Тожу улузунун аас чогаалы "Кожамыктар"

      Тожу чонунун шаанда ырлап чораан кожамыктары.      

Тоогу билбес тоорээр

Торел билбес турээр

ААС ЧОГААЛЫ чоннуң ада-өгбелериниң чүс-чүс чылдарда чогаадып, сайзырадып келген чечен сөстүң үндезин дазылы деп билиндирбишаан, ооң эртемге, культурага, төөгүге ужур-дузалыын, тыва литератураның сайзыраарынга, өзүп орар салгалдың мөзү-шынарын хевирлээринге, дыл-домааныё сайзырадырынга улуг салдарлыг. Аас чогаалы ниитилел амыдыралында болуп турар болуушкуннар-биле холбаалыг. Чоннуң чаагай эчис күзел-соруу, чаагай чаңчылдары, бүзүрел, чаа үеже чүткүл, сагыш-сеткилдиң янзы-бүрү байдалдары аас чогаалда илереттинген.

ТЫВА УЛУСТУҢ ААС ЧОГААЛЫ өске аймак-чоннарның аас чогаалы-биле дөмей, кайгамчык байлак,ханы уткалыг, катаптаттынмас хевирлерлиг. Төрээн черин ыдыкшыдары, тос чүзүн малынга хумага, улуг-биче чонунга хүндүткел, амыдыралдың кандыг-даа байдалдарында тыва чоннуң сагыш-сеткилиниң арыы,биче сеткилдии улустуң аас чогаалының хевирлеринге илереп кээр. Оларда чоннуң чаагай эчис күзел-соруу, бурун чаңчылдары, чаа үеже чүткүлү, бүзүрели, сагыш-сеткилдиң янзы-бүрү байдалдары сиңниккен.

Бөгүнгү амыдыралда аас чогаалының янзы-бүрү хевирлери ажыглаттынып турар. Чон, биеэде дег, аразында кожамыктап ырлашпышаан, тоолун ытпышаан; алгыш-йөрээлин, мактал сөстерин,чалбарыгларын салбышаан, хөөмей-сыгыт, каргыраазын бадырбышаан хевэр.

    Тыва улустун  эрте бурунгу шагдан достелген музыка чогаалынга ыр,кожамык, тоол ыдар аялгалар,хоомейнин ангы-ангы хевирлери,инструменталдыг музыка болгаш инек,хой,ошку алзырынын база алгыш-йорээлдин аялгалары хамааржыр.Улустун музыка чогаалында улуг черни кожамык ээлеп турар.

                 Тыванын дыл,литература болгаш тоогунун эртем шинчилел институду 1965 чылда алды чус ажыг куплеттерден тургустунган «Тыва кожамыктар» деп чыындыны Ю.Ш.Кюнзегештин тургусканы-биле ундурген.

Тожу кожууну Бии-Хемнин девискээринге-барыын талакы Уш хемден Саяан сынынга

Чедип турган.

20 чус чыл эгезинде орус, кыдат чиижен садыгжалар кыска уенин иштинде чонну хоозураткан.

Шыырак,бай ивилиг улус торгу постерни улуг ортек-биле садып орнап алыр.

Шаанда арат кижинин ырын Дажырган Бараан деп кырган сактып ырлаан.

Ай-ла хээлиг торгу кеткен

Силер артык болбайнаан.

Ан-на кежи чараш кеткен

Мен-не дора болбайнаан.

Тожу улузутэвээш санныг болза-даа боттарынын аас чогаалын утпайн,ону камгалап арттырып каан.

                Улустун шаандагы кожамыктарында феодал,дужуметтерге удурланган база лама,хамнарны кочулаан хооннер хой:

Кулун,чаваа куруг каган

Кулугурну коккааракты

А жы-толум боскун кескен

Куруг черге хуу-ла шииткен

Кулугурну дужуметти.

Ала бору коккааракты

Актыг черге аъдым алган

Адыгырныдужуметти.

Торээн черинин дугайында кожамыктар.

Торээн чувем ковей-ле мен

Доргун адаа шыктыг-ла мен

Торел дуннмам арбын-на мен.

Акыларым ковей-ле мен

Ала-сарыг шыктыг-ла мен.

