Толевилел "Матпаадыр деп номда демдек аттары кирген тывызыктар"

Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызы

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг ниити өөредилге чери

«Ак-Чыраа ниити билиг ортумак школазы»

Волшебное перо

Төлевилел

Темазы: «Матпаадыр» деп номда демдек аттары кирген тывызыктар

Төлевилелди кылган: Чусунмаа Норжума Аясовна,

 4-кү класстың өөреникчизи.

Удуртукчу башкызы:

Маадыр-оол Шораана Анатольевна,

эге класс башкызы.

Ак-Чыраа, 2022

Допчузу

Киирилде

Төлевилелдиң темазы:  «Матпаадыр» деп номда демдек аттары кирген тывызыктар.

Төлевилелдиң чугулазы: Аас болгаш бижимел чугаага чүгле бисти долгандыр турар чүвелерниң аттарын ажыглаары биске чедимче чок, дылывыс байлак эвес болур. Чүвелерниң аттарын делгемчидип оларның шынарын, демдээн коргүзер сөстерни ажыглаары чугула. Ынчангаш демдек аттарының ужур-дузазы улуг деп санап турар бис.

Сорулгазы: «Матпаадыр» деп номда улустуң аас чогаалының биче хевири тывызыктарда кирип турар демдек аттарын тып, оларны сайгарып өөренири.

Сорулганы чедип алыры-биле кылып-чорудар ужурлуг айтырыглар:

1. Демдек адының ужур-дузазын тодарадып бижиир.

2. «Матпаадыр» деп номда демдек аттары кирип турар тывызыктарны сайгарып коргеш, оларны утказының аайы-биле бөлуктээр.

3. Көргүзүг материалын (презентация) кылып белеткээр, аңаа салыр тывызыктарның харыылары – чуруктарны дилеп тывар.

4. Төлевилелди класска камгалаар, эштеринге тайылбырлаарынга белеткенир.

Төлевилелдиң объектизи: «Матпаадыр» деп номда улустуң аас чогаалының биче хевири – тывызыктарда демдек аттары.

Төлевилелдиң предмеди: тыва дыл, литература болгаш төөгү эртем шинчилел институдунуң ундургени «Матпаадыр» деп ному.

Төлевилелди кылып чорударда ажыглаан арга-методтар: дилеп тыварының методу, деңнелге, анализ.

Төлевилелдиң даап бодаашкыны: тывызыктарда кирип турар демдек аттарын тып, сайгарып, бөлүктерге хуваагаш, класска тайылбырлаан түңнеливисте, ук чугаа кезээн дурген, чедимчелиг  болгаш тывызыктар дузазы-биле хөй чаа сөстерни билип алыр.  

«Матпаадыр» деп номда демдек аттары кирген тывызыктар

Тывызыктың харыызынга синквейн тургузар.

Синквейн дээрге 5 одуругдан тургустунган, кыска, рифма чок, хостуг шүлүк.

1. Тывызыктың харыызын тыпкаш бижиир
2. Тывызыктың харыызын тодарадып турар ийи демдек ады бижиир.
3. Тывызыктың харыызынга тааржыр үш кылыг сөзү бижиир.
4. Тывызыктың харыызынга таарышкан домакты чогаадып бижиир (домак дөрт сөстен тургустунган болур).
5. Силерниң бодалыңар-биле тывызыктың харыызы чүү деп чугаа кезээ-биле холбажып турарыл бижиир.

Тывызык:

Укталган бе, укталбаан бе,

Утказы чоок, удур бе деп,

Демдектерин ылгап тургаш,

Дески тода дамчыдыптар

Чүү деп ындыг чечен-мерген

Чугаа кезээ болу берди? (Демдек ады)

Демдек ады

Удурланышкак, чоок

Тодарадыр, тайылбырлаар, делгемчидер

Солун, онзагай чугаа кезээ

Чүве ады

Демдек ады чүвелерниң шынарын азы демдээн көргүзер, кандыг? чүлүг? деп айтырыгларга харыылаттынар чугаа кезээ.

Домакка демдек аттары чүве аттарынга хамааржып чоруур.

«Матпаадыр» деп номда ниити 117 тывызык бар. Оларның аразында 66 тывызыкта демдек ады кирип турар, а 51 тывызыкта демдек ады ажыглаттынмайн турар.

