«Нэсихэтлэр» нец заман яшьлэрен тэрбиялэудэге роле»

«Нэсихэтлэр» нец

заман яшьлэрен тэрбиялэудэге роле»

(галим - мэгърифэтче
Р.Фэхретдиновныц тууына -155 ел)

«Бала чакта алынган тэрбияне соцыннан денья халкы узгэртэ алмас»,- дип эйткэн куренекле галим -мэгърифэтче, тарихчы Ьэм педагог Ризазддин бине Фэхреддин.

Эхлаклылык! Нэрсэ соц ул? Эйе, аны Ьэркем узенчэ ацлый. Риза Фэхреддин: бала тэрбиялэуие бишектэн башларга кирэк, бала тэрбиялэу - ул ата - ананыц гаилэдэге генэ тугел, э бетен ж,эмгыять алдындагы изге бурычы. Бу бурычны утэмибез икэн, без бозыклыкка юл ачабыз, аныц ж,имешлэре ачы, дип эйткэн.

Р. Фэхреддин ейрэткэнчэ, балада иц башта гузэл холык тэрбиялэргэ кирэк. Ул уз -узецэ ышанып, Ьэр нэрсэне уз кече белэн башкарырга ейрэнеп уссен.

Балачак - кайгы - хэсрэтсез иц гузэл чак бит ул. Менэ олылырныц шул вакытны ничектер куздэн ычкындыруы кубесенэ хас. Бу вакыт бит аерата ж,аваплы чор, ченки бала елкэннэрдэн нэрсэ ейрэнсэ, шуны гомере буе кабатлаячак.

Р. Фэхреддин узенец олы эшлэрендэ хезмэт тэрбиясенэ зур эЬэмият бирэ. Ул аныц кешенец акыл Ьэм эхлак тэрбиясендэге беренче чыганак итеп таный, кешенец кеше булуы ечен меЬим бер чара итеп карый: «Адэм баласы никадэрле зирэк вэ зур гаилэгэ караган Ьэм дэ бай булсын - кулы белэн эшлэу, тир агызып байлык табу Ьич тэ гаеп булмас, вэ аны уз дэрэж,эсендэ аз гына да тешермэс. Алтын - арыслан авызында, аны алыр очен, куп тырышлык кирэк...»

Уз кулыннан килэ торган эшне бала уз кулы белэн эшли торган булсын. Бала тэрбиясендэге иц беренче кагыйдэ шул булырга тиешле, ди ул. Эмма бу кагыйдэ балаларга катылык ысулы белэн тугел, бэлки шэфкатьлелек, мэрхэмэтлелек юлы белэн ейрэтелергэ тиеш. Бай баласымы ул, ярлыныкымы, кешегэ йомыш кушарга да, кешелэрдэн хезмэт иттерергэ ейрэнмэсен, ди.

Уз эшлэрен узлэре башкарырга ©йрэнгэн, башка яхшы гадэтлэргэ ейрэнеп ускэн яшьлэр миллэтнец яхшы бер эгьзасы булып эщтешерлэр, тормыш юлын уткэндэ дэ тугры йери белерлэр, ди.

Ж,эмгыятьтэге узгэртеп коруларны Р.Фэхреддин халыкны тэрбиялэу дэ курэ. Шул уцайдан язылган « Ж,эвамигуль - кэлим шэрхе» китабында халык мэнфэгатьлэре ечен керэшуче, ж;эмэгать эшлеклесе булырлык кешелэр тэрбиялэу юлларын курсэтэ. Бу китапта китерелгэн афоризмнар буген яшь буынга эхлакый тэрбия биру хезмэтен утэрлек тирэн. мэгънэгэ ия. Мэсэлэн: 1.Деньяда иц кирэкле гыйлемнэрнец берсе - кеше тану гыйлемедер. (мэгънэсе :Кешегэ ихтирам, аны бэяли белу бик меЬим.)

