"Дээдэ үеымнай баатарлиг ажалшад"

Агууехэ Илалтын 70 жэлэй ойн баярта...

Дээдэ үеымнай баатарлиг ажалшад

     Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай 70 жэлэйн ойн баяр үдэр бүхэндэ ойро боложо байна. Энэ баярые бидэ үргэнөөр тэмдэглэхэ ёһотойбди. Юундэб гэхэдэ, Илалтын үдэр - эгээн гайхамшагта түүхэтэ һайндэр, гашуудалай нулимсатай, эрхэ сүлөөгэй, энхэ тайбанай, баяр жабхалантай үдэр.

     Аяар 70 жэл болоошье һаань, дайнай түүхэдэ үлөөшье һаань, хүн бүхэнэй ажабайдалда мартагдашагүй мүр үлээгээ ха юм, эдэгэшэгүй шарха зандаа ха юм. Байлдаанда баатаршалга гаргажа хосорһон, амиды мэндэ ерэһэн зониие, ара талын ажалда эрэлхэг тэмсэһэн үбгэд хүгшэдые, эхэнэрнүүдые, үхибүүдые - бултыень хэзээшье мартаха ёһогүйбди. Эдэнэй хүсөөр амгалан байдал асарагдаа ха юм, эдэнэй хүсөөр бидэ жаргалтай ажаһуунабди.

     Теэд жэлэй ошохо бүри эдэмнай үсөөржэл байна ха юм даа. Бидэ эдэнэрэй хуби заяагаарнь һонирхожо, түүхыень шагнажа, бэшэжэ абаха ёһотойбди гэжэ һананам. Минии һанахада, нэгэшье хүн мартагдаха ёһогүй.

     Дайнда хабаагүй гэр бүлэ үгы гэжэ мэдэнэбди. Мүнөө дээрэ дайнай үхибүүд ганса үлэжэ байна ха юм. Дайнай үеын  үхибүүдтэ ямар хүндэ хүшэр байгаа гээшэб. Үхибүүдэй эгээл наадаха, жаргаха наһан хэды хайратайб.

     Аюулта дайнай эхилхэдэ Хурамхаан аймагай Уланхаан нютагһаамни дайнда 238 хүн мордоһон юм гэжэ мэдэдэгби, 89 сэрэгшэд дайнай газарһаа бусаагүй. Минии гэр бүлые баһа дайраһан юм. Хүгшэн абынгаа хөөрэдэгые нэгэшье мартадагүйб.

     Нютаг соогоо Шойробтон гэжэ суурхаһан бүлэ аяар 6 хүбүүдтэй байгаад, бултыень дайнда үдэшэһэн юм. Бүхы хүбүүдээ дайнда ябуулаад байһан эхэдэ хэды хүшэр хүндэ гээшэб.

     Гэрээр дүүрэн үри хүүгэдээр үнэр баян байжа байхадаа, гансата хани нүхэрөө, баатар хүбүүдээ нэгэ дороо дайнда ябуулаад байһан эжын уйдхар гашуудал үгөөр хэлэжэ шадахаар бэшэ ха юм. Хойно хойноһоо урдаа хараха: Хүбүүшэн, Хүбүүсгэй, Гарма, Ханда, Сэдэн, Рэншэн хүбүүдынь Эхэ ороноо хамгаалхаяа дайнда ошоһон юм. Эжын түшэг тулгуури болохо ганса Шалсама басаганиинь үлэһэн юм. Дайнай гал дүлэн соогуур гаража, үхэлһөө бэшэ бүхы юумэ үзэһэн, ори ганса гурбан хүбүүниинь бусаһан юм. Гарма, Ханда, Рэншэн гурбыень бурхан хаража, эхэдэнь эльгээжэ болоо гэжэ хүгшэн абамни хөөрэдэг һэн. Теэд эдэньшье ехэ хайратай хуби заяатай байгаа.

       Хүгшэн абымни аба Рэншэн дайнай һүүлээр аяар 2 жэл боложо, гэртээ хүрэһэн юм. Ушарынь ехэ хайратай, нулимсагүй шагнажа шададаггүйб.

