Чогаадыглар конкурс

«Сильные люди»

деп конкурска Бай-Тайга кожууннуӊ  Николай Салчакович Конгар аттыг Бай-Тал ортумак школазыныӊ өөреникчилериниӊ бижээн ажылдары.

   Ажылдарны чыып тургускан башкызы: Бай-Тал школазыныӊ 1-ги категорияныӊ тыва дыл, чогаал башкызы Иргит Шончалай Борисовна.

Телефон дугаары: 89233806202

E-mail: irgit_1981@mail.ru

Школавыс адрези: индекс 668014, ул: Мира 39

Мээӊ эӊ-не чоок эжим.

Эжишкилер найыралы эртине дагны

тургузар (үлегер домак)

      Кижиниӊ чоок эжи-биле найыралы кандыг-даа эртинеден артык үнелиг болур. Алдын, мөӊгүннү кижи хүнүнде-ле эдилеп чоруур. Садып алган дораан чидирип ап-даа болур. А эӊ-не чоок эжи-биле найыралы кажан-даа читпес,олчаан назынында эдержип артар деп бодаар  мен.

    Мээӊ эӊ-не чоок эжимни Чайзат деп адаар. Кара чажывыстан тура кожа бажыӊнарга чурттап, өзүп келдивис. Мен эжимге дыка ынак мен. 1-ги классче база чаӊгыс класска өөренип кирген бис.Чайзат эжим мээӊ кады төрээн дуӊмам азы угбам ышкаш.Эжимниӊ сеткили дыка ак, аажы-чаӊы топтуг, кижизиг. Чайзаттыӊ караа четпес болгаш, карак-шили кедер кижи. Оозун кедип алганда көөрге, хевирлиг, чараш апаар, дарга уруглар-даа ышкаш көстүр.

    Мен эжим-биле бичиимден тура кады сайзанактап, солун кинолар, мультиктер көрүп, онаалгавыс кылып өзүп келдивис. Аваларывыс кыйгырбаан шаанда, бис кажанга-даа чедир ойнап турар бис. Черле чарлыксавас улус болдувус. Бистиӊ ада-иелеривис бисти билир болгаш найыралывысты кажан-даа хорувас.

  Эжи-биле кижиниӊ маргыжа бээр-даа үелери тургулаар. Кайывыс-даа ол хензиг маргыжывыс дээш, дораан-на бот-бодувусту билчип, кым буруулуг болганын сайгаржып алыр бис. Ындыг үелерде кады көржүп алгаш, шаанга киир-ле каттыржыптар бис.

  Чайзат-биле кады чаӊгыс класска өөренгенивистен 7-ги классчылар болдувус. Шынап-ла, Чайзаттан өске чоок эдержир эштерим ховар дээрзинге бүзүрээр мен. Эжим мен бергелерге таваржы бээримге, деткип келир. Өг-бүлемге берге үелер туруп келирге эжимге чугаалаптарымга, сеткилим чиик апаар. Ол бүгү байдалымны билип, арга-сүмени-даа кадыптар.

    Кажан эжим бир-ле чер чоруй баар болза, дораан-на сакты бээр мен, а Чайзат база-ла ындыг. Чоок чугаалажып өөренип каан болгаш эжим-биле бүгү-ле чүүлдер дугайында чугаалажыр бис. Амыдыралда чеже-даа берге болза, кижи чоок эжи турда чүү-даа чүвеге торулбас деп бодаар чордум. Мээӊ эжим келир үеде эки, төлептиг, мөзүлүг кижи болурунга бүзүрээр мен. Чүге дизе ооӊ өөренири эки, кызымак, чүткүлдүг, чурук чураанда дыка онза, чараш кылдыр чуруп каар. Чурук бөлгүмүнде сонуургалдыг барып турар. Эжим-биле найыралымны чараш одуругларга илередикседим:

                      Ээлдек сөстүг эжимге мен

                     Эмин эрттир чоргаараар мен.

                     Кара сагыш бодавас-даа,

                    Каржы, багай аажы чок.

Чаӊгыс класска өөренгеш,

Чанарда-даа кады-ла бис.

Сагыш-сеткил часкарыптар

Солун чаӊныг эжим чүве.

Делег-оол Лилияна Сергеевна, 7 класс.

Мээӊ чедиишкиним төөгүзү.

