Илеткел "Ирбиш"

МОУ СОШ № 2 с. Мугур-Аксы

Выполнил: Успун Аюш А.

3 «Б» класса

                                                                         .Мугур-Аксы – 2017

                 Ирбиш – моортай аймактыг араатан амытан.  Тыванын девискээринде чангыс-ла хевири бар. Россия Федерациязынын девискээринде улуг эвес девискээрде олар чурттап чоруурлар. Амгы уеде ирбиш Тыва болгаш Хакас республикаларда, Красноярск биле Алтай крайларнын бедик кадыр-берт тайгаларында таваржып турар. Оон ангыда Орта Азиянын дагларында, Моол, Гоби, Алтай, Хангай, Тибетте, Гималай болгаш Гиндукуш сыннарында чурттап чоруурлар. Ирбиш дээрге ховар, эвээш санныг, чидеринин кырында келген аннарга хамааржыр. Россия Федерациязынын Кызыл дептеринче кирип турар, хамаарышпас демнежилге чурттарынын болгаш Бугу-делегейнин бойдус камгалалынын эвилелинин камгалалында турар. Алтай – Саян экологтуг регионнун девискээринде ниитизи-биле 150 хире ирбиш арткан деп билдинип турар.

                     Ирбиштин дурт-сыны элээн улуг, узуну 103-130 см, кудуруу – 80-105 см, кили – 22-39 кг. Кыс ирбиш шала бичежек боор. Ооргазы дыка узун, коп-белдир соогунун дужунда бичи кодурлуп келген. Бажы бичежек, борбак.  Кулактары кыска, бажы тогерик. Улуг карактарлыг, караанын оду борбак. Даваннары шала кыска (чолдак), аспаа улуг, калбак, дыргактары чидиг, иштинче киир тыртынып турар. Кежинин дугу узун, сырый болгаш чымчак, кудуруунун дугу  ден сырый. Ооргазынын кырында кежи шала куузумаар, боралдыр харын-даа ак деп болур. Хырны болгаш даваннарынын иштии талазы ооргазындан чырык. Бугу кежинде кара оннуг, карангы-куу дугурук (тогерик), дээрбек дег (шокарлар) сорбулар бар. Ирбиштин бажынын соогу улуг болгаш чаактары калбак, диштеринин одуруу кыска, кырында араатан дижи – биле ылгалыр.

                    Тыва Республиканын иштинде ирбиштин амыдыраар дэвискээрлеринин талазы-биле бот-боттарынын аразында харылзаа чок.Олар шупту чунма, телер бар черлерге турар, чуге дизе колдуунда ол амытаннар ирбиштин чемижи бооп турар. Ирбиштин доктаамал турар черлери – Цаган-Шибету сынны, Монгун-Тайга, Бай-Тайга кожуунарынын девискээрлери. Чамдыкта ирбиштин барыын Танды-Уулага козулген таварылгалары бар. Оон ангыда Шапшаал сынынга ургулчу ужуражып болур, ол таладан ирбиштер Кузнец Алатау чедир чоруп турар.

                  Ирбиш бистин республикада бедик дагларлыг, далай деннелинден 1800-3500м чедир бедик черлерде чурттап турар. Колдуунда кижи чедип шыдавас черлерге, монге харлыг, доштуг альпий, субальпий шыктарга чоруур. Кышкы уеде те болгаш оске дуюглуг амытаннар соондан (суруп) аргаже бадып кээр. Ирбиш араатан амытан боганда, бойдустун кадыр хаяларлыг, чалбактыг черин таварыштыр, чаштынып, чемиш тыварынга, ылангыя чаъс-боранныг, коргунчуг кадыр-берт черлерге кончуг таарымчалыг.

                 Амгы уеде кижинин ажыл-агыйынын бойдусче багай салдарындан тотчеглекчи аннаашкыннын туннелинде ирбиштин саны эвээжээн, чамдык черлерде шуут-ла читкен. Оон ангыда ирбиштин саны кызырлырынга орай сайзыралы, озуп-ковудээри оранчок оожум болгаш чурттап турар девискээрлеринин аразында харылзаа чогу салдар чедирип турар.

                Амгы уеде Тыва Республиканын девискээринде чугле 20-25 санныг ирбиштер арткан деп билдинип турар.  Ирбиштернин колдуунда эргип чоруп турар черлери – Монгун-Тайга, Бай-Тайга кожуунарнын девискээрлери, Сут-Холдун Хан-Дээр, Саян-Шушенск заповедниктин Тыва-биле аразында кызыгаары, Танды-Уула сыннары.

                Чоокку чылдарда ирбиштин азырал малдарже халдаан таварылгалары ковудеп кел чыдар. Мурнуку чылдарда когараан малдын ээлеринге тускай акт тургускан соонда, компенсацияны толеп берип турган. Азырал малче халдаашкын болган соонда ирбиштин изин, малдын сегин, халдаашкын болган черни  тускай шинчилеп (бадыткап) фотоаппарат, видеокамера-биле тыртырган турар ужурлуг. Оон соонда халдаашкынны ирбиш кылган деп бадыткап турар тунлелди тускайэксперт ундургеш, чогуур черлерже дыннадыр. Солгу ийи чыл иштинде акшаландырыышкын чогундан толевир кылбайн турар. Ол айтырыгны ам шитпиирлээр  талазы-биле ажыл чоруп турар.