Рассуждение "Шочмо мландын ямже"

МОУ «Мустаевская средняя (полная) общеобразовательная школа

им. Шабдара Осыпа

                                       Писатель -влакын Марий                        

                                                             Ассоциацийлан (МАП) 85 ий теммылан  

                                                 полеклалтше Республиканский  

                                         литературный  конкурсыш        

                                                                    8 – 11 класслаште тунемше – влак

                                            коклаште  танасымаш                          

     Шернур район Шабдар Осып лумеш    

            кыдалаш    школышто  8 - ше  классыште  

         тунемше Мустаева Ангелинан пашаже    

                  Вуйлатыше: марий йылмым да литературым    

                 туныктышо Казанцева Валентина Петровна

                                                  2011

Марий Эл! Могай тиде шерге мут марий енлан! Шке шочмо кундемжым тудо нимо деч чот йöрата. Мыйын шочмо элем, чынжымак, «кугу тÿнян картлаште  ок нал ваштар лышташ гай верымат». Но мыланем да кажне марий айдемылан тудо ший дечат, шöртньö дечат шерге. Шочмо кундемна ава шöр гай кажне кечын мыланна кöргö вий-куатым пуа, илыш моторлыкым ешара.Тудын ямле пÿртÿсшö кеч-кöмат шкеж деке шупшеш да нигöмат йÿштö чонаным огеш кодо. Мотор, куатле пÿртÿс - шочмо элын эн кугу, эн кÿлешан поянлыкше. Гÿжлен шогышо чодырам, салма гай тöр олыкым , туто шурно дене толкыналтше пасумат, нимогай сылне, шергакан сÿрет дене танастараш ок лий. Вет нуно мемнан гаяк илыше улыт.

Шочмо-кушмо мланде-тиде лаштыра ото, шем кожла, кумда нур, яндар вÿд.  Чонлан эн лишыл, ныжыл, шерге деч шерге вер-шöр, ава-ачан шокшо пыжаш гай суртшо-тидат шочмо вер. Шочмо кундем Родина мут дене кылдалтын. А кушеч  тудо тÿналеш ?

Илыме пöрт гыч, кудывечысе икымше йолтошкалтыш гыч, урем пече воктенысе ломбо гыч, тошкемысе шогышо кудыр йолван куэ гыч..                                                                                    

        О-о, могай  поро  мыйын  шочмо  мландем!

Чоным  почын  ойлаш  гын, тиде  кундем, онарле  Чумблатын  мландыже, пÿртÿс  поянлыкше  денат, вер-шöр  моторлыкшо  денат  шÿм-чоным  шкеж  деке  савырыде  огеш  керт. Тугай  мотор, тугай  йомартле, тугай  кумылым  савырыше, шÿм-чоным  ырыктыше.

                                    Мый  кудалам  Шернурыш-шочмо  верыш, 

                                    Шÿмем  шупшеш  торасе  кайыкла.

                                    Йырваш  чулка  йолан  мотор  куэрым

                                    Моктем, тыгай  мемнан  марий  йула.                                                                                                                                        

 Пÿртÿс – айдемын чоным луштарыше вий.Тудо мыйын эн лишыл, чын йолташем. Тудлан чыла ойлен кертам, кутырымем  весылан ок каласе.  Пÿртÿс ден кутырет  гын, ваш-ваш  тыматлырак лият, шонем.  Илыш  мöр пеледышат, тöр олыкат огыл. Тудын корныштыжо пич чодыра ден келге коремат, пундашдыме ер ден вучыдымо  поргемат ятыр верештыт. Илыш мучкына мыняр  йолгорно дене кошталтын огыл. Теве ял гыч  лектамат, иктаж менге кужытышто улыжат-укежат ик куэм гына вашлиям. Эрденат-кастенат, мотор ош куэ, воктечет эртен коштмем годым тыйым эре чаманен ончалам. Шке гаемак нöргö да лывырге улат. Йырвашет шикш- пуракым тÿргыктышо машина да эре ала-куш шонен ошкылшо ен-влак. Нигöлан тылат чон-кумылетым рончаш.

