Ученические проекты

МБОУ «Кош-Агаштын текши тос уредулу школы»

Шинжу проект «Кем кучту?»

        Автор: Дибесова Ай-Санаа

        1 «г» класстын уренчиги

     Шинжу иштин башкараачызы:

        Баданова Айас Анатольевна

Кош-Агаш jурт.

2012 j.

Проект «Кем кучту?»

     Бис алтай литературанын урогында «Теертпек» деп алтай калыктын

чорчогин кычырганыс. Теертпекти эмеген кижи быжырып, тактага салган. Jе

ол тактачактан тоголонып тужеле, тышкары чыкты.  Ол суунын тожынан, онон

куннен, туунан, тарбаганнан не кучту деп сурайт. Учы-учында эн ле кучтузи

кижи болуп jат. Jе ол чын ба? Кем кучту? Кижи бе айса теертпек пе?

      Бис, кижи ле теертпектин кажызы кучту деп, билерге санандыс.

  Шинжу иштин амадузы: «Кем кучту ?» деп шинжу иш откурери.

  Оок амадулар:- теертпекти неден быжырып турганын билип алары;

                              - теертпек кижиге кандый куч берип турганын билип алары.

Шинжунин объекти: теертпек.

Шинжунин предмеди: теертпектин компоненттери.

Гипотеза: «теертпектин кучи» - ол кижинин эди-канына керекту калориялар.

Шинжунин методторы:

- керекту литератураны шиндеери;

- специалистле куучын откурери;

- бойы алдынан шиндеери.

     Шинжу иш литератураны шиндееринен башталды.

   Теертпек- алтай калыктын аш-курсагы.  Теертпек кулурдан тудулып, усте быжырылат. Теертпектин компоненттери:

 -сут эмезе суу;

- тус;

-кулур;

- шикир;

- ус.

      Кижинин эди-канына  теертпек кандый туза берип турганын, бис эмчи-

педиатр Сахарьянова Нурлана Юрьевнанан сурадыс. Педиатрдын айтканыла

  болзо,теертпекте калория сурекей коп. Ондо углеводтор, белоктор, устер,

минеральный веществолор ло витаминдер бар.

Углеводтор уч болукке болинет: моносахаридтер, олисахарлар ла

 полисахарлар. Олор теертпекте 18-25% болуп jат.

Белоктор теертпекте 3 ала 10% jедет. Белоктор кижинин эди-канында эки тос

 функция будурет: пластический ле энергетический.

Устер теертпекте 1 ала 40% jетире болуп jат. Теертпекти белетерге суйук ла

кату  устер тузаланадыс. Ус jаныс ла калорийность коптотпойт, ол онойдо ок

амтаннын кемин бийиктедет.

Витаминдерге тос учур берилет. Олор эт-канда веществолорды таркадып jат.

 Теертпекте В1, В2,РР, В- каротин деп витаминдер бар.

  Минеральный веществолордон теертпекте натрий, калий, железо,

кальций, магний бар.Олор кижинин эт-канына база jаан тузазын jетирет.

                                        Туп-шуулте:

1. Теертпек кижинин эди-канына керекту элементтер берип jат. Кижи теертпектен куч алынып jат.
2. Теертпек кижинен кучту.
3. Теертпекти (калашты) тегин jерге таштабай, чеберлеер керек.

МБОУ «Кош-Агаштын текши тос уредулу школы»

Шинжу проект

«Бистин столго калаш кайдан келген?»

        Автор: Алмадаков Ринат

        2 «в» класстын уренчиги

     Шинжу иштин башкараачызы:

        Баданова Айас Анатольевна

Кош-Агаш jурт.

2012 j.

                    Тема: « Бистин столго калаш кайдан келген?»

Бу проект бойынын алдына профориентационный амаду тургузып jат: башка-

башка профессиялу улусла таныштыраары. Онойдо ок  бу проект бардарды

аjаруга баштандырат, бистин столго калаш канайда келет, калашты тегин

калас уребей, таштабай, чеберлеерине.

   Ринатта эjези бар. Ол калаш быжырып турган jерде (пекарняда) иштейт.Ол

 ижин сурекей тын сууйт. Эjезинин айткажыла болзо,  онын ижинен калаш

будуп jат.

  Jе бис, калаштын будери кемнен камаанду  деп, билип аларга санандыс.

Шинжу иштин амадузы: шинжу иш откурери «бистин столго калаш кайдан келген?»

Оок амадулар:

 - калаштын канайда буткенинин этаптарынын ээчий барарын чокумдап

 алары;

-калашты будурип турган улустын профессияларыла таныжары.

