"Татар нейминглары" темына фәнни-эзләнү эшенең тезисы

Татар нейминглары

Гафарова Камилә, 11 нче сыйныф

Казан шәһәре Мәскәү районы Г.Ибраһимов исемендәге 17 нче татар гимназиясе

Фәнни җитәкче: Абдуллина Рамилә Әгъзам кызы, югары кв. категорияле татар теле укытучысы

Нейминг  - оешма, проект, яки товарның истә калырлык, аһәңле, матур яңгырашлы исеме.    Фәндә нинди дә булса компания, яисә җитештерелгән товар өчен бренд исемен эшләү процессын да нейминг диләр. Бу термин кулланышка ХIХ гасыр ахырында – дөньякүләм икътисадта көндәшлеккә көрәш башланган чорда барлыкка килә. “Нейминг” сүзе инглиз теленнән алынган: “to name”  фигыле “исем бирү, исем кушу” дип тәрҗемә ителә.  

 Эзләнү эшемнең максаты:  татар неймингларын  өйрәнү.

 Максатка ирешү өчен түбәндәге бурычлар куелды: нейминглар барлыкка килү тарихы,  аның ясалыш төрләре, үзенчәлекләре белән танышу; татар неймингларын җыю, җитештерелгән продуктка, оешмага нинди яссылыктан чыгып исем бирелүен ачыклау, төркемнәргә бүлү, нәтиҗә ясау. Татар нейминглары турында фәнни хезмәтләр булмау эзләнү эшебезнең актуальлеген күрсәтә.

 Эзләнү эше барышында Татарстан Республикасында, бигрәк тә аның башкаласы Казан шәһәрендә  еш очрый торган  неймингларны язып алдык. 100гә якын неймингның 80енә күзәтү ясалды. Нейминглар ясалышының иң еш очрый торган  11 ысулы аерып алынды һәм аларга мисаллар китерелде:

1. Шәхси исемнәрдән, фамилияләрдән ясалган нейминглар: а) антропоним-нейминглар: “Салават”  (оешма), “Вилдан” стоматология клиникасы, “Тимерхан” рестораны, “Әлфия” торты;  б) фамилия-нейминглар:  Нуриев клиникасы, “Вамин” сөт комбинаты,  в) тарихи-мәдәни антропоним: “Сөембикә” рестораны;

2. Татар-инглиз   трансформациясе: TIMERMAN, TATARSTAR, TATAR INN, тимерлайн, кыстыбургер, BIGЗУР; татарча casual, Blackpochmak (кара өчпочмак) Татмак  (Татар+ Mcdonald’s); б) татар сүзен латин хәрефләре белән язу: CHALBAR, “ITLE”, Alsu Gilmi киемнәре,“Agach” остаханәсе; в) бренд лидерларга ияреп бирелгән исемнәр: кыстыбургер, Татмак.  

3. Тотем образлар: “Ак барс” хоккей командасы, “Ак бүре” спорт комплексы;

4. Семантик онимизацияле нейминглар предметны турыдан-туры күрсәтә: “Чәкчәк” кафесы, “Катык” рестораны, “Күзләр” клиникасы, Qullar   –   предмет һәм интерьер дизайны остаханәсе, “Agach” остаханәсе;

5. Гиперонимнар – киң мәгънәле сүз, ул үз эченә бер төрдән булган предметларны ала. Мәсәлән: “Ашамлыклар” кибете,  “Яшелчәләр”киоскы һ.б.

6. Фольклор-мифологик һәм мәдәни образлар: “Нечкәбил” конкурсы, “Батыр” спорт комплексы, “Шүрәле” ял паркы;

7.Милли бәйрәм, милли колоритны бирә торган атамалар: “Сабантуй” шашлыгы, “Түбәтәй” татарча туклану челтәре”, “Чәкчәк” музее;

8. Географик атамалар белән бәйле: “Хәтнә суы”, “Кукмара савыт-саба заводы, “Казан су” пирожное, “Казан” пилмәне, “Казан сөлгесе”, “Татарстан” торты, “Бөгелмә” бальзамы, “Кырлай” паркы;

9. Эпитетлар белән бирелгән исемнәр; “Кара Алтын” банкы, “Усал кием”, “Бәйрәм икмәге”, “Ак теш” стоматология клиникасы;

10. Акроним – һәр сүзнең беренче хәрефләрен, иҗекләрен алып ясау: “РифЭль” стоматология үзәге, “Вамин” сөт комбинаты;

11.        Мәгьнәле татар исемнәре: “Ансат” вертолеты,  “Милли” кафесы, “Бәхетле” кибете, “Нәфис-Косметикс” АҖ, “Илдан”, “Ихлас”, “Рамазан”, “Яшьлек”, “Дуслык”, “Сыйлан”, “Сафа” казылык-ит ризыклары, “Бәрәкәтле”, “Елмай” сөт ризыклары, “Алтын” сәүдә рәте, “Алмаз”, “Энҗе” ювелир салоннары һ.б.

Болар барысы да татар милли колоритын күрсәтәләр, чөнки халкыбызга һәрвакыт үз-үзләрен танып белүгә омтылыш хас. Яңа дөньякүләм үзгәрешләр, кешелекнең тизләнешле үсеше чорында  татар халкының үсеш юлларын билгеләүнең бер ысулы, үзе җитештергән продукцияләренә шундый матур исемнәр бирүе бик күркәм күренеш. Бу – үз халкыңа, республикага, бигрәк тә  милләтнең киләчәге өчен хезмәт итү.