     Эх, мотор куэ, шогаш ыле тылат канде ер воктене, йытыра пÿнчö пелен, ÿдыр ден каче яндар вÿд воктене кид кучалын волымыла. Йÿр-шолемат, шыде  поранат лÿдыкшö огыл ыле тылат. Пыдал налеш ыле чыла деч тыйым патырет. Вуетым кумык сакен, тынаржак ит ойгыро. Кÿлат тый корно  воктенат, сымыстарыше сынет дене пасумат сöрастарет, шÿлышаш южнам кеч изиш яндарракым ыштет. Воктечет эртен ошкылшо-влакше, садак  икмынярже, тыйым йöратен  ончалеш, муралтенат колта дыр.

Йокрокланен ит шогылт, сылне ош куэ, колто ший саламым эр воктене пÿнчылан. Умыр шып кастене тыматле чонет дене миен тол, ныжылгылыкет дене вÿдылалын. Шÿлык ок пуро вара чонышкет. Йонгыдо мурым йырым-ваш шараш тÿналат.

             Мотор ош куэ, воктечет эртен коштмем годым тыйым чаманен ончем да молан тыгай  шÿлыкан улметым пален налнем.          

              - Салам, мотор ош куэ!

          - Саламже салам...

         - А мо тыйын йÿкет вес семынрак шокта! Мотор шошо толеш да... Тудланат от куане мо! Кузе тыге лиеш, ом умыло. Ужатыс, иктат-весат, воктенет улшат, öрдыжтырак шогышат ылыжыт, волгалтыт, шошо кече лÿмеш саламым колтат, тулеч моло, тулеч моло. Тыланетше мо ок йöрö!

           - Куанем мыят шошылан. Да кö тудлан ок йывырте! Кече шымата, леве мардеж парчамым ниялта, кудыр ÿпем выргыкта, капыштемат илыш ылыжын. Лышташем але уке, но йолвам вашке сöралештеш, чевер - кÿрен тÿсым налын. А эн чотшо мом шижам: тупыштемат, укшем едат илыше вÿд коштеш. Тидыжлан мый дечем поян мо уло, палет мо!

          - Ом пале мый тыгайым.

          - Туге шол, от пале тыят, ок пале весат. Палат иктым, тыгай ямде илыше вÿд дене пайдаланаш.

          - Поян улат гын,чаманет мо вара?

          - Чаманет мо? Тылат ойлаш гына куштылго.

 - Вет Юмыжак тыгай пÿрымашым колтен?

         - Кузе туге огыл. Ойлышташ лиеш ала - момат. Шке сулыкетымат чыныш лукташ лиеш. Ужат, Юмо чыташ кÿштен! Чылтак тыге огыл. Пÿртÿс пуэн мыланна чылт вес пÿрымашым: вер - шöрым сылнештараш, е‰-влакым куандараш, чапле выньыклан укшым кушташ, казыля, кÿдыр - влаклан кочкышым ситараш, сылне йолва дене эр шошым вашлияш да шуко моло пашам шукташ. Теве молан мый рат улам, теве кунам шке лÿмем тÿрыс сулен кертам ыле.

        - А кызытше тидлан йöн уке?

        - Йöршынак пытен, але уло. Но ончыкылык куан шагалем толеш. Теве молан мыйын кумылем весела, тичмаш огыл. Теве молан чевер шошым чыла могырымат йывыртен вашлийын ом керт. Умылат мо тидым ен - влак, мом ойлаш, пешыжак уке вет. Кö мыйын верч чот тургыжлана, ом пале. Мутлан, шопке нерген тыгай муро уло: « Ош мера‰лан каласыза, шопкем нултен ынже кошт…». Лектеш, тудым жаплат, чаманат. Уло мо, шомак толмашеш, мыланем пöлеклыме: «Уда е‰лан каласыза, куэм локтыл ынже кошт»? Колын омыл. Шопкежым вет сур мера‰ пагаржым темаш тÿрлö чер ваштареш кучедалашыже пуреш. Икманаш, пайдалан.

        - Ну, а куэ вÿдшым йÿыт гын, тидыже пайда огыл мо?

        - Пайдажым – можым ен-влак тÿрысшак умылен огыт шукто, тале эмлан шотлынешт. Тыгак мо вара? Мый шке лÿмем ынем волто, но палаш кÿлеш: вÿдыштем айдемылан кÿлшö тунар шуко веществажак уке. Минеральный вÿд дене гын та‰астарашат йосö. Та‰астарашыше лиеш тудо. А шымленрак ончаш гын, айдемылан утыжым келыштаралтын от ман. «Куэ вÿд тамле, шере, тудо сакырлан поян» ойлынешт. Улашыже уло, но пырт гына, чылажат ик процент чоло. Ваштарын деч вич пачаш шагал. Тыгай чайым е‰– влак, пожале, огытат йÿ ыле.