Шинжунин объекти: калаш.

Шинжунин предмеди: калаш будуреринин ээчий этаптары.

Гипотеза: калаштын буткени- ол башка-башка профессиялу улустын ижинин

 турултазы.

Шинжу иштин методторы:

- литератураны шиндеери;

- специалисттерле куучын откурери;

- бойынын шижилери.

        Проектти баштардан озо , бис  коп литература шиндедис. Онон  коп

jетирулер табып алдыс. Калаштын табылган туукизи керегинде, онойдо ок

 аштын культуразы керегинде jетирулерди  темдектедис.

Баштапкы этап: ашты отургызадылар,бу этапта коп башка-башка

профессиялу улус иштенет.Темдектезе: шоферлор аш уренди отургызар jерге

тартып jат. Трактористтер jерди суруп , ашты отургызадылар. Агроном ашты

качан отургызар, кандый jерде отургызарын темдектейт.

Экинчи этап: кускиде аш бышкан кийнинде, оны jууры. Бу ишти

комбайнерлор будурип jат. Олорго шоферлор болужат.

Учинчи этап: ашты кургадары.

Тортинчи этап: ашты арутап, кулур эдери.

Бежинчи этап: калаш быжырар jерде (пекарняда)коп улус иштенет. Ринаттын

эjези ол улусла таныштырды.Олор лаборанттар, пекарьлар, кондитерлер,

 технологтор ло о .о. Бу улус jузун-jуур калаштар ла кондитерский эдимдер

быжырат.

Шинжу иштин турултазында айдарга jарар, калаш будурери – ол jаан уур-куч

иш, оны будурерге коп башка-башка профессиялу улус туружат. Кажызы ла

учурлу ла керекту иш будурет. Бистин тургускан гипотезабыстын  чын

болгоны jарталды.

                        Туп-шуулте:

1. Калаш будурери- ол канча –канча этаптан турган процесс;
2. Калаш будуреринде башка-башка профессиялу улус туружат;
3. Ринаттын эjези калаш будуреринин туружаачызы болуп jат;
4. Калашты калас jерге таштарга jарабас, оны чеберлеер керек.

МБОУ «Кош-Агаштын текши тос уредулу школы»

Шинжу проект

«Кадын суу»

        Автор: Матыева Элина,

        3 «в» класстын уренчиги

     Шинжу иштин башкараачызы:

        Баданова Айас Анатольевна

                                                       Кош-Агаш jурт.

2013 j.

              Проекттин темазы: «Кадын суу»

Амадузы: Кадын суу бистин jадын-jурумиске кандый камаанын jетирет.

Оок амадулар:1. Кадын суу керегинде jетирулер табып, ширтеери.

2. Алтай Республиканын jонына Кадын суу кандый тузазын jетирет.

3. Jууп алган jетирулерди туп-шуултеге экелери.

Шинжунин объекти: Кадын суу.

Гипотеза: Кадын суу бистин jадын-jурумиске тузазын jетирет бе?

Проекттин будуми: кыска ойдин туркунына будурери.

Методтор:

-литературалар кычырары;

- бойы шиндеери.

Проекттин болуктери

1. Кадын суу керегинде.

Керекту литератураны ширтеп, Кадын керегинде jетирулер jууп алдыс.

  Кадын- Республика Алтайдын тос суузы болуп jат .Кадын деп сос алтай

сос болуп jат. Ол уй кижи эмезе кыс бала деп темдектелет. Онойдо ок бу

jебрен турк тилден «катын» («река») деп кочурилет.

  Кадын суунын узуны 688 км.Ол Уч-Сумердин Геблер деп тош монкузинен

агып баштайт. Бастыра суунын аккан jерлеринен корзо, Кадын уч болукке

болинет: ороги Кадын, суунын агып баштаган jерине ала Кокса деп сууга

jетире, узуны 210 км., орто Кадын Коксы деп суунын оозынан ала

Сумульты деп сууга jетире узуныла 200 км, алдыгы Кадын узуныла 280 км,

Сумульты деп суунан ала Бий деп суула кожулган jерине jетире.

  Кадын суу Бий суула 19 км  Бийсктен ыраагында биригип, Обь деп суу

 боло берет.Сибирьде эн ле jаан суу болуп jат.

    Кадынга 254  суу  агып  кожулат.  Узуны  708 км. Тос агып кожулып

турган суулар: Кокса(узуны 179км), Мульта (узуны 30 км),Кураган (узуны

51 км),Кучерлу (50 км), Аргут (232 км), Чуй (320 км), Урсул (119 км), Кадрин

(95 км), Иш суу (162 км).

