Природа родного края в произведениях поэтов Кабардино-Балкарии

Муниципальное казенное образовательное учреждение

Средняя общеобразовательная школа

с.п. Карасу

Проектно-исследовательская работа

Тема

«Природа родного края в произведениях поэтов Кабардино-Балкарии»

Обучающийся: Бапанаева Шахрииза Таусолтановна, 9 класс

Руководитель проекта: учитель балкарского языка и литературы Толгурова Людмила Далхатовна

Нальчик

2017

Башлары

1. Кириш………………………………………………………………2-4
2. Малкъар поэтлени чыгъармаларында Ата журтну,  туугъан жерни суратланыуу……………………………………………………….....4

1. Чегем ауузну жырчысы – Шахмырза Саид……………………4-6
2.  Къайсынны лирикасында – табийгъатны аламат

суратлары................................................................................6-9

3. Керимни назмуларында туугъан жер бла инсанны байламлыкълары……………………………………………….9-12

3. Ахыр сёз………………………………………………………………13
4. Бегитиу………………………………………………………………..14
5. Хайырланнган литература…………………………………………...15

1. Кириш.

        Кьабарты - Малкъарны поэтлерини чыгъармаларында туугьан жерни табийгъатыны темасы энчи жерни алады. Бу темагъа илму иш жазаргъа мени малкьар тил бла адабиятдан устазым кёллендиргенди.

Мени муратым  Ата журтну, Туугъан жерни табийгъатыны ариулугъун малкъар жазыучуланы чыгъармаларында кёргюзтюргеди.

        Бу ишни темасын ачыкълар ючюн мен «Заман» газетни, «Минги тау» журналны эм поэтлени китапларын хайырланнганма.

        Ата-бабаларыбыз табийгъат бла жарашып жашагъандыла, аны бла аламат келишгендиле. Алада бош жубаныр ючюн жаныуарны ёлтюрген неда хансны керексизге юзген тёре болмагъанды. Аны алайлыгъына бюгюннге дери жетген айбатлыкъ, ариу суула, ёзенле, таула шагъатлыкъ этедиле. Биз да, кесибизни  Ата  журтубузну ангылап, аны сюерча, бек биринчиден Туугъан жерибизни ангыларгъа эм сюе билирге керекбиз.

II. Малкъар поэтлени чыгъармаларында Ата журтну,  Туугъан жерни суратланыуу.

        Алай бла, кесими ишимде мен Ата журтубузну, Туугъан жерибизни  табийгъатын, аны ариулугъун къургъакъ тил бла окъуп къоймай, тюрлю макъамлы, ариу ауазлы адабият бла байлап, «шорхулдап баргъан сууланы» бла «жукъугъа батып тургъан агъачланы», «акъбаш къаяланы», «тогъаймюйюз жугъутурланы» кёргюзтюрге сюеме. Ол ариулукъ кесине тартады, кёлюнгю кётюреди, жюрегинге шошлукъ береди.

        Нечик аламатды агъачда! Анда  болгъан ариулукъну мен  энчилеп айтыргъа сюеме. Не къудурет барды анда! Тереклени тюрлюлери, къууанчха къалып, чапыракъларын жырлатадыла. Чум терекледе, къып-къызыл чумла къубуладыла,  узун кирпиклерин да энишге ийип.  Эрик терекле да, ауур бутакъларында балдан толу сары эриклерин: «Ал, аша! Ач тюйюлмюсе?» - Б дегенча жарыкъ узатадыла. Былллай, жемиши толу агъачда уа къалай ач  боллукъду адам?! Табийгъат, кёгетлени хар тюрлюсюнден, жер – жерде, иш этип, аш къангала къурагъан кибикди.  Бу агъачланы кёрген а: «Бу агъачмыды, жаннетмиди?» - деп сорады. Аны соруууна кертме терек,  жууап бергенча, шош къымылдайды: «Кёр, тюшеди юсюнге! Тут,  - деп, - кертмеми!»