  Чедиишкинниг үелер кижиниӊ амыдыралында эӊ-не уттундурбас болуп артып каар. Кым-даа кижи ону бир-ле янзылыг, бодунуу-биле онзагай кылдыр чедип алыр. Мөге кижи бодунуӊ тура-соруу-биле хүрешкеш тиилеп каар болза, аӊаа улуг чедиишкин болур.

  А мен чаа-ла чедиги класста өөренип-даа турар болзумза, бодумнуӊ чедип алган чедиишкиннерим база бар. Ол кандыг чедиишкиннерил?

   Эге класстан тура-ла чурулга бөлгүмүнче барып эгелээн мен. Башкым Чүлдүм Меӊги Тараачын-оолович чуруурунуӊ чажыттарын өөредип кааныныӊ ачызында, чурук мөөрейлеринге киржип эгелээн мен. Ооӊ-биле кады бичиимден тура хүрежиринге база сундулуг болдум. Шак бо талаларым-биле мөөрейлерге киришкеш, шаӊналдарны эге класска ап эгеледим.  

     Чедиишкинимниӊ чаа-ла сайзырап орарын билип кааш, улам тура-соруктуг апарган мен. Өөредилгем база эки болганымдан ийикпе, эртем олимпиадаларынга шаӊналдарны бо-ла алгылаар мен.

     Хензиг-даа чедиишкинимни ада-иемге, башкыларымга дыка амырап чугаалаар мен. А ол чедиишкиннерже мени  чүглеп турар улус ада-ием, башкыларым олар болгай. Клазым-биле алган чедиишкиннеривисти санаар  болза, дыка көвей. Ындыг тура-соруктуг, чедиишкинниг болурунга эге класска өөреткен башкывыс Кончук Анай-Хаак Хомушкуевнаныӊ ачызы деп бодаар мен.

  Республика чергелиг мөөрейлерге киришкеш, чедиишкинни чедип алырга эӊ-не өөрүнчүг, уттундурбас болур. Күш-культура талазы-биле черниӊ уг-шиин тывар маргылдааларга киришкеш, 1-ги черни алганым уттундурбас. Бүгү кожууннардан келген өөреникчилер аразынга тиилелге чедип алыры амыр эвес болган. Бисти удуртуп чораан башкывыс Хертек Чыжыргана Михаиловнаныӊ белеткээн командазы эки көргүзүглүг болганывыска өөрүүр мен.

 6-гы класска тургаш, «Демир-үжүк шенелдези» деп шүлүк чогаадыр мөөрейге ортумак бөлүкке 3-кү черни ээлээним база өөрүшкүмнү хайныктырган. Ону «Сылдысчыгаш» солуннуӊ редакциязы болгаш национал школалар билии бедидер төптүӊ ажылдакчылары эрттирген. Грамота болгаш ном-биле шаӊнаткан мен.Ол база бөлгүмүм башкызы Иргит Шончалай Борисовнаныӊ ачызы-дыр.

    Чедиишкинни анаа-ла кижи чедип албас болгай. Аӊаа тура-сорук, күзел, чүткүл, салым-чаяан херек. А бир эвес чедиишкинни чедип алгаш, мактанып, бодун тогдунар болза, чараш эвес болур. Ол дугайында ада-ием меӊээ чагаан.

    Кым-даа, кандыг-даа кижи чедиишкиннерни чедип алыр аргалыг. Чүге дизе кижи бүрүзүнде салым-чаяан, күзел бар деп бодаар мен. Ону чүгле сайзырадыр, маргылдааларга, мөөрейлерге киржип тургаш, чедип алыр.

   Мээӊ мурнумда ам-даа чедиишкин чедип алырынга дыка хөй үелерим бар. Шак-ла бо тура-соруумну кажан-даа чидирбес, ону улам-на сайзырадыр мен. Школа дооскужеге чедир, ам-даа эштерим-биле хөй-хөй чедиишкиннерни чедип алыр сорулгалыг бис. Сорулганы салган соонда, ону чүгле чедип алыры, кандыг-даа кижиниӊ шыдаар чүүлү  деп санаар мен.

Очур-оол Айыжы Шолбанович, 7  класс.

Мээӊ күзелим.

    Мээӊ эӊ-не ханы сеткилимден бодап чоруур  күзелим бар. Ол дээрге-ле баштай школага эки кызып өөренири-дир. Школаны дооскаш, бир-ле дээди эртем чедип алыры чугула. Эртем чок кижини ажылга хүлээвес. Өөредилге чедип алгаш, төрээн Бай-Тайгамга ажылдаар  мен. Кожуунумнуӊ сайзыралын бедик деӊнелге чедер  кылдыр көдүрүп, ажылымга сонуургалдыг болурун чедип алыр күзелим бар.