      Чойропов Рэншэн Цыденович дайнай  эхилэмсээрнь, 27 наһатайдаа дайнда ошоһон юм. Мориной артиллеридэ, 4-дэхи танково дивизидэ алба хэһэн, Смоленск шадарай шанга тулалдаанда хабаадаһан. 1943 ондо Орёл хото сүлөөлгын «Кутузов» гэжэ добтолгын операциин үедэ манай элинсэг эсэгэ ехээр шархатаһан юм. Боомбын тэһэрэлгэ доро орожо, хоёр  хүлгүй болошоһон байгаа. Госпитальдо 2 жэл соо бэеэ аргалжа хэбтэхэдээ, гэртээ бэшэг бэшэжэ шадаагүй. Хоёр хүлгүй болоһон би хэндэшье хэрэггүйб гэжэ һанаһан байгаа ха юм. Госпитальһоо гараад, станциһаа станцида, вокзал дээгүүр модон тележкэ оложо һуугаад, гуйраншалжа ябадаг байгаа.

      Иигэжэ удаан ябаһаар, нэгэ зориг оложо, гэртэхиндээ бэшэг бэшэжэрхиһэн юм. «Ши мандаа хэрэгтэйш, түргэн гэртээ бусыш, хоёр хүбүүдшни үдэр бүхэндэ шамаяа хүлеэнэ...» гэһэн харюу  зүрхэ сэдьхэлыень урбуулжархиһан юм. Гэртээ бусаха найдалынь үшөө байгаа ха юм. Колхозоймнай түрүүлэгшэ морин тэргээр Тазын станци хүргэһэн юм. Харин гэртээ хүрэхэ нэгэ алхам үлөөд байба. Тэрэнь үргэн дошхон Баргажан мүрэн. Нютагайнь татаса, гэр бүлэйнь хүлеэлгэ ехэ байжа, хүлгүйшье һаа, Баргажан мүрые тамаржа, гэр бүлэтэеэ одоошье нэгэдэһэн юм. Тэдэнэрэй удаан хүлеэгдэһэн уулзалгын баяр үгөөр хэлэгдэшэгүй юм ааб даа.

     Хүгшэн абамни Чойропов Дондоп-Цырен Ринчинович тиихэдэ, абынгаа бусахада табатай байһан юм. Тиигээшье һаа, ехэ һайнаар, тодоор, тэрэ уулзалгын үдэрөө һанадагби гэжэ хөөрэдэг һэн. Дүү хүбүүн Чимит-Цэрэнтэеэ абаяа түрүүшынхиеэ тэрэ үдэр хараһан юм. Юундэб гэхэдэ, абынгаа дайнда мордоходо, хойно хойноһоо гараһан нарай баганууд, Чимит-Цэрэниинь хээли соо байһан юм. Абынгаа шангаар тэбэриһые, таалаһые, баярай нулимсые нэгэшье мартахагүй, үхибүүнэй ухаанда бата бэхеэр хадуугдаһан юм. Абынгаа ерэхэдэ, одоошье даарахаяа, үлдэхэеэ болёоб гэжэ һанадаг байгааб гэжэ хөөрэдэг.

       Дайнай урда тээ түрэһэн, тиигээд бага наһаяа, хүшэр хүндэ дайнай жэлнүүдтэ үнгэргэһэн үхибүүдтэ хэды хүндэ хүшэр гээшэб, үхибүүн наһанайнь эхин ямар хайратай гээшэб!

      Энэ үеын зондо ямаршье хүндэ хүшэр ажабайдал тохёолдооб даа. Хара багаһаа хүйтэ нойтые үзэжэ, дулаан зөөлэниие үзөөгүй, амтатай эдеэ эдеэгүй, гоёхон нааданхайнуудаар наадаагүй. Хара багаһаа, эжы эгэшэнэрээ дахан, хара ажалда хам оролсоод, Агуу илалтын һайндэрые дүтэлүүлэлсэһэн, ара талын байлдаанда тэмсэһэн баатар жаахан геройнууд!