        Жерибизни табийгъаты асыры ариудан, терек чапыракълары окъуна,  ана  къоллача, имбашларымы шош ийнакълайдыла. Жерге ийилсем а, шатык кырдыкла, узалып-узалып, къучакълайдыла. Бирде уа, ийнакълап, мурса чапыракъла, кюйдюре, уппа этедиле, бутларымы чимдий, артха турадыла да, дагъыда жетедиле.  Ол ийнакълаудан, кёз жашларым тёгюле, къычырама, кюлеме, алма бутагъ , а, анга ышаргъанча, энишге ийилип: «Мысты алмамдан да бир кёр!» - дейди. Жолума уа къара дугъумла агъадыла.

О, бу жерледе, айт, ким салгъан болур

Ма быллай тамаша кёгет урлукъну,

Бу ариу хауадан солугъан болур -

Къалай малтайым бу шатык кырдыкны!

        Агъач къыйырына чыкъгъанны уа: «Хар терек, къол булгъай, шош ашырады».

        Таула уа, таула!!!

        Тауланы деменгиликлери, ёмюрлюк къарланы акълыкълары, ала ары учуп чыкъгъанча, башлары булутлагъа жетген къаяла тамашагъа къалдырадыла.

Юй аллында ким да билген чалман, ташлы жолла, зынгырдагъан шаудан, тарлада гузаба этип келген суула, шошайгъан терекле, кёк чинар, къуругъан жерк, сюргюге жаугъан жауун, акъ къаяла башында жаннган жулдузла, бийикден таргъа къарагъанай, элни тар арбазлары – ала бары да бизни поэтлерибизни назмуларына кирген затладыла. Тауланы атсыз поэтлери, айхай да, иш этип, алай керекди деп, табийгъатны суратлап кюрешмегендиле. Туугъан жерни тюрсюню, тюрленмей, болушунлай киргенди аланы назмуларына. Хар бир ишге кеси да къатыша, адамланы къууанчларын, къыйынлыкъларын да, сюймекликлерин, ачыуларын да, байрамларын, ёлюк асырауларын да къуршалайды табийгъат. Къууанч сагъатларында, къыйынлыкиъ келгенде да, жыр этип, таулула кёллериндегин кёбюсюн таугъа, къаягъа, терекге, суугъа, жолгъа, жулдузлагъа айтадыла. Таянчакълыкъ, себеплик этерле деп, аланы шагъатха чакъырадыла, аладан болушлукъ излейдиле.

        Садакъ окъ жыкъгъан неда къама кирген жигит, ёле тутруп, ташны не кырдыкны къучакълайды, аны ахыр сёзлерин да ала эшитедиле.

        Таулада жашагъанла жерни хар хурттакчыгъын алтындан багъалы кёргендиле. Аны алайлыгъын биз малкъар жазыучуланы чыгъармаларында шарт кёребиз. Мен,  илму ишими темасын ачыкълар муратда, Шахмырзаланы Саидни,  Къулийланы Къайсынны, Отарланы Керимни эм да Зумакъулланы Танзиляны Ата журтну, Туугъан жерни табийгъаты бла байламлы поэзияларын тинтирге сюеме.

1. Чегем ауузну жырчысы – Шахмырза Саид.

        Шахмырзаланы Саидни  назмуларын окъуп башласанг, олсагъат Чегем ауузу кёрюнеди кёзюнге. Бийиклиги, ариулугъу бла. Таулары, суулары бла. Жукъурушкини наратлары шууулдайдыла, жомакъдан келген кибик, поээтни назмуларында. Ол алгъын кёп кере алтын чабакъла тутуучу Жылгы сууу, шорхаларында кюн таякъла жуууна, къууулуп барады Чегем черегине.

Буз эмчекле шешалача жылтырап,

Къарт къаядан кюмюшлеча салынып,

Тамашады Суу-Акъгъанны бузлары,

Суратлары китаплагъа алынып.

