Доклад на НПК "Бэлигэй туяа"

Буряад Республикын hуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство

Ивалгын аймагай эрдэм hуралсалай таhаг

Гэльбэрын юрэнхы болбосоролой дунда hургуули

Бэлиг шадабаряараа мүнхэрөө

(Түрэл нютагайм мэдээжэ уран

зохёолшо Баваасан Абидуев тухай )

                                                                           Шэнжэлэгшэ: Батомункуев  Балдоржо,

                                                                                          8-дахи ангиин һурагша

                                                               Хүтэлбэрилэгшэ: Дашиева С.Н.,  

                                                                              буряад хэлэ ба литературын багша

                                                                               3 секци Уран үгэ

Хурамша, 2013

Гаршаг

1. Оролто
2. Гол хуби

           1. Б.Д.Абидуевай намтар, зохёохы зам шэнжэлэлгэ

                       2.Уран зохёолшын поэзи соохи хэлэнэй уран аргануудые шэнжэлэлгэ.

                       3.Үльгэрнүүд тухай.

                 4.Уран зохёолшын оршуулhан зохёолнууд тухай.

                 5.Б.Д.Абидуевай творчествын үүргэ тайлбарилга болон сэгнэлтэ.

3. Тобшолол
4. Хэрэглэгдэһэн литература

I. Оролто

          Ямаршье уран зохёолшодой, поэдүүдэй уран бүтээлнүүдые уншажа байхадаа, заатагүй түрэл ороноо, эжы абаяа, оршон тойронхи байгаалияа магтан дуулаһан мүрнүүдтэй ушардагбди. Хүн гээшэ уг гарбалаараа түрэл дайдынгаа хүрьһэтэ газартаяа хүйһөөрөө холбоотой байна ха юм. Иигэжэ түрэл нютагайнгаа арюун һайхан дайда, тоонто газараа түүрээн магтагшадай нэгэн болохо манай нютагай бэлигтэй поэт Баваасан Доржиевич Абидуев болоно. Энэ ушар тус шэнжэлэлгын темэ шэлэлгын шалтагаан болоно.

      Шэнжэлэлгын зорилго: Б.Д.Абидуевай намтар ба зохёохы зам үзэхэ, шэнжэлхэ, түрэл нютагтаа дурлал түрүүлхэ.

      Шэнжэлэлгын объект: дунда һургуулиин буряад хэлээр ба литератураар классһаа гадуур үнгэргэгдэдэг хүдэлмэри.

       Шэнжэлэлгын предмет: Б.Д.Абидуевай  намтар болон зохёохы зам.

      Шэнжэлэлгын тусхайламжын үнэниие гэршэлхын, табигдаһан зорилгынгоо бэелүүлэгдэхын тула иимэ асуудалнуудые (задачануудые) тус шэнжэлэлгын ажал соогоо шиидхэхэ шухала:

1. Б.Д.Абидуевай намтар, зохёохы зам шэнжэлэлгэ
2. Уран зохёолшын поэзи соохи хэлэнэй уран аргануудые шэнжэлэлгэ.
3. Үльгэрнүүд тухай.
4. Уран зохёолшын оршуулhан зохёолнууд тухай.
5. Б.Д.Абидуевай творчествын үүргэ тайлбарилга болон сэгнэлтэ.

Шэнжэлэлгын арганууд: литературна, документальна источнигууд, авторай зохёолнууд, адаглалга.

      Шэнжэлэлгын зорилго болон задачанууд тус шэнжэлэлгын ажалай бүридэл элирүүлэй. Тэрэ оролто үгэһөө, гол хуби, тобшолол болон хэрэглэгдэһэн литература гэһэн бүлэгүүдһээ бүридэнэ.

I.Гол хуби

Баваасан Доржиевич Абидуев 1909 ондо Ивалгын аймагай Янгаажин нютагта малша айлда түрэһэн намтартай. Тэрэ үедэ классһаа класс дамжан һураха һургуули байгаагүй. Бишыхан Баваасан өөрынгөө хүсэл оролдолгоор монгол ном мэдэхэ үбгэдтэ хандажа, хуушан монгол бэшэгтэ һураад, дайралдаһан лэ ном уншажа, арадайнгаа хэлэнэй баялигтай танилсажа эхилээ.

Һүбэлгэн хурса Баваасан үетэн нүхэдэйнгөө, түрэл гаралайнгаа дунда хүндэтэй боложо, залуугаар хамтын хэрэгтэ хабаадалсажа эхилбэ. Уданшьегүй Баваасан Доржиевич хүдөө бэшэгшэ болоод, саашадаа газетын хүдэлмэришөөр хүдэлжэ эхилээ.

