Презентация на тему: "Тос чузун малымайны"

Слайд 1

Слайд 2

Тос чүзүн мал Тыва – малчын чоннуң бурунгу чурту . Тыва кижилер ажы-төлүн чажындан тура мал-маганның тус-тус аттарын , назынын база өң-чүзүнүн шын болгаш четче адаар кылдыр өөредип чораан . Ажы-төлдүң ажыл-хожулга дадыгары , ада-иезинге дузалажыры база бодун мөзүлүг кижи кылдыр ап чорууру мал малдаарындан кончуг хамааржыр . Тываның база бир кол байлаа – мал. Бистиң тодуг-догаа , бай-шыырак , каас-шиник амыдыралывыс малда болгай . Малчын чурттуң чону , оларның ажы-төлү азыраан малының төөгүзүн, назы-харын , ат-сывын , өң-чүзүнүн он салаазы-биле бир дөмей билген турар ужурлуг . Көшкүн амыдыралдың үезинде малчын чоннуң оолдары , уруглары үш хардан эгелеп өг ажылынга дузалажы бээр , беш харлыындан эгелеп кыс уруглар өшкүнү саай бээр , оол уруглар анай , хураганны кадара бээр чаңчыл турган . 1945 чылдың сөөлүнде , ылаңгыя ясли-садиктер суму бүрүзүнге бар апарганда , бирден он класска чедир уруг-дарыг чылдың кол нуурузун школага эрттирер апарганда азы сууржуң амыдырал тергиидей бергенде , ада-өгбениң бир ыдыктыг ёзулалы будулган , харын-даа шуут чидериншге четкен , ол чүл дээрге чаштар , элээдилер болгаш аныяктар азырал малдың тус-тус аттарын безин билбес , назынын ылгай албас , өң-чүзүнүн тодарадып шыдавас апарган . Эрте-бурун шагдан бээр ада-өгбенин малдарын канчаар адап чораанын , назынын канчаар ылгарадып чораанын база өң-чүзүнүн канчаар тодарадып чораанын допчулап таныжаал

Слайд 4

Өшкү Өшкү – ниити ады , төрүүр кыс өшкү, азы бир дугаар төрүп турар өшкү , анайлыг өшкү . Хайдак өшкү – оглу өлүп калган өшкү . Дузак өшкү - ийи харлыг өшкү азы хунан өшкү , бир дугаар төрүп турар өшкү , анайлыг дузак . Кызыр өшкү – анайлаваан өшкү азы бир чылын төрүвейн барган өшкү . Анай – өшкүнүң бир хар чедир оглу , ниити ады , кыс анай , эр анай . Өскүспеек – чашта иези өлүп калган чаш анай . Ийиспеек – чашта иези өлүп калган ийис анайлар . Шара чаш – чаа төрүттүнген анай . Доруккан анай – үш ай четкен , азы сиген чиптер апарган анай . Часкылак – чазын төрүттүнген анай . Күскүлек – күзүн төрүттүнген анай . Сейнек – эр анайны чазап каапканы , назыны ийи хар четкен болур . Серге – эр анайны чазап каапканы , назыны үш хар ашкан болур . Хунажык – чазаттынмаан эр анай , назыны ийи харлыг . Хуна – чазаваан эр анай , үрелиг мал, назыны ийи хардан өөрү. Сүткүр, эъткир болгаш мөге-шыырак уктуг эр анайны хуна кылдыр санап алыр . Бир кодан өшкүге бир хуна чоруур . Өшкүнүң назын аайы Өшкүнү назын аайы-биле адаары тускай чурумнуг болур . Хунан өшкү – ийи харлыг . Дөнен өшкү – ийиден үш хар чедир назылыг . Алды диштиг өшкү – үштен дөрт хар чедир өшкү. Чедишкен өшк ү – дөрттен беш хар чедир өшкү. Өшкүнүң өң-чүзүнүн дүгүнүң аайы-биле адаар . Кара хайдак , ак хайдак , сарыг өшкү , дөңгүр ак өшкү , калчан сарыг өшкү , чалбак-көк өшкү . Өшкү – Тываның кадыг-дошкун агаар-бойдузунга кончуг таарышкан мал.