……………………………………

Терендиле Чегем тарны къоллары,

Къынгыр-къынгыр, айланч-буйланч жоллары,

Аллай ариуд Суу-Акъгъанны бузлары,

Чынгылладан саркъгъан чачакъ ызлары.

        Эски таулу жырдача, жим-жим жанадыла Тихтеннгенни бузлары.

Буз чыранла къайнагъан

Акъ халатлы бузлу баш

………………………….

Кёз къаматад, жылтырайд

Чыранларынг, бузларынг.

        Балаларын суу элтген айыуну жилягъанын къатлайды энтта Башил башындан ургъан жел.

Чачакъ бурчакъ туманла

Узакъладан чабалла.

Желле уруп башласа,

Ызларына къачалла.

        Эттеланы жырчы Исмайылны заманындача, кюн жайылгъан орамда, чабышып ойнайдыла сабийле. «Эшиклени ары бир ач, ары бир кирейим», - деп шыбырдайды сюйгени бла абезех тепсей тургъан жаш. Къызла челекле бла суу алып келедиле эрттенликде. Жохармюйюз жугъутур Гыпайны къаядан жазны жашил дуниясына къарайды, кёзлеринде булут ауанала жюзе.

Кюзгю кибик жылтырайд

Ёхтем акъгъан сууларынг,

Ёкюрелле,ойнайла
Маралларынг, бууларынг.

Неда:

Жугъутурла тауларунгда,

Тогъайбашла къауданынгда.

        Была бары да Саид Шахмырзаны поэзия дуниясыдыла, аны туугъан жерини поэзия дуниясы, жашау сыры, жарсыуу, къууанчы, умуту да.

        2. Къайсынны лирикасында – табийгъатны аламат

cуратлары.

         Хар инсан туугъан от жагъасыны, жерини адамы болгъаныча, кенг дунияны да адамыды. Адамны эсин, билимин айнытыугъа насып юлюшюн тапдырыугъа аладан бири къошулуп,  экинчиси къалмайды. Юй неда адам улу дунияны аллында жууаплыча, дуния да адамны къадарына сансыз тюйюлдю. Уллу дуниягъа керти сюймеклик от жагъагъа, туугъан жерине, ташына сюймекликден башланады. Жерине, жерини табийгъатына, адамларына сюймеклик, аланы айбатлау, адамны сезим жетишимин ачыкълау Къулийланы Къайсынны назмуларын кёп тюрлю макъамлы этеди.

Фахмуну жютюлюгю поэтни бийлеп тургъан къууанчлы сезимин окъуучусуна билдирирча кёп амал излетгенди. Аны ючюн болур, поэт бир къауум назмуларында ата журтуну табийгъатыны аламат суратларын кёргюзтеди, ала бла бирге уа поэзиясына табийгъат бла адамны байламлыкъларын ачыкълагъан тема киреди.

        Къайсынны лирикасына жан салгъан жашау кесиди, миллет жашау бла табийгъат. Табийгъатны хар илишаны – къара суучукълада къолан ташчыкъладан башлап, таулагъа дери, жерими кырдыгы, тереги, кийиги, къанатлысы. Алай поэт, табийгъат шартланы хайырланып, назмула тизгени бла чекленмегенди. Ол аланы, илхамы бла, къайнасы бла керелеп, башха бет алдырып, суратлау белгилеге айландыргъанды. Миллет алада кесини тарых жолун тынгылы танырча, оюмгъа, сагъышха закийлигин ангыларча. Неда миллетни ташындан, топурагъындан алгъанын, накъут-налмас этип, халкъгъа къайтаргъанды дерге боллукъду. Табийгъатны огъурлулугъун, ариулугъун кёрюп, аны суратлай билгени Къайсынны дунияны уллу поэтлери бла бир тизгиннге салады. Алай ол аны бла да чекленмегенди: табийгъатны ёзеклери, ууакъ шартларын: ташны, терекни, шауданны, чёп башны, гюлню – барысын да философияны, миллет тарыхны келечиси эте билгенди. Ала барысы да Къулий улуну поэзиясында халкъны узакъ, жууукъ заманыны да белгилерине айланнгандыла. Поэт кеси назмуларыны биринде туугъан жерини ташындан, агъачындан да мен дерс алама деп бош айтмагъанды. Къайсын туугъан жерини хар илишанын, ёзегин китапныча окъугъанды. Ол а алада миллетини къууанчын, жарсыуун, тюзлюкге  итиниуюн, терсликге къажаулугъун кёре билгенди.  Поэт жашагъан жеринде, тийресинде эслеген шартларыны къулу-къазагъыды, дагъыда ол аланы бийиди деп жазгъанды немис халкъны акъылман поэти Гёте. Къайсынны да тийресинде кёрген затларына кёз къарамы алай болгъанды.

