Илеткел "Суваннын овур-хевири"

Муниципалдыг бюджеттиг ниити ооредилге чери

В.Б.Кара-Сал  аттыг Тээли ортумак ниити билиг школазы

И Л Е Т К Е Л

       темазы: «Суваңның овур-хевири»

                                                                               8 «Б» класстың ѳѳреникчизи :

                                                                                Хертек Сыгырга

                                                                                кылган ажылы.

Тээли - 2013

Суваңның овур-хевири

План:

     1. К-Э. Кудажының  допчу намдары.

2. Суваң ирейниң портреди болгаш ооң мѳзү- бүдүжү.

3. Суваң ирейниң амыдыралынга болган ѳскерлиишкиннер.

4. Суваң ирей ажылчын кижилерниң хосталгазы дээш амы-тынын берген маадыр.

      Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы 1929 чылдын декабрь 13-те Тыва Арат Республиканын Улуг-Хем кожуунунун Ийи-Тал сумузунда Чээнек деп чкрге торуттунген.

      Шагаан- Арыгнын чеди чыл школазын, Кызылдын башкы училищези-биле куруненин башкы институдун, СЭКП ТК чанында партиянын Дээди школазынын аспирантуразын дооскан.

      Колхозтан баштайгы ажылчын базымын эгелээш башкылап, «Сылдысчыгаш», «Тыванын аныяктары», «Шын» солуннарны редакторлап, Тыва АССР-нин чогаалчылар эвилелинин баштаар черинге консультантылап, а 1980 чылдан 1989 чылга чедир Чогаалчылар эвилелин даргалап «Улуг-Хем» сеткуулдун проза килдизинге редакторлап ажылдаан. Ол талантылыг шулукчу, парозачы, драматург, очулдурукчулап чораан.

      Чогаал ажылын 1948 чылдан эгелээн. Бирги ному, «Баштайгы базым» деп шулуктер чыындызы 1958 чылда чырыкче унген. «Ыржым булун», «Ырак булут», «Ырлыг булак», «Тараа» деп романнарнын, тоожуларнын, «Уйгу чок Улуг-Хем» деп уш номнун «Долуманын хуулгаазыны», «Он бир», «Инчеек», «Белек-Кыс эмчи» деп шиилернин автору. К. Чуковскийнин «Айболит эмчи», Е. Ильиннин «Дортку бедик» деп чогаалдарын Тыва дылче очулдурган. Оон чогаалдары орус, моол, татар, хакас, якут дылдарже очулдурган.

     1968 чылдан бээр ССРЭ-нин Чогаалчылар эвилелинин кежигуну. ССРЭ-нин «Хундулелдин демдээ» орден база Тыва Республиканын Ордени- биле шаннаткан. Тыванын улустун чогаалчызы.

     Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы Тыва ниитилелдин хогжулдезинге, ылангыя уран-чуулдун, оон иштинде чечен чогаалдын сайзыралынга улуг улуг-хуузун киириштирип, салым-чаяанынын кучузун, эртен-билиинин далайын арга- дуржулгазынын дээжизин торээн черинге, чонунга оргуп чораан.

      Оон уран-талантызынын хайырлааны шулуктерин, шулуглел-йорээлдерин, чечен чугааларын, тоожуларын, романнарын, шиилерин болгаш очулдурган чогаалдарын номчуваан тыва кижи чок деп болур.

   1950 чылдарда бижиттинген чуулдерни

--Башкы коруштун публицистмказы деп адап болур. Кудажынын нити чогаадыкчы оруу оон Тере-Хол районга башкылап ажылдап турган уезинде 1951 чылдын март 4-те «Сылдысчыгаш» солунга парлаттынган.

     1952 чылдын январь 19-та «Сылдысчыгашка» «Шупту хаактаашкынче» деп рубриканын адаанга публицистиканын медээ жанрынга «Шуптузунга бирги черде» деп чуулу коступ келген. А январь 26-да «Толя Кыргыстын дугайында» деп шулуктээн фальетону чырыкче унген.

     1920 чылдардан бээр-ле укйтырыгларга хамаарыштыр алырга ТАРК-нын, ВКП (б)-нин СЭКП-нин чонга суртаалдап келген узел-бодалынын танмаланган истерин тыва чечен чогаалдын ундезилекчилеринин-даа, 2-ги салгалдын-даа чогаалчыларынын шулуктерин коруп болур.