       Хүгшэн абымни эжы Сэндэн Будаевна хани нүхэрөө дайнда үдэшөөд, уйлан, уйдхарта абтан хоёр нарай хүбүүтэй гар дээрээ үлөөшье һаа, бэеэ шанга барин, хамтын ажалда хам оролсоһон юм. Дэрээнэй сомооной Блюхерэй нэрэмжэтэ колхозто малшанаар хүдэлһэн юм. Нарай хүбүүдээ орхёод лэ, харанхыһаа харанхы болотор үдэр һүнигүй, үбэл зунгүй, хүйтэн халууншье гэжэ мэдэхэгүй ябадаг байгаа гээшэ. Зунай сагта үдэртөө гурба дахин үнеэдээ һаагаад, үбһэ сабшажа, нормоёо дүүргэхэ гэжэ оролдохо. Мэгдэжэ үхибүүдтээ нэгэ юумэ уулгаһан, эдеэлүүлһэн болоод, сээжэеэ хүхүүлээд, дахин ажалдаа гарадаг байгаа. Баарадта удаан унтаха хэбтэхэ гэжэ нэгэшье байгаагүй, эсээ гэжэ тэдэниие нэгэшье хүн хайрлахагүй. Үхибүүдээ хэды уйлаашье һаань, гансаадарыень үлээгээд ажалдаа гараха. Харин хүбүүдээ газаашаа гаража ябахагүйнь тула, тэдэнээ столойн хүлдэ 2 метр хэрэйн зай үлээгээд, аргамжаар уяад ябадаг байгааб гэхэдэнь, намда ехэ хайратай байдаг. Нааданхайн орондо бутылка соо аляаһа, һэдэгэнэ хээд, һамааруулдагынь бүришье хайратай. Мүнөө бидэ жаахан хүбүүдые нэгэшье гансаадарыень үлээдэггүй ха юмбибди. Үшөө тиихэдэ тэдэнэр эсэһэн ажалһаа ерээшье һаа, керосин лампын гэрэлээр хахархайгаа, үхибүүдынгээ хубсаһа оёхо, хажуугаарнь дайнай сэрэгшэдтэ эльгээхэ гэжэ малгай, бээлэй, оймһо оёхо, нэхэхэ ехэл ажал хэдэг байгаа. Яажа тэнсэһэн гээшэб гэжэ би һанадагби. Одоошье ёһотойл баатаршалга гаргаһан, Илалта шэрээлсэһэн эжынарнай ха юм.

       Дээдэ үеынгөө баатарлиг ажалшадай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын ветерануудай эрэлхэг габьяа хэзээдэшье мартахагүйбди. Танай туйлаһан баатаршалга манда, ургажа ябаһан залуушуулда жэшээ болохо, бидэ таанадаараа омогорхожо ябахабди. Манай уялга хадаа номоо һайнаар үзэжэ, үнэн сэхэ ябадал болоно. Манай хүсэн гэхэдэ, бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ хэзээдэшье дайн бү болоһой, хододоо амгалан ажаһуухамнай болтогой!

      Дээдэ үеынгөө баатарлиг ажалшадта зорюулан, би иимэ шүлэг зохёогооб:          

                 Ааяма халуун нажарай сагта

                 Хэндэшье мэдэгдэнгүй дайсад ерэбэ,

                 Бүхы Росси гүрэнэй аханад зон,

                 Эдэ дайсадые дарахаяа гараба.

                 Үглөөнһөө һүни болотор амарангүй

                 Эхэнэрнүүднай хүндэ ажал хэнэ,

                 Фронт руу хубсаһа хунар эльгээнэ,

                 Нэгэ хүсөөг хилээмээр хоолойгоо тэжээнэ.

                 Хэды гоё байгааб багашуулда,

                 Хүхюутэй, баяртай байхадань,

                 Хайшан гэхэб даа, дайнай эхилхэдэ,

                 Хүндэ жэлнүүдтэ тутахадань.

                 Һургуулияа хаяжа, хүбүүд басагад,

                 Эжынгээ хүшэр ажалдань хамуулсана,

                 Һая аманда ороһон үхибүүд                

                 Элдэб, элдэб нааданхайнуудаа хаяба.

                 Гоёхон дулаахан хабарай саг ерэхэдэнь,

                 Хэды олон нүхэдөө алдаашье һаа,

                 Манай сэрэгшэд баяртайгаар хүхирбэ

                 Аюулта дайсадые даража шадахадаа!

     Мүнөө Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай Илалтын 70 жэлэй ойн баярые ехэ үргэнөөр, нэгэшье хүниие мартангүй амаршалха манай уялга болоно.

Чойропова Сэсэгма, 11 класс

МБОУ “Улюнханская СОШ”,

Курумканский район.