        Ата журт бла адамны, туугъан жер бла инсанны къадарларыны юсюнден сагъыш, оюм Къулийланы Къайсынны поэзиясыны бек магъаналы илишанларындан бириди. Терек, таш, ёзен, дуппур къайда да бардыла, къайда да эллени, къаяланы жулдузла жарытадыла. Алай, ала бир бирге ушагъанлыкъгъа, туугъан жерини  ташы, сууу къоншу жерлени ташындан, сууундан да энчидиле, инсанны къадарында энчи магъаналыдыла. Ёз жерини сыфатын инсан андан эсинде тутады, башха жерлеге да андан алышмайды:

Тау да кеси жеринде, терек да кеси

Жеринде игидиле….

Неда:

Къалай игиди кюн сайын

Тёппеле башында айынг –

Ол да ушамай башхагъа.

        Ата журтну, аталадан тёлюлеге ёте келген жерни сыфаты, кёзге кёрюнюп тургъан энчилик шартлары, илишанлары – барысы да, бирлешип, халкъны къылыгъына ыз, къач саладыла. Аны ич дуниясын, жашау халын бла жюрек урууун, кесин жюрютюуде даражасын окъуна белгилейдиле.

Балам, бу жерге, бу кёкге,

бу кырдыкга, бу терекге,

ма бу ташха, бу жулдузгъа,

бу кёп турлукъ чыран бузгъа.

бу жолгъа, бу къабыргъагъа,

бу бийикден жаугъан къаргъа,

терезеле жарыгъына,

кече жауун жаугъанына

сен къарарса менден сора,

бу къарлагъа, бу терк суугъа.

        Туугъан жерини сыфат шартларын санай, аладан назму тизгинле къурай, Къулийланы Къайсын миллет жашагъан, тирнек этген журтуну хар кёзге илиннген илишаныны уллу магъанасы болгъанын кёргюзтеди, - аны халкъыны ич дуниясына, къадарына, халимлигине да. Поэт хар инсанны къадарына, саулугъуна, эс, акъыл къолайына да сансыз тюйюлдю.  Туугъан жерини белгилерини кючю бла киреди адамны жюрегине иги къууум, огъурлулукъ. Туугъан жерини белгилерине, аны сыфатына уллу кёллю адам ёз къайгъысындан башха жукъ билмейди. Хар кимни да туугъан жеринде ёз ташы, тереги, ичер сууу, жулдузу болгъанына Къайсын толу ийнаннган поэтледен эди.

        Къалайда ёседи аны тереги, къайсы ташды анга аталгъан – аны киши билмейди. Ол себепден табийгъатны белгилерин, илишанларын сакълау хар адамгъа борчду, жерни тереги, ташы, шауданы бла тюбешиую уа къууанчды. Къайсынны лирика жигити, юлгюге айтханда,  сабий жылларындан бери таныгъан чынар терегине тюбеп, шукур этеди, нек дегенде ол туугъан жеринден, кесинден да алыкъын насып ёнгелемегенини шагъатыды:

Сени саулугъунга мен къууандым нечик!