Торел,дунмам арбын-на мен

Алаак адаа шыктыг-ла мен.

Оскелээрин башкалаарын

Оске кижи эвес-тир мен

Оске кижи дээр болза

Одугенче чана бээр мен.

Башкалаарын,оскелээрин

 башка кижи эвес-тир  

башка кижи дээр болза

баш-ла хемче чоруй баар мен.

Арзайтылап ашкан сен бе?

Аргаларлыг оюм чер боор.

Авам,ачам корген сен бе?

Аалчыларга ынак чон боор.

Арзайтыга чурттаан сен бе?

Аалдары ковей чер боор.

Авам,ачам корген сен бе?

Аалчыларга ынак чон боор.

Тожу дугайында кожамыктар

Чазы тайга оъдун оъттаан

Чалбак-чалбак чараштарын

Чараш кара мээн эжим

Чазыг-Тайга чурттуг ийнен

Хавак тайга Хайыракан

Хадып турда чагдаванар

Чурек тайга Хайыракан

Чудеп турда чагдаванар.

Шивит-тайга чурттуг болзан

Шиви доорзун шимеп ал,шон

Белим тайга чурттуг болзан

Поштер доорзун шимеп ал

Сыын чаандан эрттир чип кааш

Шандыр частып калдын,анчы.

Элик чаандан эрттир чип кааш

Иштин хожеп алдын,анчы.

Шулун оътка ивин оъткар

Шуглак-дожээн урдулап ал.

Эмзиг оътка ивин оъткар

Эштир шуглаан урдулап ал.

                 Тывага улусчу революция тиилээн соонда тожу чонунун ажыл-ижи шуудап,амыдырал чуртталгазы экижип эгелээн. Оскен- торээн черивистин амыдыралы,колхозтаашкын уезинин кожаннары:

Баян-Чурек баарындан

Баран хараар апарган бис

Баарында ажык шолге

Тара тарыыр апарган бис.

Алаак-шыкты кежер-ле дээш,

Арбас-Оюм аргыскан мен.

Анай-Кара дужар-ла дээш,

Ажылымдан озалдаан мен.

Тулаа-шыкты кежер-ле дээш,

Турбас-Оюм тургускан мен

Дунда-кара дужар-ла дээш,

Трудоведенимказыткан мен.

Инек малдыг кадай аар дээш,

Иви чараш малым кагдым.

Хой-ла малдыг кадай аардээш,

Хокаш чараш малым кагдым.

Бистин ада-огбелеривис Тожуну «Тожама» дээр чораан.Ол дугайында ырлаан кожаннары:

Оранымны Тожаманын

Он-на-ла он чараш чечээ

Оранымда –Тожамада

Онза чараш олур-ла боор.

Черимейнин –Тожаманын

Чеди-ле он чараш чечээ

Черимейде- Тожамада

Четчи берген олур-ла боор.

Шынап-ла,Тожама- Тожу тоолчургу оран.Ында чунун чок дээр:он баазын чечектер,унелиг ан-мен, янзы-буру эм оъттар, кат-чимис,тайганын

Тооруу,балык-байлан,арга-ыяш,алдын-монгун дээш….

Аннап чиирде амыр Чашпым,

Ан-мени долу Чашпым.

Бестеп чиирде амыр Чашпым,

Бези-ле хой амыр Чашпым.

                  Тожу-анчылыр чурту. «Оран кежиинге хоптактанмас» деп бистин ада-огбевис чагып сургап чораан.Анчы кижи чазый,чилби болбас ужурлуг.Анчы кижинин кожаннары:

Кара анныг,силгиир анныг

Кадыр-Ооске чурттаксаар мен.

Кадарчынын,ивижинин

Казанаанга кириксээр мен.

Чараш анныг,силгиир анныг

Чаважынга чурттаксаар мен.

Чараш кара саанчы кыстын

Чанынайга оруксаар мен.

Чазый болзан шаанын хоржок,

Чаамга холун дээртпес мен,

Чилби болзан шаанын хоржок,

Чилиимге холум дээртпес мен.

Сыын чаандан хойну чип кааш,

Шандыр частып кагдын,анчы.

Ире чаандан хойну чип кааш,

иштин хоглеп кагдын,анчы.