2. Кеше        сугу вэ халык берлэ булышу эхлаксыз вэ меЬмэл адэмлэр эшедер. (Кешелэр белэн тэту яшэ)
3. Доньяныц        гомере кеше белэн кычкырышып, дошманлык вэ кенчелек итеп торырлык дэрэж;эдэ озын булмаганы хэлдэ. Бик куплэремезнец гомерлэре шушындый мэгънэсез нэрсэлэр белэн уткэнлеге мэгьлум.(Яшэу мэгънэсе нэрсэдэ?)
4. Картлыктан        башка Ьэр хасталыкньщ дэвасы бар.(Картлыкны Кеше узе сорап алмый, ул мэж,бурият икэнен онытма)

Бу фикерлэр ran -гади, э тэрбия эшчэнлегендэ гел игътибар узэгендэ торырга тиешле кагыйдэлэр ж,ыелмасы. Бигрэк тэ яшь - усмерлэр белэн шушы мэсьэлэлэр турында сейлэшу - ацлашу кирэктер, ченки алар узлэре тиздэн зур тормышка аяк басучылар. Тэрбиядэ авылдашлар, куршелэр мисалында, бала тэрбиялэудэ гаилэ урнэген, гореф -гадэтлэрне олылауга, дерес яшэу рэвешлэренэ нигезлэнеп эш иту бик нэтиж,эле.

Р.Фэхреддин - татар халкыньщ матур эдэбиятын тудыруга да зур елеш керткэн шэхес. Ул уз эсэрлэрендэ яхшылык белэн явызлык, эдэплелек белэн эдэпсезлек, белемлелек белэн наданлык бэрелешен ачык сурэтли. «Ни чэчсэц, шуны урырсыц» дигэн карашта торып, яхшылыкныц нэтиж,эсе - бэхет, э мэкер, явызлыкньщ, начар эшлэрнец ж,эзасы - тубэнлек, хурлык, ди.

Р.Фэхреддин Ьертерле бозыклыкларга, аеруча эчучелеккэ каршы гомере буе керэшэ, кешелэрнец кыек юлга басгуы анны хафага сала. Мондый кызганыч Ьэм фаж,игале юлга басмас ечен ул: «Ъэр адэм баласы узен -узе тэрбиялэргэ Ьэм камиллэшергэ тиеш», -дип саный. Узенец «Юаньш» исемле хезмэтендэ, яшь буында эчучелеккэ карата нэфрэт хислэре тэрбиялэунец утемле чараларын курсэтэ.

Ж,эмгятьнец Ьэм халыкныц тэртипле яки тэртипсез, эхлаклы яки эхлаксыз булып, гомумэн, холкы нинди булып формалашуында сабый вакытта баланыц нинди тэрбия алуы таять зур эЬэмияткэ ия. Шуца курэ дэ инде, бала тэрбиялэудэ аналарныц ж;эмгыять алдында да гаять зур икэнлеклэрен эйтэ. «Тэрбияле ана» китабында болай дип яза: «Халыкныц яхшы вэ усал улмакларында куп вакытта аналарныц да катышы уладыр... Тэрбияле аналар уз балаларына гына ул май, бэлки меселманнарныц барчасына хврмэтле ана улмакдалардыр... Аналарныц хезмэтлэре иц авыр вэ иц мэшэкатьле хезмэттер, аны язып бетерерлек, тел илэ сейлэп бэян кыйлырлык тугелдер».

Без инде Р.Фэхреддиннец яшь буынны тэрбиялэугэ кагылышлы берничэ хезмэтенэ генэ тукталып киттек. Ул безгэ бу елкэдэ бик зур мирас калдырган шэхес. Галим кутэргэн проблемалар кендэлек тормышта чыннан да бик куп.. Боларны уцышлы хэл итудэ кешелек яралганнан бирле сынадган ышанычлы юлларйьщ берсе - ул ата - ананыц шэхси урнэге. Ата - анна эхлаклы булса, бала бэхетле була. Уз -узенэ бары тэнкыйть кузлегеннэн генэ карый белгэн, тэрбия елкэсендэ уз белемнэрен даими тулыландырып барган эти - энилэрнец генэ физик яктан таза, акыл ягыннан сэлэтле, рухи - эхлакый яктан нык балалар устерэ алуы беркемдэ дэ бэхэс тудырмый.