Кюндюз - кюн жылыта, ай жарыта кече,

Алай тураса, жаз сыбызгъысын согъа.

Бир ахлугъача къууандым санга,

Сабийликде ауанасында олтургъан

Терегим, энтта сау тургъан, чагъа тургъан.

Неда:

Насыплыма – терсликни бузу эриди,

Тау башында жулдузуму энтта кёрдюм.

        Терек бла жулдуз, таш бла Къайсынны поэзиясында башха шартладан эсе кёп айтыладыла, анга кёре, инсанны къадарында аланы магъаналары да энчиди. Таш жарылса, терек сынса, жулдуз юзюлюп ёчюлсе, жамауат да андан ырыслайды. Къайсын да уллу акъылманланы – Пушкинни, Лермонтовну, Тютчевни – тёрелерин жангыртхан, айнытхан да этип, халкъ фикирни философия  даражада ачыкълайды. Терекни, жулдузну, бютюнда туугъан, бешигинг тебиретилген жерде огъурлулукълары, насып тутхучлукълары бир заманда инсанны алдамагъандыла, жюрекде ырахатлыкъ, шукурлукъ сезимни ёчюлтмейдиле.

Акъ тауланы башларындан чыкъгъан жулдуз,

Бир заманда да болмадынг сен огъурсуз, - деп жазгъанды Къайсын.

3.Керимни назмуларында туугъан жер бла инсанны байламлыкълары.

         Ата журту, туугъан жери бла инсанны байламлыкълары Отарланы Керимни назмуларында да шарт кёрюнеди.

Чапыракъ, жукъ да билмей, боран аны

Элтип атхан жерде, жашауун бошар.

Мен а – угъай! Жюрегими ургъаны

Къадарда – туугъан жерим анда жашар.

        Автор бу тёрт тизгинде кёп зат бирикдиргенди. Чапыракъ, туугъан бутагъындан айырылып, жашауун узакъда тауусханлыкъгъа, ол анга къайгъыра да биллик тюйюлдю. Адамны иши уа башхады. Терек, тамырларын терен ийип,  ёсген жери бла къалай байламлы эсе, адам да туугъан жери бла алай байламлыды. Терекни тамырлары бла чыгъарып,  бир башха жерде орнатсанг, не къурур, не жангыдан чагъып башлар, аламат чакъмаз ансы. Туугъан жеринден айырып, киши жерине элтсенг адамны, аны жашауундан къыймат къалмайды, - не замансыз ёлюп кетеди, не да аманны кебинден кечинирге кюрешеди. Аны ючюн болур: назмуларыны кёбюсюнде поэт туугъан жерни бла адамны сыйларын неден да бийикге кётюреди, жашауну ариулугъу, аны тутуругъу адам болгъанын, анга дунияда бир зат да баз болалмагъанын айтады.

        Керимни назмуларында туугъан жерибизни табийгъаты ариу суратланады. Малкъарны табийгъатын суратлау ишге ол бир заманда да мёхел болмагъанды. Жылы жауун,  булутла, салкъын тёбенги, таула, суула, къанатлыла, жабалакъ, жангы кырдык суратланадыла ол жазгъан затлада, бу назму юзюкдеча:

Жылы жаз башы жауунчукъ себелеп

Бошагъанлай, боз булутла ауунда

Ышхайты башында къушла сюзюлюп

Учар эдиле, къууана жаууннга.

        Мында жаз башына жаууну къалай шууулдагъанын эшитесе. Булутла бускак-бускак болуп, кюн таушула, кёкню кёксюл бети ачылады. Къанатлыла тауусулмаз жырларын бардырадыла. Къушла да бийик учадыла, къууанч къанат къагъа. Жылынып, тылпыу этеди жер. «Танг аязчыкъ» деген назмуда уа сюйюнчю айтыргъа чабып келген атлычады аяз. Къууанч бла атарыкъ тангны, къууанч бла тиерик кюнню да сюйюнчюсюдю ол:

Жазны танг аллы сериуюн аязы,

Огъурлу атлыча, тюбейди жолда.