     1990-2000 чылдарда бижиттинген чуулдерни хостуг бодалдын публицистиказы деп коруп турар.

     1994 чылда «Шын солунга» парлаттынган «Тывызыым Тывамда» деп чогаалын демдеглеп болур.

      Суваннын портредин номчуур болзувусса мындыг: «Кастыктары монгуннелдир когергилей берген, аразында элбек ак-ак дуктерлиг сегел салдыг, делгем эгиннерлиг, хурен шырайлыг, кижи ортузундан шагда-ла эрте берген назылыг ашак кижинин адын Суван дээр.» Ол аныяанда белен эвес могелернин бирээзи чораан. Ынчангаш ону арбан-суму араттары Моге-Суван деп адап чораан. Чамдыктары шуут Моге-даа дижир-ле. Анаа ужурашкан кижилер: «Моге, сол-ла-дыр бе! Могенин кайы сунуп чедери ол ирги?»-суг-суг деп айтыргылаар. Оон ол уези эрте берген, ону ам улус Суван ашак, шала аныяктары, мырынай Суван ирей дээр апарган. Ол ык-ызыгуурундан ядыы арат, оон хокшул-хоренгизинде чангыс аъды, чангыс инээнден оске чувези чок. Бир эвес ирей, кадай иелээ-даа болза, азы ийи-бир деп болур. Оон мырынай хырын уезинде чеди-сес оолдарын алгаш коорге, чангыс инек, чангыс аът хей чуве-дир. «Ынча имилеве, уяда сарыг аастыг куш оолдары дег, ажы-толду чунун-биле азырап чоруур ирги?»-деп, чамдык кижилер кайгап чугаалажыр.

      Суваннын улуг оглу Араптан. Оон хары чаа-ла он бештээн хирезинде, шырайы улуг кижилернии-ле: чаактары бопугур эвес, карактары оожум, эзе-херек чок черге каттырбас, ажылга кежээ, инээн безин саап эккээр.

     Кызыл сооскен энмектерлиг, талдан чазаан калбак чааткыыштарлыг, ааткыыжынын бир ужунда хайыракан дыргаа халаннадып ортеп каан эрги кавайда бичи оглун эзер боктургезинде унгедип алган, шырайында бырышкактар коступ эгелээн, каразымаар арынныг кадай Кижи Суваннын кадайы ол.

     Ийи дугаар оглу орлан каракталыг, арай достунмес чанныг, адазыныы дег кадыр хавактыг Тарак-оол. Ол алды бичи дунмаларлыг. Эн-не хеймери бир хар ажып турар. Сактырга-ла, чайын орай чазылган, ам-даа ушкалак, бир оор торлаа оолдары-ла.

     Оларда оске улуста ышкаш тара-сиген базыптар хой мал-маган чок,чанс ъттыг, чангыс бызаалыг, чангыс инектиг турган.

    Амыдырал чугле тараадан туттунуп турар деп чувени Суван кымдан-даа артык билир.Байыдалдыг, мал-маганныг-даа болзунза, чугле эът-биле амыдырап шыдавас. Суван ышкаш хой ажы- толдуг, ядыы-ядамык кижилернин корнур чувези чангыс-ла тараа турган. Байларга ходелдеп, алгы кежин-даа эттеп бээрге, олар хооруп чи дээш, барба твраа уруп бээр эвес, озеп чи дээш, хой тудуп бээр эвес, соп чи дээш инек айтып бээр эвес.

     Суван белен эвес анчы-даа болза, тайга-тандыда оре-ширелиг эвес, оон-биле дугурушкан чугаа-сооттуг эвес дээш, орта улуг дыка ынанмас чораан. Ынчангаш ол кара дерин черге топ чорааш, чугле тара тарып, ажы-толун доруктуруп келген.

     Оолдары тараны дыка чиксеп, ачазынын кулан амыратпастадып туруп бээрге: «Оолдарынга оода бир деспи хире тараадан бут-биле теп берзинзе чуу чувел?»-деп, кадайы дилээн.

     «Бичии манап корээл, кадай. Хаайы кыска-ла ур болбаан тара-дыр, эки чедишсин. Амдыгааштан чемдиктеп-чемирип каапкаш, ажы-толувусту чунун-биле чыл ажырар бис?»-деп, ашак харыылаан. Оон харыызы чуну коргузуп турарыл дээрге, ол хунун бодавас, бурунгаар коруштуг, эртенги хунун бодап алган чоруур, амыдырал дээш кызып чоруур кижи. Ог-булезинге, оолдарынга шынгыы негелделиг кижи чораан.