Иви-тожу улузунун ажыктыг малы.Оон-биле кожер ,аннаар.Ол ээлерин чемгерер,хепкерер.Одар-белчиирин солуур дээш 15-даа катап кожер.

Иви дугайында кожаннары:

Иви малды азыраарда,

Изиг чернин херээ-ле чок.

Изиг черге турар болза,

Ийи мыйызы ирий-ле бээр.

Хокаш малды остурерде,

Хову чернин херээ-ле чок.

Хову черге турар болза,

Когу уступ когарай бээр.

Ивинин чиир чеми онза.Ол чаат,шулун,чекпе чиир.Оондугайын ырлаан кожамыктар:

Кескен сиген чивес ивим

Хемнер кежип оъттаар ивим

Каккан сиген чивес ивим,

Хая-даштан оъттаар ивим.

Элик,хулбус турлаа болган

Эзим адаа торээн черим.

Эзимнелдир маннап орар,

Элик баштыг чарыларым.

Иви малым турлаа болган

Ийиспейим, Шеннелиимни.

Ие чери,ачам чери

Идегелдиг ынак черим.

Тожулар девискээр аайы-биле тускай эрге-чагыргалыг турган.Оларны Улуг-Даг,Бии-Хем,Хамсыра,одуген,СыстыгХем деп адап эгелээн.Амгы Тоора-Хем,Сыстыг_хем,Талым,Толбул,Улуг-Биче Оолар.Ынчаар чурттап чораан чонну Кол деп адаар апарган.Олар мал ажылдыг.Колдуунда инек малы малдап турганнар. Хем улузу дээр турган.

Улуг-Даг,Хамсыра ынаар чурттап  чораан чонну Ак-Чооду деп адап чораан.

Ам Ак деп фамилия артканы ол.

Одуген,Ьелим,Серлиг,Тожама ынчаар чонну Кара-Чооду деп адап чораан.оон Бараан деп фамилиязы арткан.Ол дугайыньулус кожаннап ырлажып чорааннар.

Актар оглу,Колдар оглу

Ийи эштиг болган болзам.

Ак-ла Бора,Кок-ле –Бора

Ийи аъттыг болган болзам.

Тожу чону боттарынын ырыларынга торээн черинин агаар-бойдузунун кадыг-дошкун, соок,шириинин база ырлажып чораанй суурга чурттап чораан Байыр-оол Ондарнын ырлаан кожамыы:

Одаар отту ожур каггар

Оожургавас хатчыл ийим.

Оюн-Баштак Созумейни

Шынга алыр тенек хейни.

Кыпкан отту ожур каггар

Кыпсынчыг-ла хатчыл Ийим

Кыжырымак созумейни

Шынга алыр тенек хейни.

Дымыр-дымыр чаап турар

Дыттыг  Тозан чайлаамны ынай.

Мондур-мондур чаап турар

Поштуг тозан чайлаамны ынай.

Тыва улус,тожулар,уруглар кижизидилгезинге сагыш-сеткил талазы-биле чараш  боорунче кичээнгей салып чорааннар.Эш-оорунге,улуг-биче чонунга бак сагыш салбас.Ол дугайында «Сагыш багы сайзыратпас,сеткил багы сегитпес» дээр. «Эштин чоруу чогуурга, боттун чоруу чогуур» деп состерде ханы утка бар.Шаанда тыва аныяктар, ылангыя кыс уруглар,таакпы тыртпас,арага ишпес турганнар.

Ону Ажыма Дуганчыевнанын сактып ырлааны:

Чанчык когээр соннээн черге

Чарным сынар олурбас мен.

Дорзук когээр соннээн черге

Довуум сыннар олурбас мен.

Тожу чону оске чон-биле домей,байлак тоогулуг,онзагай культуралыг,езу-чанчылдарлыг.

Кижи каяа-даа чорааш,оскен торээн чуртун сактып кээр.Кижинин оскен торээн чери дег эргим чуве чок!

Торээн чери-торээн ие

Оске чер-сонгу ие де тыва улустун улегер созу ону бадыткап турар.Чону-даа,чурту-даа кижиге бир домей.

«Чону чоорган,хойу хойлен».Тожу улузунун аас чогаалынын онзагай

Хевирлерин кысказы-биле дамчыдарын оралдаштывыс.