Слайд 6

Хой Хой – ниити ады , төрүүр кыс хой , он ийи чылдың сес дугаарында кирген мал болур . Тогду – баштайгы хураганын бир дугаар төрүп турар хой , ооң назыны ийи харлыг азы хунан хой . Кызыр хой – төрүвээн кыс хой азы бир чылын төрүвээн хой . Хураган – хойнуң чаш төлү , бир хар чедир ниити ады . Кыс хураган азы эр хураган деп база адаар . Ылым чаш хураган – чаа төрүттүнген хураган . Доруккан хураган – бир айдан үш ай четкен хураган . Часкылак – чазын төрүттүнген хураган . Күскүле к – күзүн төрүттүнген хураган . Дөтпе – дөрт айдан беш ай чедир хураган . Шилеге – чазап каан хунан , назыны ийи харлыг . Иртчигеш – чазап каан болур , назыны ийи хардан үш хар чедир . Ирт – чазап каан болур , үш хардан өөрү назылыг , чедишкен мал болур . Кошкаржыгаш – үрелиг мал, чазаваан болгаш назыны ийи харлыг . Кошкар – үрелиг мал, чазаваан , бир кодан хойга бир кошкар чоруур . Хойнуң назыны Кыскаладыр адаары : Хунан хой – ийи харлыг хой , тогду хой . Шилеге – чазап каан болгаш назыны ийи хар азы үш харлыг . Чедишкен хой – дөрт хардан өөрү назылыг . Ирт – чазап каан , үш хардан өрү назылыг , аза чедишкен ирт .

Слайд 8

Инек Инек – төрүүр кыс инек , ниити ады , он ийи чылдың ийи дугаарынга кирген мал болур . Хунажын – үш харлыг инек , бир дугаар төрүп турар инек , ынчангаш ону дуңгуш деп база адаар . Бызаа – ылым чаштан эгелээш бир харга чедир назылыг . Эр бызаа , кыс бызаа деп база ылгай адаар . Молдурга - бир хардан ийи харга чедир назылыг . Казыра – мугур ийи харлыг , ынчангаш ону хунан дээр . Дөнен – үш харлыг инек , дөненней берген инек төрүүр болгаш хунажын деп аттыг болур . Шарыжык – чазап каан болур , назыны үштен дөрт хар чедир . Шары – чазап каан болур , дөненден өрү назылыг болурда чедишкен шары деп аттыг болур . Бугажык – чазаттынмаан , назыны ийи-үш харлыг болгаш үрелиг мал. Буга – чазаваан үрелиг мал. Чедишкен буга инектеринче өске буга чагдатпас дижир . Бир коданга бир буга турар . Кончуг эъткир , сүткүр уксаалыг мал угун шилип тургаш , буга салыр .