Танг къанатлыны жырлагъан ауазы

Кюнню алгъышлайды. Чууакълыкъ  - алда!

        Бизни да къууандыра, жаз тангны атып келгенине кеси да къууана чабады аязчыкъ. Танг къанатлысы да къууанып жырлайды   чууакъ кёкден эрттенликде танг жайылгъан жайлыкъгъа, зауукъ дуниягъа.

        Таула бла таулула узакъ ёмюрледен бери кёп зат кёргендиле – къууанч, бушуу да, терслик, тюзлюк да, къыйынлыкъ, тынчлыкъ да… Бахсан таулары, ёмюрлени тилсиз шагъатлары, поэтни назмуларында аны уллу сюймеклиги бла суратланадыла. Керим да, бирси поэтлеча, бийикликни, ариулукъну, бютюнлюкню таула бла тенглешдире келгенди. «Букъа» деген назмуда да ол шартны кёребиз. Анда поэт бийикликни юсюнден айтмай, адамны сыйын тау бла тенглешдиргенди. Жалгъан бояулагъа алданнган назмучулай, назмуну омакъ этерге кюрешмегенди.

        Жашла, тюзлюк, азатлыкъ ючюн уруш эте, жан бергенлерине, аланы сау-эсен къайтырларын сакълай, къайгъылы таулу анала тауну чарс туманында кюн сайын къалай амалсыз къарагъанларына да шагъатды Букъа тау. Бахсан тары къайда болгъанын билмеген да, бу назмуну окъуса, Букъа аны кёзюне кёрюнюп къаллыкъды.

Бахсан тарыны сакъ къалаууруча,

Букъа тауу, кётюрюлюп сыртладан,

Жамычысына чулгъаннган таулача,

Къарайды Гягиш башы булутладан.

        Керимни назмуларында, ким да эслерча, заманнга кёре табийгъат да тюрленеди. Биринчи назмуларында кырдык ийис, гюл ийис ура эсе, жаз башында жаугъан жылы жауунну шууулдагъаны, нарат тереклени шыбырдаулары эшитиле эселе, эрттен аяз тау жоллада чабып айлана эсе, урушда жазылгъан назмулада уа жел къутурады, къара жел. Жерде, кёкде да жокъду тынчлыкъ. Къайгъыдан, жарсыудан толуду дуния. Кёк чарсды, кюн – мутхуз, терекле, таула да – сагъышлы мугурайып. Кишилиг,а барады хорламгъа, таукелликни байракъ этип, бюгюлмей. Алгъынча жылынмайды кюн, ай да тиймейди жарыкъ, чапыракъларын шош аяз шыбырдатмай, боран талайды кюйген тереклени. Кюнню кёзюн да жауун булутла жапмай, уруш топланы, кюйген эллени, сабанланы тютюнлери жабадыла. Халкъ чамланнганча, душманлагъа табийгъат да чамланады да, къутуруп келедиле суула.

Жазны жауун кечелеринден бири

Бизни жетгенди да энди аулакъда,

Кечеги кёкню кюкюреую бери

Келеди, топ тауушлача узакъдан.

Неда:

Жолоучугъа жангы палах жоралай,

Ачы къычыра, кечеги къанатлы,

Желге къозгъалыучу эски жаралай,

Кюрешеди, элгенирми деп атлы.

        Мамыр жашауну юсюнден айта, поэт ахшы тенглешдириулле табады. Жылтырап тургъан жауун тамычыла ырахатлыкъны, жарыкъ жашауну, тазалыкъны белгилеридиле. Узун айланч жолну эски таулу жыргъа ушагъаны да назмугъа кенглик, теренлик, бийиклик береди. Эски жырла, керти да, узун болуучудула. Аланы терк айтыргъа жарамайды. Акъырын айтыргъа керекди, таугъа ёрлеген кибик.