     Суваннын амыдыралы ядыы-туренги, аар-берге болгаш кажан каттырганын безин уттупкан. Кезээде ханы бодалга алзыпкан олурар.

     Авазы аякты Тарак-оолче сунарга, оозу ап чыда от кыдыынче оскунупкан. Аяк долу тараа довурак кырынче токту берген. Авазы катап каап бээр дээрге:

   «Улуун топ алганда, анаа катап бербенер! Черже чашканнап турар тара чок-тур!»-деп, Суван ашак чугаалаан. Оон чугаазы чуну илередип турар дээрге, чангыс аяк тараанын безин унези ол хире улуг. Тарааны тарып, ажаап остурери дыка берге, дерин, кужун топ тургаш рну ажаап алыр деп чувени ол оолдарынга билиндирип, олар база озуп келгеш куш-ажылды унелээр, боду ышкаш амыдыралчы, угааныг, улегерлиг, чараш мозу-будуштуг кижилер болзун дээш, ажы-толун ооредип чораан.

      Суваннын аажы-чаны ак сеткилдиг, улугну улуг деп, бичиини бичи деп хундулеп билир. Оолдарын кажан-даа уен-даян кончувайн чораан. Ол оолдарынга улегерлиг ада чораан. Кайда шын, кайда шын эвезин ол дыка эки билир чораан. Ог-булезинге шынгыы, харысаалгазы эки, ажы-толунге чараш чижектерни берип чораан. Ажы-толу тодуг чорзун дээш кара дерин топ, тара тарып, байларнын ажылдарын кылып чурттап чораан.

     Суваннын оолдары ковудеп турган, ам мырынай он апарган. Чаа чуве чул дээрге, ашактын коданында база бир самдар ог коступ келген. Араптан огленип, башкаланы берген. База адазы ышкаш, ядыы араттын уруун алган.

      Суваннын оолдарынын дорукканы-ла оонден унуп чоруп, байларга ходелдеп, оларнын мал-маганын кадарып, тарап эгелээн. Оолдары боттарынын бажын боттары билип, кижилер бооп тускайланып чоруп турарынга Суван ашак амыравас аргазы чок.

       Дарлалга хемдиткен, карангы-будуулукке базындырган, бижик-билиг чок  Суван ашак амыдыралда чугле чангыс хоойлунун монге кучулуун коруп чораан: бай кижи бай хевээр чурттаар,ядыы кижи ядыы хевээр чурттаар. «Амыдыралга оскерилге болур бе, араттар хостуг чуртталганы чаалап ап шыдавас чуве бе?» -деп,мындыг айтырыгларны Суван ашак бодунун мурнунга кажан-даа салып корбейн чораан. Чуге дээрге ык-ызыгуурундан ядыы кижи чораан  болгаш, ядыы кижилернин ажы-толу база ядыы кижилер болур. Бугу назынында байларга дарладып, холечиктеп чораан болгаш бодунун аар-берге салым-чолун шак ынчаар хулээп алган. Карангы будуулук деп чуве араттарнын угаан-сарыылын ол хире дуй базып, чангыс чырык херел безин эртер арга чок кылдыр холегелеп алгаш чораан.

     Ынчалза-даа Тыва араттар «Шаг шаа-биле турбас» деп анаа эвес чугаалажып чорааннар.

     Хурен-Чейзен ак солааннар эдертип алган, Суваннын аалынга келгеш, тара оорлаан силер деп, буруудаткан. Оглу Тарак-оол биле ийилдирзин суруп алгаш, Шагаан-Арыгга кара-бажынга суп каан.

     Даартазында адашкыларны Улуг-Хемге салга олуртупкаш, Ус-Аксынга эккелгеш, шалазы чок казанак бажынга шоочалап каар.

     Кара-бажынга чыткан уезинде безин ол бодунун мозу-будужун чидирбейн, эртенги хунге бузуреп , мен олуп-даа каар болзумза оолдарым мээн херээмни уламчылап, хосталгазы дээш демисежирлер, деп иштинде бодап алгаш, бузурелин ышкынмайн чыткан. Ынчангаш ол оглун дестирип чоргузуптар.

     Суваннын оглу Тарак-оол Дээди Советтин днпутады апарган.

     Оон оолдары кыдыындан кыра мурнакчы кижилер болганнар.