Язылганнарга кайтып калып, бер гыйбрэтле хэл турында ишеткэннэн чыгып, язып китэсем килде. Эгэр инде яшь буын шул гади генэ булган, эмма лэкин куцел туренэ кереп урнашкан бу хэл аца бик уйланырга урын бирер иде, Ьэм инде ярамаган гамэллэр кылынмый калыр иде.

«Бер малай энисе белэн генэ тора. Ана, улы начарлык эшлэгэн саен, рэшэткэгэ бер кадак кага бара икэн. Еллар утэ, бала усеп, буйга жд!тэ.беркенне ул кадакларга игьтибар итэ Ьэм энисе янына килэ: «Эни, нигэ син шулай куп итеп кадаклар кактыц?» - дип сораган. Энисе: «Улым, менэ син Бер начарлык эшлэгэн саен мин бер кадак кага бардым. курэсецме никадэр алар?» - дигэн. Улы уйга калган Ьэм ул гел яхшыльгклар гына эшлэргэ суз бирэ. Беркенне улы энисе янына килеп: «Эни, кара эле, рэшэткэдэ Бер кадак та калмады. Мин яхшылык эшлэгэн саен, берсен ала бардым. Начарлыкларыма каршы яхшылык эшлэдем.», -ди. Э энисе болай ди: «Улым, эйе, син куп яхшылыклар эшлэдец, Ьэм. шулай итеп, начарлыкларыцны бетердец дэ кебек, тик энэ, кара эле рэшэткэлэргэ. Аларныц эзлэре калган бит».

Сейлэгэннэрдэн чыгып, эйдэгез эле, нэтиж,э ясыйк: яшь буын - килэчэк буын кешелекле, хезмэт сеючэн булып уссен, тормышта гел яхшы эшлэр тенэ калдырсын.

Йомгаклау.

Риза Фэхреддин - купкырлы энциклопедии галим. Ул кайсы гына елкэгэ алынмасын, аек акыл. тепле белем, саф зиЬен белэн эш иткэн.

Эйе, без беек фикер иясенец мирасын ейрэнёргэ тиеш, ченки яшь буынньщ тотрыклы, иманлы булуы зарур. Тик без, бугенге яшьлэр, соцладык, ахры. Иц югары Эхлак, Намус, Фидакарьлек урнэге булып торган Ризаэддин абыйны танырга кирэк иде безгэ. Булган хезмэтлэре, аеруча тэрбия елкэсендэге эшлэре Ьэр гаилэ естэлендэ яту, фэкать шуца таянып эш иту кирэк булган.

«Бала чакта алынган тэрбйяне соцыннан донья халкы узгэртэ алмас»,- дигэн фикерен тормышка ашыруда бар кечне кызганмыйча шегыльлэнсэк, жэдр йезендэ ялганлау, икейезлелек, куркаклык, ялагайлык, хыянэт, утереш кебек эхлаксызлык куренешлэргэ юл куелыр иде микэн? Юктыр. мегаен.

Бернинди эдэп, эхлак кагыйдэлэрен санламаучы ж;инаятьчел теркемнэрсез, без, бугенге азат, местэкыйль, эдэпле, эхлаклы , бай дэулэттэ. яшэргэ тиеш идек . Лэкин купмедер вакытка соцладык, бик соцладык.

Без, олуг мэгьрифэтчебезнец дин Ьэм тэрбия дэреслэрен буыннан буынга дэвам иттерик, Риза абый Фэхреддинне килэчэк буын да онытмасын, ейрэнсен, эшлэрен куллансын.

Кулланылган эдэбият.

1. « Мэгариф» журналы. №8,2008; №12,2005; №1,2,3,2009;
2. «Кызыл тац» газетасы. №87,1992;
3. «Тэрбиядэн яраладыр тэрбия».Яр Чалы, 2002.
4. «Эхлак белеме. Хрестоматия».В.С.Казыйханов.Яр Чалы,2000.
5. «Эхлак дэреслэре.Знче басма».В.С.Казыйханов.Яр Чалы,2001.
6. «Кеч Ьэм Рух тамырлары.Эдэплелек дэреслэре».Казан:Мэгариф,1998.
7. «Иц изге догалар».Ф.Йосыф, Казан: «Раннур»,2000