2. Кадын суунын тузазы.

Кадын суунын бассейнинде  800 jуук тош монкулер бар.Ол тош

монкулердин суузы Кадынга агып, jаан учурын берет. Сростки деп

деремне  jыл туркунына 626 м3/с  суу алып тузаланат.

  Кадын  4 млн кВт ийде-кучту, ол jыл туркунына 31 млрд кВт

электроэнергия берет.Онон улам Чемал аймакта  кичинек ГЭС

 туткандар. Ол биске коркышту jаан тузазын jетирет.

Кадыннын jарадында ар-буткеннин jаражын корорго, ыраак jерлерден

коп айылчылар келип jат. Олор амырап, Кадын сууда кемеле агып, база

коп тузазын jетирет.

3.Jилбилу jетирулер.

Сооjын «Кадын ла Бий»

Озо-озо озодо Оон ло Кадын деп эмеген- обогон улус jуртаган. Оон-

обогони; jобош кылыкту, топ санаалу,тудунар-кабынар эр болгон.

Кадын кыс та кижи болзо, jе кылык-jаны кату, оп-соп тудумду,обогонин

де бийлеп ийгедий болгон.

   Оон эбиреде тайга-тажын байлап, олорло эпту-jопту jуртаган. А Кадын

дезе ондый эмес.

Оон уйинин кылыгын тузедип болбой турганын коруп, буурыл башту

 монкулер мынайда айдышты: «Оон ло Кадын, маргаан эдигер.

 Тундукте Бабырган тайганын ары jанында, ак чолдо сок jаныс межелик

бар. Ого кем озо jедер- ол кижи бий болзын. Jендирткен кижи эжине

 удура сос айтпас,оны тооп jурер болзын.»

   Оон ло кадын буурыл монкулердин созин аjаруга алып, маргаанды

баштап ийдилер. Тайга-таш jымжак-jуректу Ооннин jолынан туура

 тургулап, маарганды ойноп алзын деп, болужып тургулайт. А кту

кылыкту Кадынга олор онотийин буудак эткилейт.

  Кадын канча тайга-ташты jара согуп, Бабырганга  jедип келзе, ол ого

каткырды: «обогонин туку качан межеликке jедип, сени сакып отуры».

   Кадын ачынган бойынча, Бабырганды тажыды. Арга jокто мынайда

айтты: «Мен эмди тегин кижинин уйи эмес, бий кижинин

эмегени болуп калдым».

     Шак ла мынайып, Кадыннын обы jоголгон. Кадын ла Бий биригип,

Оп (Обь) деп адалала, тундук Тошту тениске уулана берди.

                             Турултазы:

  Тургускан гипотезага jеттис, Кадын суу чындап ла Алтай

Республиканын эл-jонына тузазын jетирет. Электроэнергия берет,

суузын тузаланадыс. Кадынды jараттай турган ар-буткени база jаан

тузазын jетирет.  

        Онойдо ок Кадын керегинде сооjын кычырып, алтай калыгыстын оос

чумделгезинин байы ла jаражыла оморкойдыс.

МБОУ «Кош-Агаштын текши тос уредулу школы»

 Проект «Иштенкейдин колы ус,

               Иштенбестин тили ус»

        Автор: Майхиева Эзенай

        1 «в» класстын уренчиги

     Шинжу иштин башкараачызы:

        Баданова Айас Анатольевна

Кош-Агаш jурт.

2012 j.

Тема : «Иштенкейдин колы ус,

                иштенбестин тили ус».

    Алтай калыктын тили чечен, эпту, jараш.  Оны укаа, кеп , модор состори  

 керелейт. Бу проектте кеп состордин учурын шиндеерине амадайдыс.

Амадузы: «Иштенкейдин колы ус,иштенбестин тили ус» деп кеп сости

ширтеери.

Оок амадулар: 1.Иш керегинде кеп состор jууры;

2. Кеп состордин учурын jартаары.

Гипотеза: Кеп сос бузулар ба айса бузулбас па?

Шинжу иштин объекти: кеп сос

Шинжу иштин предмеди: кеп состин учуры

Шинжу иштин методторы: кычырары,jууры, шиндеери.

Шинжу иштин будуми: кыска ойдин туркунына будурери.

    Албатынын кеп сози суреен чечен ле кыска болот.Кандый ла уучуралга

келиштире эпту, чечен айдылган кеп состор кижинин коомой кылыгын

jаратпай, шоодып, иштенкей болорго, jаанды-jашты тооп jурерине ле оско

jакшынак кылык-jанга уредет.

  Бу проектке иш керегинде кеп состор jуудыс.