     «Колхозумга чаагай дужуттуг тара остургеним дээш, чазактын дээди шанналы—Ленин  башкынын ады-биле адаан хавыяаны эдилеп чор мен. Бистернин ажы-толдеривис дугайын чугаалаан-даа херээ чок, оларнын аразында башкылар, эмчилер, эртемденнер-даа бар, чогаалчылар, тараажылар, мурнакчы кадарчылар-даа бар.»-деп, Тарак-оол чоргаарал-биле чугаалап олурган.

     Иван Михайлович Антонов биле оон акызы Митрофан Михайлович Антоновтар Тарак-оолга ачазынын дугайында бирден бирээ чокка чугаалап бергеннер: «Силер дезе берген соонарда, ачанарны эттеп-соп шаг болганнар, оглунун кайнаар углаанын  билип алыксап турганнары ол. Ашак чуну-даа чугаалаваан, харыксырай-даа берген, олуг-диригнин ийи аразында чыткан. Силерни сурген казактар ол кежээ куруг келгеннер. Оон дараазында ачанарны суур устунде кызыл хаялар баарында оргулаашка аппаргаш, боолап кааннар. Кежээ акым суглар баргаш, ашактын соогун ол-ла черинге орнукшудуп каан бис. Кузун коорувуске, оон хоорунун кырында тара унуп келген болган. Бо мынчаар улус чинге-тараа тарывайн чораан, ындыг урезин кайыын келген чоор деп кайгап турган бис.». Ону Тарак-оол чажып каан болган.

      Суван ашактын хоорун Усинск хоорайда кызыл партизаннар хоорунче кожурген.

      «Оске чер эвес-тир, акы-дунмашкы орус чоннун чурттунга, улуг Лениннин торээн черинге бажым салыр мен.»-деп, ол чугаалап чораан.

      Чаа амыдыралды кузеп чораан, ол дээш демисежип чораан тыва арат, ажылчын кижилернин хосталгазы дээш, амы-тынын берген орус кызыл партизаннар-биле бир черге удуп чыдып алган. Тарак-оол Тывадан эгелээн тараазын ачазынын хоорунче чажып каан.

      Чаа хоорнун кырынга беш-адыр кызыл сылдыстыг тураскаалды кылгаш, «Арат Суван» деп бижээш, орта ашактын чагыгларындан мындыг домакты, бышкак тараа  ышкаш, алдын оннуг ужуктер-биле сиилбип бижип кааннар.

      «Тарааны камнанар, ол дээш амы-тынывысты берип чораан бис».

     Кызыл-Эник Кыргысович Кудажынын «Тараа» деп тоожузун номчааштын хойну билип алган мен. Суван ирей кижи ортузун ажыр чурттапкан кижи.

      Суван ирейни чараш мозу-будуштуг, ак сеткилдиг, шынчы, чуртталгаже чуткулдуг, ажылчын кижи кылдыр коргузуп турар. Ол он ажы-толунун ынак адазы. Байларга чалчалап, оларнын янзы-буру ажылын кылып берип чораан. Ынчалза-даа ол кажан-даа бодунун аар-берге салым-чолунга хомудавайн чораан. Ол чугле тараа тарып, ажы-толун доруктуруп, остуруп чурттап чораан. Ол дээрге ажылчын, амыдыралче чуткулдуун коргузуп турар. Соолунде барып оон ажы-толу адазын дозеп, шупту мурнакчы, ажылчын кижилер болганнар.

      Мозу чок маадыр Хурен-Чейзен, актыг черге Суванга тараазын шамнааш, ону кара-бажынга суп алгаш эттеп-эриидээрге-даа ол чугаалаар чуве тыпаан. Чуге дээрге ол актыг, буруу чок болгай.

      Солааннар Суван ирейден чангыс-даа сос ундуруп чадап кааш, ирейни боолап каапканнар.

      Байларны дужур октааш, ядыыларга хостуг чуртталганы берген. Совет уеге чедир чуртавааны, база чаш ажы-толунун келир уезин корбээни хомуданчыг болган. Ынчалза-даа олар ачазынын ажылын уламчылап, оон бузурелин бадыткааннар.

                                Тээли ортумак ниити билиг школазы

И Л Е Т К Е Л

       темазы: «Суваңның овур-хевири»

                                                                               8 «Б» класстың ѳѳреникчизи :

                                                                                Хертек Сыгырга

                                                                                кылган ажылы.

Тээли - 2013