   Бистиӊ суурувус-биле кожуунувус төвү Тээли суурнуӊ аразынга трасса орук кылыр дээш, чылдыӊ-на чылдырып-ла турар. Ада-ием, башкыларымдан чүге кылбайн турарын бо-ла айтырар мен. Харыызы чаӊгыс болур: ол дээрге үе-дүптүӊ айтырыы-дыр, сен безин төрүттүнмээниӊде-ле дээр-дир. Канчап ындыг болганын мээӊ чаш угааным угаап шыдавас болду. Ынчалза-даа ол бүгү акша-көпеек-биле харылзаалыг деп билдим. Мээӊ база бир күзелим ол-дур, каалама, эки орукту кылыры. Бо сайзыраӊгай үеде канчап черле эки орукту кылып шыдавайн турарыл?

    Оон ыӊай суурлар-биле аргыжылга көвүрүглери дыка багай байдалда турарын билир мен. Ол база улус-чоннуӊ эӊ-не чугула оруу-дур. Хемчик хемивис эге бажын Бай-Тайгадан алган болгаш, дыка шапкын агып бадып чыдар. Суг үерлей бергенде канчаар ону, көвүрүглерни алгаш баар чыгыы. Чаа, быжыг материалдардан көвүрүглерни кылыры чугула. Бистиӊ суурувустуӊ көвүрүү база-ла ыяш болганындан чер-черде ирип, ойлуп каанын шупту билир  бис. Ону база дыка чаартып алыксаар күзелдиг мен.

   Суурувустуӊ девискээринде дыка улуг-улуг даштар бар. Бойдустан боду бүткен даштарывыс-биле янзы-бүрү бажыӊнар  чоп кылып болбазыл? Ону болбаазырадыр заводтар, техника дериг-херекселдери херек болгай. Чүгле ындыг болган болза деп орар болзувусса, чүү-даа бүтпес. Күзел-чүткүл, тура-сорук, эртем-билиг чедип алыры эӊ-не херек, чугула.

   Мен бодум хуумда  суурувус, кожуунувус девискээринде кылдынгы дег чүүлдерни бүде берген  болза дээн күзелим-дир.Чаӊгыс катап чурттаар чуртталгада кижи чонунга, чуртунга бараан болуп чурттап, хөй-ле эки чүүлдерден кылза деп күзелдиг мен. Мээӊ мурнумда ону чедип алырынга баштайгы идиг школага эки кызып  өөренир деп күзел оттуп кээр-дир. Күзелдеримни ыяап чедип ап, бүгү чүүлдүӊ боттаны бээринге бодумга бүзүрелиг болур мен.

Салчак Мөӊге-Начын Айдыӊович, 7   класс.

Бистиӊ ававыс.

   Чүге ававысты бистиӊ ававыс дээниниӊ ужуру болза, бис ийис угбашкылар Билзек биле Сырга-дыр бис. Чырык өртемчей кырынга ийи кижини ававыс дун кыстары кылдыр чаяаган. Ам шору чүвени биле бергеш, канчап ийи кижини тос ай иштинде ижин  иштинге ажаап-карактап, чиигеп алган ирги деп-даа чугаалажы бээр бис.

   Ававысты Очур-оол Буянмаа Сергеевна деп адаар. Ол суурувуста  «Намзырай Дарыяа» аттыг уруглар садында   бичии бөлүкте уругларны кижизидип турар.  Ававыс дыка аныяк-даа болза, 4 кыс уругларын үлегерлиг кылдыр өөредип, бистиӊ шупту хереглелдеривисти хандырып берип турар. Кыстарыныӊ аттары бо: Сырга, Билзек, Долбанай, Шолбанай.

    Буянмаа Сергеевна эргим ававыс ачавыс Шолбан Андреевич-биле өг-бүле туткандан бээр-ле чонга-хөйге хүндүткелиг, ажылгыр-кежээ, топтуг-томаанныг болганнар.  Ававыстыӊ аажы-чаӊы топтуг, кижизиг, баштак-хөглүг. Ооӊ холу черле куруг орбас: аргыттынган, дааранган, чаагай аъш-чем кылып чайзырап-ла хүнзээр. Бис ийиниӊ идик-хевивисти чажывыстан тура-ла дөмейлештир кедирип деп чүве дыка берге болгай. Ол бүгү дээш, ававыска четтиргенивисти илередип чоруур бис.