«1925 ондо арбан зургаатай хүбүүн түрүүшынгээ шүлэгүүды Баваа Батлын гэһэн псевдоним доро бэшэжэ эхилээ һэн» - гэжэ Хурамша нютагта ажаhуудаг Б.Д.Абидуевай зээ басаган Мэдэгма Доржиевна Абидуева хөөрэжэ үгөө. 1925-27 онуудта почтада хүдэлһэн. Оронгоһоо Бүхэн хүрэтэр үбэлынь шарга, зуниинь тэргэ морёор зөөдэг байгаа. 1929 ондо Баваасан Доржиевич хүдөө бэшэгшэдэй суглаанда Москва хото ошоо. «Ямаан дахатай, сэнхир даалимба дэгэлтэй ябаһан юм», - гэжэ Мэдэгма Доржиевнагай эжы хөөрэдэг байгаа.

Тэрэ тиихэ үедэ буряадай залуушуулда ехээр һайгшаагдаһан «Самолёт» гэһэн поэмэеэ бэшээд ябаа. Буряад уг заншалаа дууряан бэшэһэн хэмжээгээрээ ехэ бэшэхэн энэ зохёол тэрэ үеын хүнүүдэй һанал бодолые ба урагшаа эрмэлзэлые эли тодоор харуулһан байдаг.

Харин зохёолой автор Баваасан Абидуев өөрөө һаял ажабайдалайнгаа богоһо алхаад, эхин зам дээрээ хүсэн түгэс ба ерээдүйдөөл найдалтай зогсожо байһан юм. Тэрэ үедэ залуу бэлигтэй поэт Баваасан Абидуев урдамни оройдоол ажабайдалай 11 жэл хүлеэнэ гэжэ хаанаһаа мэдэхэ һэм.        

Б. Абидуевай «Наранай туяа» нэрэтэй шүлэгүүдэй суглуулбаринь 1930 ондо гараа. Энэнь буряадай поэзиин түрүүшын суглуулбари болоно.

Баваасан Абидуев хадаа манай поэзиин эхин түрүүшын лирик, түрэл нютагуудайнгаа дэлхэйн байгаалиие, ой тайга, уһа нуурнуудые ехэ гоёор, үнгэ шэрэ һайхантайгаар, шубуудай дууе, үүлэнэй огторгойгоор нүүлгые, ургы сэсэгэй ургалгые – бултыень уран зохёолшын нюдөөр хаража бэшээ:

Ялагар толи улаан наран

Ялалзан хараһаар хоргодон оробо,

Баахан сагаан һэмжэн үүлэн

Барижа тэрээниие ядаһаар үлэбэ.   («Хабарай үдэшэ»)

Үндэр гүбэйн хаяада,

Үргэн талмайн хонхорто,

Набша хулһаар хүрелһэн

Нуур уһан долгилно.     («Губшуур»)

Огторгойдо харахадам,

Одо мүшэд сабшална.

Тэнгэриин зүйдэл сайбалзан

Зүүн хойшоо зурына.       («Үүр»)

Тарган шалхагар шарайтай,

Хүлдэһэн хүйтэн бэетэй,

Шаргал һара сонхоорни

Шагаан харан жүдхэнэ.   («Сонхоор малайһан һара»)

Поэт сэдьхэлэйнгээ байдал тон уринаар шүлэгүүд соогоо харуулна. Орон дэлхэйдээ, эхэ байгаалидаа хэды дуратайень бидэ харанабди. Найруулгын талаар олицетворени, эпитет, зэргэсүүлгэ гэһэн уран аргануудые хэрэглэнэ.

              1929 онһоо «Буряад Монголой үнэн» гэһэн газетэдэ хүдэлөө. Тэндэ Цыденжап Дондубонтой танилсаһан намтартай. 1932 онһоо эхилжэ «Буряад-монгол Комсомолец» газетын харюусалгата редактораар ажаллаа. Тэрэ үедэ Баваасан Доржиевич хадаа ургажа ябаа залуу зохёолшодто аха нүхэрэй туһаламжа үзүүлдэг, зүбшэл һаналаа үдэр бүри хэлэжэ үгэдэг, тэдэнэй дүй дүршэлөө дээшэлүүлхэ хэрэгтэнь хэтын туһаламжа үзүүлдэг һэн.

1934 ондо СССРэй Уран зохёолшодой Союзай гэшүүн болоо. Тэрээнһээ хойшо бэшэһэн шүлэгүүдээ согсолон онсолжо, 1938 ондо «Баяр» гэһэн томохон сборник гаргаа.