Кюбе жылтырагъан кибик согъушда,

Жауун суу жылтырай ёшюнюнде,

Озгъан жауунну ызындан сагъышда

Къарайды Букъа тарны эшигинден.

Букъа кёзлерине ингир тюшдю тик,

Бозлукъ турады булутла тюгюнде.

Айланч жол а, эски таулу жыр кибик,

Ёрлейди къызыл къаяла тюбюнден.

        Мамыр жашаугъа адамла бла бирге булутла, таула, суула да къууанадыла. Кёк, жер да, кырдыкла, терекле да:

Ариу, субай, назикбел къайынла,

Хороводха баргъанча къыз жыйынла,

Сюелип турадыла жай талада.

Бир ариу ёхтемлик барды алада.

III.Ахыр сёз.

        Алайды да, хар уллу поэт кеси заманыны, тёлюсюню, халкъыны ауазы болады. Мен да  кесими илму ишими бардыра,  малкъар жазыучуланы чыгъармаларын тинте,  Ата журтну, туугъан жерни табийгъаты  къалай ариу болгъанын кёре, аны багъаларгъа юйренеме. Ангылайма: табийгъат берген, сынатхан зауукълукъла адамгъа ёлюмню аллында окъуна тобукъланмай къалыргъа болушадыла.

        Туугъан жерге базыныу адамны жашауунда уллу магъананы тутуады. Кертисин айтханда, жюрегинде аллай базыныу болмагъан адамны  ётю да болмайды. Болса да, ол аны кёргюзталмайды,- ит окъуна арбазында батырды! Аны себепли, мен башында айтхан поэтлерибизни чыгъармаларында туугъан жерни даражасы адамлыкъ бла, насып бла тенг салынады. Туугъан жер адамны биринчи магъанасы болады.

        Туугъан жер поэтлерибизни да бек сыйлы жерлери, биринчи сюймекликлери болгъанлай къалгъанды. Адам туугъан жеринден айырылмай, аны бузун, ташын, тангын кёрюп туруу – аны бек уллу насыбыды.  

         Деменгили  таула, ауушла, жолла - бу жерле кёп жолоучу кёргендиле, кёп тойгъа къарагъандыла, кёп урушлагъа шагъат болгъандыла. Боллугъу да алайды – таулу миллет бир заманда да киши жерин, элин  талар муратда жыйын жыймагъанды. Кеси таулада къыйын жашагъан эсе да, башха халкъланы жашауларына кёз къаратмагъанды. Мамыр ишли халкъ, къая кибик, бек бола келгенди, мындан ары боллугъу да алайды.

IV. Бегитиу. 

Бу илму ишни жаза, мен:

• Бизни малкъар жазыучула Ата журтларын, Туугъан жерлерин къаллай бийикге кётюре билгенлерин кёргенме;
• Кесим да Туугъан жерими хар чёпчюгюне, хар ташчыгъына намыс этерге юйреннгенме;
• Кёп тюрлю жер, суу атла бла шагъырей болгъанма, кесиме кёп зат алгъанма.

5. Хайырланнган литература

1. Малкъар пэзияны антологиясы.   Нальчик КЪМР-ни «1905жылдагъы Революция атлы Республикалы Полиграфкомбинат». КЪП «Эль-Фа» Басма Ара 2008ж.
2. Малкъар поэзияны антологиясы. «Эль-Фа» Басма Ара 1996ж.
3. Малкъар литература. Толгъурланы З. Университетни студентлерине дерслик. Нальчик. «Эльбрус» 2000ж.
4. Отарланы К. Сайламала. Нальчик. «Эльбрус» 1977ж.
5. Къули Къайсын. Чыгъармаларыны алтытомлугъу. Нальчик. «Эльбрус» 2007ж.
6. «Минги тау» журналла: 2002ж. №4, 2006ж. №4, 2012ж №5, 2016ж. №5, 1998ж. №2, 2008ж. №3
7. «Заман» газет 2000ж. 24 мартда чыкъгъаны