   Бистиӊ билбээн айтырыгларывыска дыка тода, билдингир кылдыр тайылбырлап бээр. Буянныг-ла ававыс, ады безин онзагай чараш – Буянмаа. Бистиӊ  төрүттүнген хүннеривисте белекти белеткеп, чаагай тортту ыяап-ла белеткеп каан турар. Бис дыка өөрүп, амыраар бис. Ававыстыӊ байырлалдарында бис холдан кылган белекти берип чаӊчыккан бис. Ававыстыӊ  сеткилин хензиг-даа болза өөртүрүн күзеп, школада эки, кызымак өөренип  турар бис. Эргим, ынак ававыска кезээде өөрүшкүнү, каӊ дег быжыг кадыкшылды, ажыл-ижинге чедиишкиннерни ийиспейлер кыстары бис күзедивис.

Очур-оол Сырга Шолбановна,

Очур-оол Билзек  Шолбановна,  

6-гы  класстыӊ өөреникчилери.

Мээӊ авам.

    Чырык чер кырында ава дег эргим кижи тывылбас. Кандыг-даа таварылгада мени билип шыдаптар кижи авам ол-дур. Ава дугайында кандыг үлегер домактар чок дээр. Мээӊ авамга ынакшылым илереткен «Улус аразында ава караа чымчак, булут аразында хүн караа чылыг» үлегер домакты дыка сактыр мен. Авам караа, шынап-ла, хоюг, чымчак. Авамныӊ көрүжү безин мени кезээде чүглендирип чоруур.

    Мээӊ авамны Иргит Шончалай Борисовна дээр. Ол школада тыва дыл болгаш чогаал башкызы болуп 10 дугаар чыл ажылдап чоруур. Авамга чүгле бис, ооӊ үш ажы-төлү эвес, дыка хөй өөреникчилери база дыка ынак. Ооӊ 2011 чылда доостурган өөреникчилери бо-ла бажыӊывыска келир. Авам-биле эжи ышкаш баштак-хөглүг чугаалажырлар.

   Ававыс бисти чагып-сургап, кижизиг аажы-чаӊга өөредир. Ол бисти аттынып, кончуп-даа турбас, чымчак кылдыр чугааланыр. Авамныӊ ажылы буянныг, уругларны төрээн дылынга ынак болурунга өөредип турар.

   Авам ажылындан келгеш, бажыӊда ажылдарын база саат чокка кылыр. Мен авамга шыдаар-ла шаам-биле дузалажыр мен. Чаагай аъш-чемни, чылыг идик-хепти үргүлчү садып бээр. Мен өг-бүлемниӊ улуг уруу мен. Менден бичии ийи эр дуӊмаларым бар. Ачавыс база авамныӊ ажыл-ижин үнелеп билир. Чамдыкта авам четтикпейн баарга, ачам ажылдарны шуптузун кылыр. Аъш-чемни авам ышкаш  чаагай кылдыр кылыптар.

   Ававыстыӊ бир онзагай талазы шүлүк болгаш өске-даа чүүлдерни чогаадыр кижи. 3 харлаан, дойлар, юбилейлер сценарийлерин, мөөрейлерге киржир дээн улустуӊ таныштырылгазын база чогаадыр. Кажан-даа хол куруг орбас, бир-ле чүүлдү ыяап кылган орар. Өөреникчилерин янзы-бүрү конкурстарга киириштирери авамныӊ ажылыныӊ аайы ындыг.

   Хостуг үезинде авам бисти дыка чассыдар. Чаптанчыг шола аттар-биле бисти адап, чаптаар. Ажы-төлү бисти дээнде, бодунга чылыг хеп, чаагай чемни безин уттуп алыр.Чылыг уктар, хол-хаптар, чеӊи-чоктар база аргып бээр.

  Авам дугайында бижиири меӊээ дыка эргим, чоок. Ававыска шупту өг-бүлевис дыка ынак бис. Ажыл-ижинге ам-даа чедиишкинни, кезээде каӊ-кадык чоруурун ынак авамга күзедим.

                                       Иргит Айгуль   Адар-ооловна, 4 класс.

Авам – амыдырал чаяакчым.

    Мээӊ авамны Чамбал Саржаана Айвазаевна дээр. Авам 32 харлыг. Ажылдавайн турар-даа болза, бистиӊ өөредилгевис дээш, дыка сагыш салыр. Мен авамныӊ чугаазын дыӊнап, айбызын албан күүседир мен. Авам дыка эрте туруп келгеш, аъш-чемни белеткеп каан боор.