Слайд 10

Аът Чылгы – ниити ады азы кодан чылгы дээр , он ийи чылдың чеди дугаарында аът чыл кирген . Бе – төрүүр кыс мал. Кызырак – назыны үш харлыг , бир дугаар төрүүр мал, кызырак дөненде төрүүр, оон ыңай кулуннуг бе . Кулун – бениң чаш төлү , назыны бир хар чедир , эр кулун база кыс кулун дээр . Богба – бир харлыг , эр богба азы кыс богба дээр . Чаваа – назыны ийи харлыг , ону хунан дээр . Дөнен мал – назыны үш харлыг , эр дөнен мал, кыс дөнен мал дээр . Аът – чазап каан эр мал, чедишкен аът азы мунар аът дээр.чазап каан чылгы малды аът санынга киир санаар , бир чамдыкта чазап каан эмдик чавааны шала мунган болур азы эмдик хевээр салыптар , ынчангаш ону эмдик аът дижир . Кыжаалаң – дижин дүжүрүп чоруур чаваа мал. Караңгы чалыы – бештен сес хар чедир аът , хөлге аъды . Сөөк-диш – назыны тос хар азы он хар чеде берген болгаш кырып бар чоруур аът . Дижи улчуя берген – эъди шүүрелип, кырый берген аът . Аскырак – үрелиг мал, чазаттынмаан болгаш назыны ийи-үш харлыг . Аскыр – чазаваан болгаш үрелиг эр мал, назыны чедишкен болур . Чылгы малдың чүзүнү янзы-бүрү болгаш хувулгаазын хевирлиг . Челин , кудуруун барымдаалап адагылаар : чарба-челиг , чайык-челдиг , шыдың-кудуруктуг,уялыг-кудуруктуг суг-суг дигилээр . Чылгы малдың өңнери Ак аът , маңган-ак, кыскыл-ак аът , ала аът , дорала , карала, ояла , сарала , хувула , өле, хүрең-ала, шилги-ала , доруг аът , кыскыл-доруг , сарыг-доруг , кара аът , калчан-кара , кускун кара , куу-кара , ой аът , ак-ой,кара-ой , кызыл-ой , сарыг аът , кара-сарыг , ак-сарыг , көк аът , калчан-көк , хүрең аът , кара-хүрең , калчан-хүрең , шилги аът , калчан-шилги , хүрең-шилги , шавыдар аът,калдар-аът , мелдер аът , кула аът , калчан-кула , бора аът , ак-бора , көк-бора , кара-бора, кыр аът , калчан-кыр , калдар-кара , мелдер-доруг , калчан-доруг , ак-хавак , ак-хээрик , ак-майык , шокар аът , бора-шокар , көк-шокар, сылдыс-шокар . Кижи болуру чажындан , Аът болуру кулунундан .

Слайд 12

Сарлык Сарлык – ниити ады . Төрүүр сарлык – кыс сарлык . Сарлык бугазы – бүдүрүкчү мал, үрелиг мал. Сарлык шарызы – чазап каан эр сарлык, инек болза шары. Сарлык бызаазы – ниити ады , назыны бир хар чедир , сарлыктың эр бызаазы аза сарлыктың кыс бызаазы деп чугаалаар . Молдурга – назыны бир харлыг азы ийи чедир , эр молдурга , кыс молдурга дижир . Хунан – назыны ийи харлыг азы үш хар чедир , эр хунан азы кыс хунан дижир . Дөнен сарлык – бир дугаар төрүүр сарлык , назыны үш харлыг азы дөрт хар чедир болур . Сувай сарлык – бир чылын төрүвейн барган кыс сарлык . Бир чамдыкта үш-дөрт чыл чедир төрүвейн баар азы сувайлыга бээр сарлыктар турар . Улуг сарлыктар – төрүүр сарлыктар , шарылар . Оларның назыны беш-алды харлыг болгулаар . Ол назын үезиниң сарлыктарын кара чугаада бештиг дээр – ол болза беш харлаан сарлык-тыр . Оон ыңай чедилиг , тостуг , оннуг , он бирлиг , он ийилиг суг дээр . Салыктың өңү Сарлык кончуг дүккүр болгаш дүгүнүң өңү янзы-бүрү болур . Ак , ала, калчан-кара , сирти-шокар , ак , ак-шокар , маңгак-ак, сарыгзымаар , кара, ээгилери ак-шокар сарлыктар бар болгулаа . Хайнак Сарлык бугазы инекти ойладып каан болза , оон төрүттүнген бызааны хайнак бызаа , кыс хайнак бызаа дээр . Хайнак молдурга , хайнак хунан , хайнак дөнен дижир .