         1.    Иштенкейдин колы ус,

                иштенбестин тили ус.

   2.      Кос коркор , кол эдер.

3.      Иштенкен тан адарын сакыыр,

    Иштенбес кун бадарын сакыыр.

   Кеп состор jалку ла иштенкей улустын кылык-jанын коргузет.

Иштенкей кижи jалкуурар деп неме билбес. Кун чыкканынан ала кун

 бадканча иштенет. Иштенкей кижинин колында иш «ойноп»

тургандый  билдирет. А jалку кижи узе jуруминде онойдо ло артат.

      Проектин гипотезазына аjару эдип ийектер. Кеп сос бузулар ба айса

 бузулбас па? Бистин шиндегениа аайынча болзо, кеп сос бузулбас,

ненин учун дезе онын учурында состор сурекей чечен. Кеп состин

кандый бир созин алып ийзе, кеп состин учуры солына берер.

     Туп-шуулте:

1. Кеп состор чечен ле кыска болуп jат.
2. Кеп состордо кижинин кылык-jанын коргузет.
3. Кеп сос бузулбас.

МБОУ «Кош-Агаштын текши тос уредулу школы»

Шинжу проект

 «Алтай баатырлар»

        Автор: Чичинов Никита,

        3 «в» класстын уренчиги

     Шинжу иштин башкараачызы:

        Баданова Айас Анатольевна

Кош-Агаш jурт.

2013 j.

Проект «Алтай баатырлар»

Шинжу иштин амадузы: алтай калыктын jарлу баатырлары керегинде иш откурери.

Оок амадулары:

1. Баатырлар керегинде jетирулер  jууры;
2. Чумдемелдерди кычырып, баатырлардын ат-нерезин темдектери;
3. Туп-шуултеге келери.

Шинжу иштин объекти: алтай баатырлар.

Гипотеза:  Алтай баатырлар jаныс ла чорчоктордо   болгон бо?

Проекттин будуми: кыска ойдин туркунына шиндеери.

Методтор: jууры, кычырары, шиндеери.

     Проектти тургузаардан озо бис алтай баатырлар керегинде коп

чорчоктор, кеп куучындар, чумдемелдер кычырдыс. Кычырганнын тоозында:

чорчок «Сартакпай», кеп куучын «Чече», И.В.Шодоевтин «Кызаланду jылдар»

 деп романынын узуги.

    Чумдемелдерди кычырып, кажы ла баатырлардын ат-нерезин

чокымдадыс.

  «Сартакпай» деп чорчокто Сартакпай деп атту-чуулу баатыр

jуртаган.Ол jаантайын ла санааркап, кунугып jуретен.Баатырдын санааркап

jурген шылтагы- кону jолын таппай,  Алтайдын  сууларынын туни-тужи

 ыйлаган табыжы.

Сартакпай суулардын ый-сыгыдына чыдашпады. Алтайдын монун башту

тууларынан тошту тениске jетире сууларга jол ачар деп шуултеге келди. Ол

бойынын Адучы-Мерген деп уулыла jолдорды ачар деп шууди.

   Уулы экелген Кадыннын суузы кулеп,чакпындалып агып jатты. Сартакпайга

ол jарабады. Баатыр Кадын кечире кур тударга сананды .Jе  Кадыннын эки

jарадына он беш кулаш бодолду артарда, кур кенетийин jемириле берди.

Сартакпай ачынган бойынча, jаш баладый оксой берди. Эдегинде таштарын

 Эjеган-Оозынан Чобы-Оозына jетире мергедеп ийди. Сартакпайдын

казырланганын сезип, уулы уйиле эку кас болуп кубулала, Чуйды костоп, уча

бердилер.

 Балдары таштап барганына Сартакпай ачынып , олордын кийнинен jе ле

деген ташла шыбалады. Ол таш Курайдын чолинде эмди де jадыры.

     Кеп куучын «Чече».

  Азыйда алтай улусты jуулаарга  монголдор ло кыдаттар келген. Олор коп

суулар кечип, jаан туулар ажып, Чарас деп суунын jарадына jеттилер. Бу суу

Кан-Оозы аймактын jеринде агып jат.

  Бир болук алтай эрлер Чече деп jалтанбас баатырга баштадып, олjочыларла

jуулажарга атанган. Алтай jуучылдарга jуулажарга куч болды, не дезе кажы

 ла алтайга удура он кире олjочы чурап турган.

Тиру арткандарынын бирузи- Чече баатыр.  Шыркалу jуучылдар чыдалы

чыгып, онон ары jуулажып болбой, олjого алдыртарын билип турган.  Онын

учун олор олjого кирип, кул болгончо, олзо артык деп, кайанан калып ийген.