        Шоналтем ыле тидымат: мыйын вÿдемжым кужун шинчыкташат ок лийыс, вашке локтылалтеш. Шопым ышташ тудо. Но вет утларакше тидлан огыл йоктарат, а пырт йÿын ончаш гына.

        Уэшыже кунам тышке толыт, кунамже укеат. Магазиныште ужалат гын, тидлан вет лÿмын ямдылат, сакырым, лимон кислотам ешарат, консервироватлат. Тиде, мутат уке, вес паша.

        - Тугеже вÿдетым чылтак йоктарыме ок кÿл? Ен - влакше садак тидын

             дене ынешт келшыс.

-

Вÿдетым йоктараш кÿлеш гын, кузе ыштыман, тидыжымат огыт пале. Руал шындат товар дене мыняр кертыт, тунар келгытыш да эше ик гана огыл,   а пачаш - пачаш. Нимолан йöрдымын лодкален пытарат. Шоналтыза, кöлан тидыже сай, молан йöра? Мый вет тынар чанга омыл, пуэм вÿдемжым. Но тидлан лийын мыйым уродыш савырыме ок кÿл. Шÿтыза про дене. Эсогыл кÿзö дене пырт кöргынчалын йоктараш лиеш. Келгытыш нимолан локтылаш, вÿдемже вет шукыжым тÿжвал лончылаштак. Уке, тыге ынешт ыште. Кöргö гыч йоргыктен лекмым вучат. Мыйже памаш омылыс, насос манынат шотлымо ок кÿл, а илыше пушенге улам. Илыше организмыште чылажат лийме наре ышталтеш, а утыжым огыл. Эше теве мом ешарынем. Мыйын вÿдем кап – кыллан илыш вийым пуышо, але- могай «тонизирующий» семын аклынешт. Тыштат йо‰ылыш лийын. Конешне, вÿдемже водопровод кран гыч йогышо деч мыняр-гынат ойыртемалтеш, но тунар огыл, кунар калыкыште шотлат.  

        - Тугеже тазалык шотышто те шукыжак полшен ода керт мо?

        - Тыгай вийдыме кушкылжо укеат. Кислородым лукмыштак мом шога. А айдемын тазалыкше нерген ойлаш гын, мый тудлан вес семын утларак кугу пайдам конден кертам. Лышташем да лышташнерем тидын шотышто ятырлан виян улыт. Тушто эфир ÿй шагал огыл. Мончаш пурымо годым коваштым кузе саемда, тазанда. Лышташыштем вес семынат моткоч пайдале, шекшым да моло органын пашаштым куштылемда. Тегытемат сай - коваштым эмлен кертеш.

        - Ойлымашкыда эше иктаж - мом ешареда мо?

        - Моктаныме семын ынешт ойло, но йöрем мый шукылан, а куэ вÿдлан гына огыл. Тыште огыл тун акем. Умыледа мо тидым, ен-влак, маннем. Умыледа гын пеш сай ыле. Сандене йоднем: капемжым ида карге, ида руэшт кугу товарда дене. Илынем тендан семынак мыят, тидлан правам уло. Тÿзланынем шкаланем веле огыл, тыландат, мо дене кертам, тудын дене полшынем. Тунам те мый дечем ала - мыняр пачаш утларак пайдам налыда. Шинча ончылныда пеле кошкен шогалше пуше‰ге кояш ок тÿнал. Сöрастарен кертам тошкемдамат, чонланда келшыше моло верымат. Тендан деч поро койышдам вучем. Кертыда мо тидым ыштен? Колат мо йÿкемым, айдеме-е-е!

        - Чынжымак, она керт мо мотор куэлан порылык дене вашештен?

Мемнан  шкенан  вер-шöрнат  моткоч  мотор, сылне, поян, пайдале !  Тыште  ме  шочмо  мландын  ямжым шижына. Тыгодым  чоннат  яндарештеш, пÿртÿсын  ик изи  ужашышкыже  савырна. А  пÿртÿс  тудым  виянда, тазалыкнам пенгыдемда, чон  моторлыкнам  сылнешта. Моктем  шочмо  верем! Кугешнем  шочмо  мландем  дене.