Слайд 14

Теве Теве – ниити ады . Эңгин – кыс теве , төрүүр теве . Бодаган – тевениң оглу , назыны бир харга чедир . Карачал чугаада эр бодаган , кыс бодаган дээр . Дорум – бир хар ажа бээрге , дорум апаар , ону ийи харга чедир эр дорум , кыс дорум дээр . Тайлак - хунан чеде берген азы ийи хардан үш харга чедир назылыг , ынчангай эр тайлак , кыс тайлак дээр . Дуңгуш теве – ол дээрге үш харлыг болгаш бир-ле дугаар төрүүр теве . Адаар ылгалы мындыг : дуңгуш теве төрүптерге эңгин теве апаар азы оолдуг теве апаар . Адан теве – назыны үш харлаан болгаш чазап каапкан теве болур . Буура – назыны үш хар чеде берген болгаш чазаттынмаан үрелиг азы бүдүрүкчү мал болур . Бир кодан тевеге бир буура чоруур . Чедишкен теве – дөрт хардан ыңай назылыг тевени чедишкен теве дээр .

Слайд 16

Иви Иви малдың аттары болгаш назыны : Мынды – кыс иви , анайлыг иви . Эдер – бугазы , бүдүрүкчү мал. Бир эдерниң мындылары бир чүс, ийи чүс болгулаар . Алдын хире бөлүк мындылар бар болза , оларның аразынга бир эдер чоруур . Ивилерниң эдержир үелери тос болгаш он айлар . Үш хар ажып , дөрт харже кирип чорааш , ивилер эдержир . Эдерни мунмас , чугула херек апарза , бичии чаштар мунар . Мынды бир чыл болгаш анайлаар . Богона – эдер херек чок апаарга , азы улгады бээрге , чазап кааптар , ооң адын богона дээр.эдерни мунмас , богона апаарга хөлге кылдыр мунар . Анай – ивиниң чаа төрээн оглу – анайы . Мындының чаш оглу эр-даа , кыс-даа болза , анай дээр . Назыны бирден ийи хар чедир . Бо чылын төрээн чүвелерни анайлар дээр , бир хардан ийи хар чедир чүвелерни куу анайлар дээр . Таспан – бир хар чедир эр-даа , кыс-даа чүвелер. Мындының бир харга чедир анайын таспан дээр . Дөңгүр – ийи харлыг эр чүве , чазаваан-акталаваан чүве болур . Мынчак – ийи хар чедир кыс чүве, эге төрүвээн кыс чүве болур . Дүктүг-мыйыс – ол болза ийи хар ажыг эр чуве . Мынды – дөрт хардан өөрү кыс ивилер . Куудай – үш болгаш дөрт харлыг чазап каан чүве. Куудай эмдик хевээр болур , ынчангаш ону хөлге кылдыр мунмас . Чары – чазап каан иви , ону мунар кылдыр өөредип каан . Үштен дөрт хар үезинде чарыны мунар кылдыр өөредир болгаш кырыыжеге чедир хөлге болур . Хокаш – ниити чассыткан ат азы хокаштар дээр , ивилер дээр . Хур анай – ол болза эр-даа , кыс-даа бир харлыг анайны хур анай дээр . Эр хур анайны дөңгүр дээр , кыс хур анайны мындыжак дээр . Иви мал колдуунда чээрби хар чедир чурттаар .