Демдек ады кирип турар 66 тывызыкты 3 улуг бөлүктерге чарган:

1. Чүвелерниң өң-чүзүнүн, шынарын, овур-хевирин  илередип турар демдек аттары кирген тывызыктар – 41;
2. Удурланышкак уткалыг демдек аттары кирип турар тывызыктар – 8, а чоок уткалыг демдек аттары кирип турар тывызыктар ук номда илереттинмээн.
3. Укталган болгаш укталбаан демдек аттары кирип турар тывызыктар – 17;

1. Чүвелерниң өң-чүзүнүн, шынарын, овур-хевирин  илередип турар демдек аттары кирген тывызыктар:

а) Өң-чүзүн илередир демдек ады кирип турар тывызыктар.

Сарыг аскыр сайт диди.

Сарыг довурак бурт диди. (өрге) 

Ак ширтек хову шыпты. (хар)

Хүрең бугам хүнүң кусту. (хөнек)

б) Овур-хевир көргүзер демдек ады кирип турар тывызыктар.

Ыргак оол ыглай берди. (хүлчүк)

Аргада чолдак ыт ээрип тур. (балды)

в)Чувелерниң шынарын көргузер демдек аттары кирген тывызыктар.

1. Холу чокта, буду чокта,

Кончуг чараш чурук чураан. (соок)

2. Өг иштинде алдын кадын

Ойнап-ойнап удуй берди. (от)

3.Бош дагның үдү чеди. (баш, ийи карак, ийи кулак, думчуунуң ийи үдү, аас)

2. Удурланышкак болгаш чоок уткалыг демдек аттары кирип турар тывызыктар.

Ак, кара чүзүннүг,

Алдан дөрт хонаштыг,

Алыр, бээр аргалыг,

Алды янзы шолалыг. (шыдыраа)

Өдээ ак, хою кара. (ном, солун)

Башкы буду майыжаңнаан,

Соңгу буду шоюжаңнаан,

Дүңдерлиңнээн дүрзүнчүг,

Аңдарлыңнаан арынныг кулугур. (адыг)

3. Укталган болгаш укталбаан демдек аттары кирип турар тывызыктар.

Укталбаан демдек аттары чаңгыс дазылдан тургустунар: кызыл, чавыс, терең.

а) Укталбаан демдек аттары кирген тывызыктар.

Көк буга чер чыттап маңнады. (бөрү)

Кадын кыстың караа чараш (моортай)

Артап болбас алдын өрген.

Дээп болбас демир өрген. (чылан)

Укталган демдек аттары дазылга чогаадылга кожумактарының каттыжыышкыннарындан тургустунар: даглыг, дүжүттуг эмниг.

б) Укталган демдек аттары кирип турар тывызыктар

Мыйыстыг –  аң эвес,

Салдыг – ашак эвес,

Сыргалыг – кадай эвес,

Кудуруктуг – аът эвес,

Адыр дуюглуг – инек эвес. (өшкү)

Курт эвес – ужар,

Куш эвес – чалгынныг. (ховаган)

Хыл дег боттуг,

Хымыш дег баштыг. (телефон)

Түңнел

Дедек адының дугайында алган билиглерни катаптап, өөренип корген.  «Матпаадыр» деп номда тывызыктарны бөлүктеп, сайгарып, солун ажылды чоруткаш, тывызыктарда кандыг демдек аттары хөйү-биле ажыглаттынап турарын тодараткан түңнеливисте ук төлевилелди класска демдек ады деп чугаа кезээн өөреникчилерге чедимчелиг билиндирер болгаш оларның чугаазын сайзырадыр деп даап бодаашкынывыс бадыткаттынган.

Төлевилелди улаштыр кылыр сорулганы салдывыс

Ажыглаан литература

1. Матпаадыр : Сборник. – Кызыл, Тувинское книжное издательство, 2006. – 320 ар. – Сөзүглел : боду
2. Ойдан-оол, А. К. Тыва дыл. 4 класс / А. К. Ойдан-оол, А. М. Белек-Баир, Л. Х. Ооржак. – Кызыл : НШХИ, 2017. – 192 ар. – Сөзүглел : боду.