Алтай албаты Чече баатырдын jалтанбай jуулашканынундыбаган. Ондо jаткан

алтайлар Чеченин адын ундылтпаска, онын jуулашкан туузын ла jаныла аккан

 сууны Чеченин адыла адап салгандар. Коргон jурттын бери jанында

 Чечулиха деп, деремне бар. Онын jанынан Чеече деп суу агат. Чече деп туу

 база ондо.

  И.В.Шодоевтин «Кызаланду jылдар» деп романы.

 Бичиичи туукилик чын болгон керектерди, тоолорды, чын туукиде болгон

улустын аттарын, jерлердин аттарын тузаланып, 15-17 чактарда Алтайда

 болгон айалгаларды jартаарга ченежет. Романда атту-чуулу баатырлар :

 Тукей, Тодоко, Карчага ла о.о.  

                                 Туп-шуулте:

    Бис тургускан гипотезабыстын сурагынын каруузы бу чорчокто ,кеп

куучында ла романда керелелет. Алтай баатырлар jурумде  чын ла болгон.

Онойдо ок балдарды бойынын алтай калыгынын туукизин, баатырларын

билип, ундыбай  jурзин деп кычырадыс.

МБОУ «Кош-Агаштын текши тос уредулу школы»

 Проект

 «Тулку ле турна»

        Автор: Бодушина Экемел,

        2 «в» класстын уренчиги

     Шинжу иштин башкараачызы:

        Баданова Айас Анатольевна

Кош-Агаш jурт.

2013 j.

                                                                                                                  Приложение № 6

Тема: «Тулку ле турна»

Проекттин амадузы: турна ла тулку ажыра улустын кылык-jанын коргузери.

Оок амадулар: - турна ла тулку чын jурумде ол кандый тындулар билип

 алары;

- ненин учун олор чорчоктордо коп туштап турганын jартаары;

-олор ажыра  улус кандый кылык-jанду  болуп турганын темдектеери.

Шинжу иштин объекти: турна ла тулку.

Гипотеза: Бу чорчокто турна ла тулку  кундузек пе айса кундузек эмес пе?

Методтор: кычырары, шиндеери.

   Бистин  Алтай Республика  ан-кужыла бай jер.

   Тулку- барынтычы тынду.  Ол республиканын бастыра аймактарында бар.

Тыш будуми онын jараш:  кызыл онду, куйругы узун.

   Турна – сурекей jараш куш. Чокыжы ла буттары узун.

    Турна ла тулку  коп чорчоктордин ле куучындардын тос геройлоры болуп

jат. Тулкунин кылык-jанын сумелу деп коргузет. Турнанын кылык-jанын

 топ, jалакай, тоомjылу ла керсу деп темдектегилейт.

     «Турна ла тулку» деп чорчокто экузи нокорложип, бой-бойын айлына

кычырып jат. Тулку айылдап келген турнаны кундулеп, курсакты тарелкага

 салды. Турна тарелкадагы курсакты чокыжыла чокып-чокып  болбой,  куру

айлына jана берди. Эртенгизинде тулкуни турна кычырды. Ол тулкуни

кундулеп кусакты jыракыга уруп берди. Тулкунин тумчугы jыракыга батпады.

Ол айлына база куру jанды. Бу эки герой бойлорынын кундузегин коргузерге

сананган. Jе онон не де келишпеди. Ол ойдон бери турна ла тулку

 нокорлошпой барган.

          Ненин учун олор нокорлошпой барган?  Тулку ле турна канайда  бой-

бойын кундулген?  Олор чын кундулешкен бе?  Бу геройлор ажыра кандый

 кылык-jанду улусты коргузерге сананган?

    Тулку ле турна ажыра кундузек эмес кылык-jанду  улусты коргускен. Алтай  

да, орус та калыктарда айылдап келген кижини онойдо кундулебей jат.

Айылчыны тооп, аш-курсагыла , алама-шикириле кундулейдилер. Айылчы

jол-jорыгына атанза, оны куру jандырбай арчымагына  сыйдан салып

 бередилер.

                   Туп-шуулте:

   Турна ла тулку бистин jерде база бар. Олор чорчоктордин ле куучындардын

 тос геройлоры болуп jат. Кажызында ла бойынын кылык-jаны бар. Олордын

кылык-jаны ажыра чын jурумде улустын кылык-jанын коргузедилер. Бу

чорчокто тулку ле турна деп геройлор  ажыра кундузек эмес улусты

коргузедилер.