   Өг-бүлевисте беш кижи чурттап турар: авам, ачам, кыс дуӊмам, оол дуӊмам база мен. Авам шуптувуска дыка ынак, бис база шупту аӊаа ынак бис. Өөренгеш кээримге чаагай чемни белеткеп, дүрген-не уруум аштаан боор дээш, чемгерер. Холунуӊ чемзиин канчаар! Ындыг чаагай чемни белеткеп кылырынга уруглары бистерин база өөредип турар.

   Авам бистерни кажан-даа кончуп, аттынып көрбээн. Ол бүдүжүнден оожум, топтуг, Байырлалдар болурга белектерни кижи бүрүзүнге белеткеп каар. Авамныӊ төрүттүнген хүнүнде ачам-биле кады мөӊгүн сырганы белекке берген бис. Ававыс дыка өөрүп, амыраан. Ава сеткилин кажанда-даа хомудатпас ужурлуг бис.

   Ынак авамныӊ мени чырык өртемчей кырынга  чаяап кааны дээш, черге чедир мөгейип, четтиргеним илередир мен. Мындыг үлегер домак дыка онзагай: «Ие сөзүн ижип болбас, ада сөзүн ажырып болбас». Ада-иеӊерниӊ сөглээн сөзү кажан-даа шын болур. Ону бодап чоруулуӊар.

Авам – аас-кежиим чүглекчизи,

Авам – амыдырал чаяакчызы,

Кижилерге хилинчээ чок,

Кижизиг-ле авам ол-дур.

Уруглары бистерни дээш,

Уйгу-чыдын уттуп алыр.

Төрелзирек чону көвей

Төлептиг-ле авам ол-дур.

Чамбал Милана Мергеновна, 7 класс.

Авам – сылдызым.

    Мээӊ авам меӊээ дыка ынак, а мен авамга база дыка ынак мен. Делегей кырында авам ышкаш эргим кижи чок. Ава кижи кезээде ажы-төлүн карактаар, камгалаар. Авамга мен алдын хүн херектиг мен, меӊээ авам база шак-ла ындыг. Авам биле мен ай биле сылдыстар ышкаш бис. Ай дээрге мен, сылдыстар дээрге авам. Сылдыстар айны долганып алган камгалап турар дег, а авам база мени камгалап турар. Авамныӊ сеткили сылдыстар дег чырып, мени чылыдып, чырыдып чоруур.

  Авам «Бай-Тал» аттыг күрүнениӊ унитарлыг бүдүрүлгезиниӊ специализи. Мергежили – бухгалтер. Ооӊ кылып турар ажылы чугула документилер-биле холбашкан. Авамныӊ адын Хомушку Анай-Хаак Советовна дээр. Ажыл-ижи берге-даа болза, ол мээӊ өөредилгемче дыка сагыш салыр. Авам дүъште чем кылып четтикпээн болза, меӊээ печенье, булочка, доширакты белеткеп каан болур.

  Мен өөренгеш чедип кээримге, авам мени чылыг-чымчак уткуп ап, дораан-на: «Холуӊ чуг, каш алдыӊ,солуттунуп ал!» дээр. Школага кандыг хүн эрткенин авамга чугаалап бээр мен. «Эки өөрен, эртем-билиг чокта бо үе берге» деп бо-ла чугаалаар. Мен ам бичии ылбай чаш эвес-даа болзумза, авам мени хойнунга олуртуп алгаш, чассыдар.

  Авам менден чүнү-даа чажырбас чугаалап бээр, а мен  база-ла авамдан чүнү-даа чажырбайн, сагыш-сеткилим чугаалап бээр мен. Эжишкилер ышкаш, бо-ла баштактанчып чугаалажыр бис. Авамны кезээ шагда хүндүлээр, камгалаар мен. Ол улгадып, кырып-даа каарга, кезээде карак огу дег карактаар мен. Чамдык улусту дыӊнаарга ада-иези кырып каарга, кырганнар бажыӊынче чортуптар боор-дур. Төрүп каан  авазын ынчаар аажылаарга болур бе? Мен черле авамны каш-даа харлыынга чедир азыраар мен. Ол дээрге мээӊ дорт хүлээлгем деп бодаар мен.

  Аваларыӊарга камныг болуӊар, бисти база ававыс  камнап, чассыдып, чылыг-чырыын берип өстүрген болгай.

Хомушку Снежана Сергеевна, 7 класс