Баваасан Абидуев арадай аман зохёолой үндэһэн дээрэ хүүгэдэй уншаха үльгэрнүүдые бэшэһэн байна. «Шаалай Шаанай хоер», «Тэхэ бабанын түүхэ», «Эреэн гүрөөһэ эмэллэгшэ» гэхэ мэтэ үхибүүдэй уншахада ехэхэн һонирхолтой номуудынь мүнөө хурса, хуряангы тобшо, үгэ хэлэнэйнгээ талаар яб гэсэ зохёогдоһон байна. Энэ ушарһаа дээрэ хэлэгдэһэн үльгэрнүүд манай литературын түүхэдэ, үхибүүдэй уншаха түрүүшын номууд болон хэблэгдээ һэн. Тус үльгэрнүүдэй геройнууд хадаа үхибүүдэй оюун ухаагаа гүйлгэн, ажабайдалай түрүүшын алхамые ойлгохо ябадалдань туһатай. Манай һургуулиин һурагшад Баваасан Доржиевичай үльгэрнүүдтэ ехэ дуратай, зүжэгшье болгоод, тайзан дээрэ табижа туршадаг.

Б.Д.Абидуевай «Эреэн гүрөөһэ эмээллэгшэ» гэжэ үльгэр үргэлжэлынь үхибүүд бэшэнэ ааб даа гээд, дүүрэдэг, энэ хадаа авторай захяа мүн. Тиимэһээ манай нютагай бэлигтэй Гэлбэрын арадай театрай хүтэлбэрилэгшэ, режиссер, уран зохёолшо Владимир Саможапович Запханов нютагайнгаа элитэ поэдэй хүсэлыень дүүргэхэеэ оролдобо, оролдолгонь гүйсэд дүүргэгдээ гэхэдэ алдуу болохогүй. Юундэб гэхэдэ, В.Запханов энэ үльгэрэй үргэлжэл «Эдир гурбан хүбүүдэй эрэлхэг зоригтой ябадал» гэжэ бэшэһэн байна. Мүнөө тэрэ үльгэрынь «Бэлиг» хэблэлдэ гарахаяа бэлдэгдэжэ байна. Тиимэһээ энэ үльгэр уран гоёор шэмэглээтэй, һайн саарһан дээрэ томо үзэгүүдээр барлагдажа, ном боложо гараа һаа, ехэшүүлдэшье, багашуулдашье ехэл хэрэгтэй зүйл боложо үгэхэ гэжэ һанагдана.

Баваасан Доржиевич Абидуев хүүгэдэй буряад литературын эхи табилсагшадай нэгэн байхал ёһоороо байна.

Гадна, Баваасан Доржиевич Абидуев литературын суутай номуудые буряад –монгол хэлэн дээрэ оршуулдаг мэргэн шадабарита оршуулагшадай нэгэниинь байгаа. Манай арад Н. Островскиин «Булад яажа хатуужааб», «Шуурган дундуур түрэшэд» гэһэн номуудые Баваасан Доржиевичай һонор тодо оршуулга дээрэ уншана.

1939 ондо Баваасан Абидуев Т.Г. Шевченкын 125 жэлэй ойдо Киев хото ошоһон байна. Шэвченкын олон зохёолнуудые баһал оршуулһан.

1933-36 онуудта Агын аймагай «Хамтын ажалша» гэжэ газетын редактораар хүдэлөө. Тус газетэ хуушан монгол ба лата үзэгүүдээр холижо гаргагдадаг байһан юм.

Зон арадайнгаа агууехэ амжалтануудаа туйлажа, оронойнгоо улам бүри хатуужан бэхижэжэ, хүн зоной байдалай баяжан һайжарха бүри, манай түрүүшын суута лирик-поэдэй дуун улам  хонгёо хурса болоһоор лэ байгаа:

Шэмэг һайхан сэсэг соо,

Шэнэ үеын наран соо

Шүлэг зохёон һуугааша

Сүлөө золтой хүбүүнби.

1940 ондо мартын долоондо наһа бараа. Оройдоол 31 наһатай, зохёохы замайнгаа һалбаран ургаха, улам гоё һайханаар сэсэглэхэ үе сагта энэ дэлхэйтэеэ хахасаа бэлэй.

III.Тобшолол

Би энэ шэнжэлэн бэдэрэлгын материалаараа буряад поэзиин үндэһэ табигшадай нэгэн болохо Баваасан Абидуев тухай хөөрэбэб.

Баваасан Доржиевич Абидуевай тариһан «таряалан» захагүй ехэ «алтан далай» боложо долгилно. Уран зохёолшоной бэшэһэн уран найруулгата ирагуу хурса зохёолнуудыень манай арад зон хэзээдэшье мартахагүй.

Бидэ мүнөө үеын үхибүүд уран зохёолшо тухай мэдэжэ, номуудыень уншажа, шүлэгүүдыень сээжэлдэжэ байха ёһотойбди гэжэ би һананаб.

IV.Хэрэглэгдэһэн литература

1.Абидуев Б.Д. Шэлэгдэмэл зохёолнууд

2.Абидуев Б.Д.«Наранай туяа»

3.Абидуев Б.Д. «Шаалай Шаанай хоёр»

4.Буряад үнэн 2009 апрель №15

5.Мэдэгма Доржиевна Абидуевагай хөөрөөнүүд, һаналганууд.