыла бла таш устала, сюрюучюле бла отунчула, сабан агъачны артында, сюрюучю отну къатында, жулдузлу кёкню тюбюнде; жолда неда отжагъада тууа болгъандыла нарт сёзле. Туугъандыла да, жулдузла, ай жарыгъы, ётмек, суу бла бирге жашаргъа къалгъандыла. Жашау туудургъанды аланы. Баш магъаналары кертилик бла тюзлюкдю, адеп –къылыкъды. Сёз ючюн: «Адамны бетине къарама, адетине къара», «Адеп этмеген адеп кёрмез», Адепли адам адепсизге эришмез», «Адепни адеплиден юйрен», «Акъыл бла адеп эгизледиле», «Акъылынг бла намысынгы сакъла, намысынг бла акъылынгы сакъла» деген нарт сёзле   «Алтындан да намыс багъалы» болгъанын кёргюзтедиле  эм  халкъ философияны теренлигин, ачыкълыгъын, бетлилигин кёргюзтедиле.

3. Нарт сёзле –акъыл сёзле.

        Белгили малкъар жазыучу Гуртуланы Берт да кесини мардакемлеринде адеп-къылыкъгъа, намысха уллу эс бёледи эм  нарт сёзлени да алада  эркин хайырланады. Къайсысын алып окъусанг да, бири къалмай  акъыл сёзледиле,  юйретиу  магъаналары да бек уллуду. Быллай затланы окъуугъанны эсинде жукъ къалмай амалы жокъду.

Таматагъа намыс эте билмеген,

Кесинден башханы бир да сюймеген,

Жамауатда адеплиге саналмаз,

Махтаулула тизгининде баралмаз:

Намыс, насып – эгеч бла къарындаш,

Экисин да унутмай тур иги жаш!

Гулады аны ангыламагъан баш.

Неда:

Тюйюш башлагъан жашха

Тенги тырман этеди,

Халкъ жашауда сыналгъан

Адепге юйретеди:

«Хыйсап этмей, сёзюнгю

Айтыргъа ашыкъма»,- деп,

«Кагынг болмагъан жерге

Къалагъынгы сукъма», - деп.

         Быллай юлгюлени кёре, ангылайбыз: тилибиз жашагъан къадар бирде, бизни нарт сёзлерибиз да жашарыкълары шагъатдыла.

        Ким биледи, аланы чакъгъыч бла от чакъдыргъанча, акъылларындан жюреклеринден кеслери чыгъып, ол тауушлукъ нарт сёзлени къурагъанланы, кереклисича, нартюх гыржынлары окъуна болман болмаз. Ким биледи, ушагъыулу кийимлери да болгъан болмаз.  Жашаугъа жалан да бек тахлыкъ затланы къоюп, хар нени да оюп, бузуп, жокъ этип баргъан заманны саркъыуунда сау тургъан нарт сёзлени, эшта, алай чагъып, ёчюлмезча этгенле эм уллу акъыл бла эм уллу фахму эдиле.

        Нарт сёзле – бизни бек иги поэзия хазнабыздыла, таулуланы ана тиллеринде аладан аламат зат къуралмагъанды. Бизни ёлюмсюзлюгюбюздюле ала.    

         Энчи ёлюмсюзлюк жокъду, адамла бары да биргелей ёлюмсюздюле – этген ишлери бла, бирча жашау халлары бла, бирге жюрек итиниулери бла. Хар ким, дуниядан кете, саулагъа кесини сынамын, хунерин,  усталыгъын къояды. Сабан сюрюу, гыржын бишириу, мекям салыу, сауут-саба ишлеу, жыр этиу усталыкъла да бирден бирге алай бериле келгендиле. Адамла алагъа дери жашагъанланы сынамларындан юйреннгендиле. Ол затланы барында да сёзню къыйматы бек уллу болгъанды.

        Мен гыржынны сыйына тенг болгъан сёзлени юсюнден айтама. Халкъыбызны нарт сёзлери да аллай сёзледиле. Алада акъылны жарыгъы бир заманда да ёчюлмезлиги адамлагъа уллу насыпды, жапсарыулукъ. Жашаугъа бла сёзге ахыр кюн келмезине ийнанабыз. Нарт сёзледен жангыз бирин  окъуна  адамлагъа къоюп кетген элли, - бюгюн мен къалай сукъланама санга, уялгъандан тырхам бола, санга уллу хурметим бла айтама сени юсюнгден. Алагъа «Ёлюмден намыс кючлю» болгъанын ангылайма. О.Нарт сёз! Сёзюнг – жашиллей тургъан терекди, дайым  ауанангы  адамлагъа саугъа этген терек. Сен ата-бабалаларыбызданса, кёплеге устазса. «Эртте чыкъгъан сабанчыны жолу болур» дегенлей , сени сабан агъачны артында неда сюрюуню ызындан бара тургъанынгы кёреме; жулдузлу кече  тарда саурусу терлеген ат бла чабып баргъанынгы, буруннгулу ташха олтуруп, ташлы жоллагъа бла тау таракъланы кёксюл къарларына тюше келген ингир чарсына къарап тургъанынгы кёреме; мен кёреме сени мирзеу, бичен, отун къайгъы болуп айланнганынгы: къаяла башында, ташлы жолла башында жаугъан жаууннга, жибиген кырдыкга, неда арбазынга къарап тургъанынгы кёреме. Ма алай жаратыла эдиле башымда, кесим сабийлигимде кёрген къанатлылача, къанатлы сёзле – нарт сёзле.

        Тилибизни аллай ажайып кючюн биз эндиге дери билмей, эслемей келген кёп къатлы магъанасын туурагъа чыгъаргъан юлгюле кёпдюле. Аллай юлгюлени кёре, биз зауукълукъ  алабыз, ана тилибизни  узакъ ёмюрлени тута келген байлыгъы бла ёхтемленебиз.

        Нарт сёзле болуп, халкъда айтылгъан бу жашау къарамла къарачайлыланы бла малкъарлыланы ангыламларын терен  ачыкълагъандыла.  

IV. Ахыр сёз.

        Алайды да,  адамны ариу къылыкъгъа ал бурдуруу, анга сакъ болуу сезимни айнытыу, жашау турмушда адам тынгылы инсан болургъа юйретиу - къарачайлыланы бла малкъарлыланы нарт сёзлери   бла айтыуларыны  баш борчларыды.   Мен да  кесими илму ишими бардыра, бизни жашауубузда туз, гыржын къалай керек эсе да, нарт сёзлени да кереклисин ангылайма.

        .

V. Бегитиу. 

Бу илму ишни жаза мен:

• Бизни тилибиз къаллай бай болгъанын кёргенме;
• Алгъын билмеген кёп жангы затха юйреннгенме;
• Нарт сёзлерибизни себеби бла  жашаугъа башха тюрлю къарап башлагъанма.

VI. Хайырланнган литература

1. Гуртураны Берт. Сайламала. Мардакемле. Назмула. Поэмала. Нальчик «Эльбрус» 2000ж.
2. Къарачай-малкъар фольклор. Хрестоматия.Нальчик «Эдь Фа» Басма Ара 1996ж.
3. Малкъар литература. Толгъурланы З. Университетни студентлерине дерслик. Нальчик. «Эльбрус» 2000ж.
4. Малкъар поэзияны антологиясы. «Эль Фа» Басма Ара Нальчик 1996ж.
5. «Минги тау» журналла: 2003ж. №2, 2006ж. №2, 2011ж №6, 2016ж.