Слайд 18

Элчиген Тыва чоннуң торулгаларында элчигенниң ады кирип турар , оозун бодаарга , Тыва чуртунга элчиген турганы билдингир . Хүңгүртү хемниң, амгы т кунгуртуг суурнуң чоогунда Тере-Хөл шивээзи бар. Шаг-шаанда ол шивээге элчиген кулактыг хаан чурттап турган дижир . Бо болза эрте-бурунгу шагның торулга чугаазы-дыр . Тываның улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оол 1934 чылда “ Тиилээн бис” деп шүлүүнге мынчаар бижээн : Элчиген мунган данчааты кээр – Элейти сүрүп чана бээр . Манчы-Кыдат хаан төрезинге Тыва чагыртып турар шагда бистиң чуртувуска элчиген мунган кыдаттар кээп турганын бо одуруглар херечилеп турар . 1904 чылда Чөөн-Хемчиктиң Алдыы-Ишкинге төрүттүнген , 1985 чылда мөчээн алексей Ширинмеевич Баирның төөгүп орарын ёзугаар алырга , Сүт-Хөл девискээринге база теве-Хая адаанда Чанагаш ынчаар элчигеннерлиг тывалар бар бооп турар . Амгы үениң чизе-даңзызын ёзугаар алырга , Тыва чуртунда элчигенни мал кылдыр азыравайн турар . Чок чүвени бар кылдыр бадыткап турар күчүлүг херечи болза тыва чоннуң бурунгу ырлары болур . Мындыг одуругларны сактып көрээлиңер: Тооруктуг долгай Таңдым, Долганзымза , тодар-ла мен. Тос-ла чүзүн малымайны Азыраза , байыыр-ла мен. Тывага тос чүзүн мал турганын бо одуруглар сагындырып турар . Амгы үеде Тывада чеди чүзүн мал колдап турарын билир бис. Элчигенни Тывага нептередип келген үези шала сөөлзүредир бооп болур . Эртемден В. И. Дуловтуң бижип турары болза Кыдатка турган Цин чазааның азы Манчы-Кыдаттың хаан төре чазааның болгааганын ёзугаар Тыва чуртундува кыдат садыгжыларның эңдерилдир сөктүп киргени 1901 чыл бооп турар . Элчигенниң Тывага келбестей бергени Манчы-кыдаттың хаан төрезиниң буступ дүшкени-биле дүгжүп турар , ол чүл дээрге 1913 чылдың февраль 12-де Манчының эң сөөлгү хааны Пу И дүжүлгезинден дүшкен , ооң соонда Тыва биле Кыдаттың аразында харылзаа чоорту үстү берген .

Слайд 20

Ыт Ытты тыва кижиниң азыраан малы азы мунар хөлгези кылдыр торулга чугааларда чугаалап турар . Үлегерлей сөглээни: Ыдын мунган , Ыңгыраажын дергилээн . Бо одуругларны номчуп көөрге, кижи амытанга эң баштайгы ыт хөлге бооп турган болгаш сөөлзүредир күчүлүг аът ону кызып каапкан хире . Ыт мунуп чоруур кижи дээрге мунар аъды чок кижи азы эң ядыы кижи деп билдинип турар . “Ыңгыраажын дергилээн ” дээрге чүък чүдүрер шарызы чок кижи дээни ол-дур . Ыт болза тыва чоннуң бурунгу ёзулал сүзүү-биле шуут холбашкан . Ол чүл дээр болза чап-чаа чазаттынган уруг кавайынга ол-ла дораан чаш уруг кавайлавас турган . Уруг чыттырар кылдыр иштээн кавайны саң салгаш , артыш ыжынга аластааш , ооң соонда ытты аңаа кавайлааш , бичии када чыттыргаш , салдып чорудуптар . Ыт кавайлаан кавайга чыткан чаш уругнуң куъду ыравас деп торулга чугаа бар. Азыраан эзиниң өлүрүн ыт бүдүү билир дижир . Оозун бодаарга , тыва кижиниң амыдыралынга ыт эрте-шагдан бээр салдарлыг чорааны билдингир . Хамнар алгыжында ыт болза коданга азы өгге чоокшулаан аза, четкер , албыс , шулбус , диирең, кижи-бүрүс оларны хамыкты мурнай билир каар , ээзинге эргелиг , коданынга камгалалдыг амытан бооп турар . Торулга чугааларда ыт тыва кижиге мал бооп чораан болза , амгы үеде ыт чүгле кодан камгалакчызы бооп арткан . Ыттың таагызын дырап . Ыттың эъдин эм кылдыр чиир чорук шаандагы тываларга турган .

Слайд 21

Улуу - биле четтирдим !